• Nie Znaleziono Wyników

Sformułowane wyżej hipotezy winna potwierdzić analiza jakościowa. Materiałem badawczym są wybrane słowniki i encyklopedie literackie, opracowane w Polsce już po wygaśnięciu boomu. Pojawienie się w nich haseł dotyczących literatur Ameryki Łacińskiej jest istotną przesłanką do określenia ich pozycji w polskiej kulturze lite-rackiej.

Jednym z pierwszych opracowań tego rodzaju, uwzględniającym fenomen boo-mu, był Słownik literatury polskiej XX wieku (1992). Zamieszczono w nim hasło

„Iberyjskie i iberoamerykańskie literatury w Polsce”, zredagowane przez Piotra Sawickiego (s. 402–407). W obszernym, sześciostronicowym artykule omówił on zagadnienia recepcji literatur tworzonych w języku hiszpańskim i portugalskim, uwzględniając przekłady utworów powstałych na kontynencie południowoamery-kańskim. Zasadnicza część hasła została jednak poświęcona obecności w Polsce li-teratury hiszpańskiej. Jeśli chodzi o lili-teratury Ameryki Południowej, autor położył nacisk na zjawisko boomu, wskazując rok 1963, w którym wydano Podróż do źródeł

czasu Carpentiera i Tunel Sábato, jako początek ich autentycznej recepcji. Boom na-zwał Sawicki „przygodą intelektualną”, pasjonującą dla czytelników, krytyków i pi-sarzy. Znaczenie obecności tej prozy w Polsce polegało, według niego, na poszerze-niu naszych horyzontów poznawczych i estetycznych, a także na zmuszeposzerze-niu nas do przyjęcia postawy, którą dziś można by nazwać postkolonialną, czyli do przewartoś-ciowania „tradycyjnego europejskiego europocentryzmu” jako podstawowego punk-tu odniesienia w wartościowaniu zjawisk literackich. Za najbardziej nośne w Polsce pojęcie związane z omawianym zjawiskiem uznał Sawicki realizm magiczny.

Hasło „Hispanoamerykańskie związki literackie” pojawiło się także w ency-klopedii Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny (2000, t. I, s. 473–478). Opracowanie to stanowiło koncepcyjną kontynuację monumentalnego dzieła Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, którego publikacja w roku 1984 okazała się prawdziwym wydarzeniem. W tym pierwszym Przewodniku właś-nie, oprócz haseł dotyczących wyłącznie literatury polskiej, pojawiły się i te, które omawiały kontakty literackie, stąd obecność takich artykułów, jak np. „Francusko--polskie związki literackie”, „Niemiecko„Francusko--polskie związki literackie”, „Hiszpańsko--polskie związki literackie”. Nie było w nim jeszcze hasła poświęconego relacjom literackim między Polską a krajami Ameryki Łacińskiej, włączono je natomiast do wydania poświęconego wyłącznie literaturze XX-wiecznej. Jest ono autonomiczne, tzn. nie stanowi części artykułu dotyczącego związków między Polską a Hiszpanią.

Jego autorką jest Rymwid-Mickiewicz. W skrócie omówiła ona kontakty między Polską a Ameryką Łacińską, począwszy od odkrycia Nowego Świata, pisała o pierw-szych przekładach dokonanych w okresie międzywojennym. Podobnie jak Sawicki, podkreślała znaczenie opublikowania w roku 1963 Podróży do źródeł czasu i Tunelu.

W analizie boomu skupiła się przede wszystkim na polityce wydawniczej, przyta-czając wiele danych liczbowych. Jednocześnie przypomniała, że w latach 70. wyda-wano także utwory pisarzy niezwiązanych bezpośrednio z boomem, należących i do starszego, i do młodszego pokolenia pisarzy latynoamerykańskich. Osobny fragment poświęciła obecności literatury polskiej w krajach języka hiszpańskiego.

Literaturę iberoamerykańską, jako zjawisko istotne i godne poznania, zaczęto dostrzegać i omawiać również w polskich opracowaniach o charakterze encyklo-pedycznym, dotyczących literatury światowej, publikowanych na przełomie stuleci.

Przyjrzyjmy się zatem, jakie informacje o niej można znaleźć w wybranych publika-cjach tego typu.

W 1997 roku nakładem wydawnictwa Świat Książki ukazała się wielkoforma-towa Literatura powszechna według Jana Tomkowskiego. Książka została wydana kolorowo i nowocześnie, ozdobiona fotografi ami i rycinami. Ambicją autora, jak czytamy w „Zamiast wstępu”, było zawrzeć w jednym tomie „minimum podstawo-wych informacji, podanych w możliwie najbardziej przystępnej formie”, od Biblii po Szatańskie wersety, stąd skrótowość opisów. Przedsięwzięciu zdaje się patronować Borges, bo zaczerpnięte z jego prozy cytaty stanowią rodzaj rozbudowanego motta.

O szczególnym znaczeniu dla literatury współczesnej, jakie autor opracowania przy-pisuje temu argentyńskiemu pisarzowi, świadczy to, że w części poświęconej XX wiekowi jest bohaterem osobnego rozdziału (s. 306–307), podczas gdy twórczość

kilku innych ważnych pisarzy z Ameryki Łacińskiej, tj. Sábato, Cortazara, Carpen-tiera, Lezamy Limy, Garcíi Marqueza, Vargasa Llosy, została omówiona we wspól-nej części pt. „Proza iberoamerykańska”. Tomkowski wymienił w niej kilka innych nazwisk: Cabrery Infante, Sarduya, Paza (jedynego poety w tym gronie), Rulfo, Fu-entesa, Asturiasa, Onettiego, Donoso i Puiga. W tej części zawarto krótkie omówie-nia następujących powieści: O bohaterach i grobach, Abaddon-anioł zagłady, Gra w klasy, Eksplozja w katedrze, Raj, Sto lat samotności. Parę słów poświęcił autor polskim tłumaczom literatury hispanoamerykańskiej.

W 1999 roku10 Wydawnictwo Naukowe PWN oddało do rąk czytelników Słow-nik encyklopedyczny. Pisarze świata liczący 6 tysięcy haseł. Obejmuje on pisarzy i wybitne dzieła anonimowe wszystkich epok, od starożytności po współczesność, ze wszystkich kręgów kulturowych. Redaktorzy zastrzegają, że w doborze haseł kierowali się wyłącznie wkładem danej literatury narodowej w dorobek literatury powszechnej, nie stosując innych kryteriów preferencyjnych. Słownik ma charakter popularyzatorski; zawarte w nim notki są zwięzłe, przekazują najważniejsze dane biografi czne i bibliografi czne o autorach oraz krótkie charakterystyki ich twórczo-ści. Ponadto zostały w nich uwzględnione informacje o przekładach na język polski utworów omawianych pisarzy oraz, w niektórych wypadkach, najistotniejsze pozy-cje bibliografi i przedmiotowej. Hasła dotyczące pisarzy z Ameryki Południowej na ogół w takie dane nie zostały zaopatrzone prawdopodobnie dlatego, że w latach 90.

nie było zbyt wielu omówień ich twórczości, dostępnych w języku polskim.

Osobne hasła poświęcono około czterdziestu prozaikom hispanoamerykańskim z różnych epok. Dominują nazwiska autorów XX-wiecznych, zwłaszcza tych koja-rzonych w Polsce z boomem. Znaleźli się więc w omawianym opracowaniu Alegría, Allende, Arguedas, Arlt, Arreola, Asturias, Mariano Azuela, Bioy Casares, Borges, Bryce Echenique, Cabrera Infante, Carpentier, Cortázar, Donoso, Fuentes, García Márquez, Lezama Lima, Onetti, Otero, Otero Silva, Quiroga, Pitol, Puig, Rojas, Rul-fo, Sábato, Scorza i Vargas Llosa. Spośród pisarzy dawniejszych w słowniku za-mieszczono notki o Gallegosie, Gűiraldesie, Juanie Montalvo, Ricardo Palmie, José Eustasio Riverze, Villaverdem.

Hasła, nawet poświęcone wybitnym pisarzom, są bardzo lakoniczne, jak np. to, dotyczące twórczości Carpentiera:

CARPENTIER [karpentier] Alejo (1904–80), kubański pisarz i muzykolog; 1927 współ-założyciel pisma „Revista de Avance”; uczestnik walk przeciwko dyktaturze G. Macha-do; 1928–39 na emigracji we Francji, 1945–59 – w Wenezueli; po powrocie na Kubę rozwijał wybitną działalność kult.; w przedmowie do powieści Królestwo z tego świata (1949, wyd. pol. 1968) sformułował teorię tzw. amer. rzeczywistości cudownej, z której wywodzi się realizm magiczny – prąd w prozie latynoamer., przeplatający elementy realne z fantastycznymi; eksperymenty ze stylem i strukturą dzieła wykorzystywał do ukazania swoistego sposobu widzenia kultury, historii i całej rzeczywistości kontynentu amer.;

m.in. powieści: Podróż do źródeł czasu (1953, wyd. pol. 1963), Eksplozja w katedrze (1962, wyd. pol. 1966), Koncert barokowy (1974, wyd. pol. 1977), Święto wiosny (1978, wyd. pol. 1997), opowiadania: zbiór Wojna czasu (1958, wyd. pol. 1974); ponadto szkice

10 Jest to wydanie drugie, rozszerzone i zmienione. Pierwsze ukazało się w 1995 roku.

poświęcone kulturze Ameryki Łac. Przedtakty i wariacje (1964, wyd. pol. 1982), oraz pierwsza historia muzyki kubańskiej Muzyka na Kubie (1964, wyd. pol. 1980).

W inny sposób została zorganizowana Encyklopedia literatury światowej pod red.

Juliana Maślanki, wydana przez Zieloną Sowę w 2005 roku. Obszerny tom został podzielony na trzy części. W pierwszej zamieszczono trzydzieści osiem artykułów stanowiących syntetyczne historie najważniejszych literatur narodowych. Osobny tekst poświęcono literaturze brazylijskiej, podczas gdy pozostałe literatury Amery-ki ŁacińsAmery-kiej omówiono pod wspólnym hasłem „Literatura hispanoamerykańska”

(s. 119–131). Jej historię podzielono na następujące okresy: renesans i barok, oświe-cenie, lata 1830–1888, modernizm, postmodernizm, awangarda, literatura od 1940 roku do czasów dzisiejszych. Za przełomowe dla rozwoju literatury Ameryki Łaciń-skiej uznano lata 40., kiedy swe pierwsze wybitne utwory publikowali Bioy Casares, Borges, Carpentier, Asturias, Yáñez, Sábato, Leopoldo Marechal. Autorzy Encyklo-pedii starali się nie wyróżniać żadnej z tych epok oraz śledzić rozwój trzech podsta-wowych rodzajów literackich, nie faworyzując prozy. Jednak w kolejnych częściach, poświęconych wybitnym utworom literatury powszechnej i najważniejszym pisa-rzom, zdecydowanie większą uwagę zwrócili na XX-wieczną prozę. Wśród istotnych dla literatury światowej dzieł literackich omówiono w odrębnych hasłach następu-jące tytuły iberoamerykańskie: Alefa, Fikcje, Grę w klasy, O bohaterach i grobach, Podróż do źródeł czasu, Rozmowę w „Katedrze”, Sto lat samotności i Śmierć Arte-mia Cruz. W trzeciej części osobne hasła poświęcono czterdziestu ośmiu pisarzom z Ameryki Łacińskiej. Zdecydowana większość z nich to prozaicy tworzący w XX wieku11, notek o poetach jest jedynie czternaście12. Przywołano także postać Argen-tyńczyka José Hernandeza, autora XIX-wiecznych eposów o Martinie Fierro. Nie wymieniono natomiast ani jednego dramaturga. Hasła osobowe są obszerniejsze niż w PIW-owskim Słowniku encyklopedycznym. Pisarze świata. Poza dokładniejszymi danymi biografi cznymi więcej miejsca poświęcono w nich syntetycznemu opisowi charakterystycznych cech twórczości danego autora. I tak np. o Carpentierze prze-czytamy, że jego

(...) twórczość literacką wyróżnia barokowe bogactwo stylu i języka oraz eksperymenty formalne związane z konstrukcją czasu; twórca estetyki lo real maravilloso (rzeczywi-stości cudownej), która poprzez połączenie elementów realnych i magicznych przedsta-wia synkretyzm kultury latynoamerykańskiej; jednym z głównych motywów jego dzieł jest relacja między czasem człowieka a czasem Historii; uznany za inicjatora tzw. nowej powieści historycznej ze względu na nowatorski sposób literackiej interpretacji historii

11 Są to: Alegría, Allende, Arenas, Arguedas, Arlt, Arreola, Asturias, Azuela, Benedetti, Borges, Bryce Echenique, Cabrera Infante, Lidia Cabrera, Carpentier, Cortázar, Donoso, Elizondo, Esquivel, Fuentes, Gallegos, García Márquez, Lezama Lima, Mutís, Onetti, Otero Silva, Puig, Quiroga, Roa Bastos, Rojas, Rulfo, Sábato, Vargas Llosa.

12 Są to Nikaraguańczycy: Rubén Darío i Ernesto Cardenal, Argentyńczycy: Estebán Echeverría i Al-fonso Reyes, Kubańczycy: Nicolas Guillén, Roberto Fernández Retamar, José María Heredia, José Martí, Antonio Padilla, Chilijczycy: Vicente Huidobro, Gabriela Mistral i Pablo Neruda, Meksykanie: Octavio Paz i Sergio Pitol oraz Peruwiańczyk César Vallejo.

i kultury; fascynacje muzyczne są wszechobecne w jego utworach literackich i nadają im niepowtarzalny klimat (s. 598).

Dość podobna w charakterze jest encyklopedia Literatura świata, opublikowana również przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 2007 roku. W czterdziestu artyku-łach omówiono dzieje literatur narodowych i różnych kręgów cywilizacyjnych (stąd hasła takie jak np. literatura francuska, literatura Czarnej Afryki, literatury południo-wosłowiańskie). Ponadto zamieszczono w niej około dwóch tysięcy haseł szczegóło-wych i przekrojoszczegóło-wych, omawiających biogramy pisarzy, nurty i kierunki literackie, rodzaje i gatunki, style, kategorie estetyczne, dziedziny twórczości, a także najgłoś-niejsze dzieła literatury powszechnej.

Siedmiostronicowe hasło „Latynoamerykańska literatura” (s. 438–444) zostało opracowane przez Elżbietę Skłodowską. W historii literatury latynoamerykańskiej wyróżniła ona następujące epoki: kolonialną, wojen o niepodległość, romantyzm, realizm i naturalizm, modernizm, awangardę i kreolizm oraz współczesność, rozu-mianą jako okres od 1940 roku, przy czym najwięcej uwagi poświęciła okresowi pierwszemu i ostatniemu. Podział ten wydaje się klarowniejszy niż z przyjęty przez autorów Encyklopedii wydanej przez Zieloną Sowę, przede wszystkim dlatego, że został dokonany przy uwzględnieniu specyfi ki historii literatur Ameryki Łacińskiej, podczas gdy u podstaw periodyzacji zaproponowanej w poprzednio omówionej pra-cy najwyraźniej leżała perspektywa europejska. Za najważniejsze osobowości pi-sarskie lat 40. Skłodowska uznała Carpentiera, Borgesa, Bioy Casaresa i Asturia-sa, lat 50. – Onettiego, Arreolę, Rojasa i Sábato. Jako bezpośrednich prekursorów boomu wskazała Rulfo, Borgesa i Guimarãesa Rosę. Początek światowego boomu wyznaczyło, jej zdaniem, opublikowanie w 1963 roku Gry w klasy, a wśród najważ-niejszych autorów do niego przynależących wyliczyła – obok Cortazara – Fuentesa, Vargasa Llosę, Roa Bastosa, Lezamę Limę, Cabrerę Infante. Apogeum tego zjawi-ska to, jej zdaniem, międzynarodowy sukces Stu lat samotności Garcíi Marqueza.

Wśród rozmaitych nurtów tego kierunku Skłodowska wyróżnia powieści oskarżające dyktaturę, reprezentowane przez Szaleństwo i metodę Carpentiera, Jesień patriarchy Garcíi Marqueza i Ja, najwyższy Roa Bastosa, oraz książki o barokowej stylistyce, ta-kie jak Raj Lezamy Limy. Autorka wzmiankuje także pisarzy młodszego pokolenia, takich jak m.in. Puig, Bryce Echenique, oraz prozę kobiecą, uprawianą przez m.in.

Allende, Peri Rosi, Garro, Poniatowską. Fragment artykułu dotyczącego literatury współczesnej jest przede wszystkim poświęcony prozie; o poezji Skłodowska pisze, że rozwijała się w cieniu tej pierwszej. Podobnie marginalnie została potraktowana twórczość dramatyczna.

Jeśli chodzi o inne hasła rzeczowe związane z literaturą iberoamerykańską, to w omawianej encyklopedii można znaleźć „realizm magiczny” oraz „indygenizm”.

Źródeł tego pierwszego upatruje się w Carpentierowskiej teorii amerykańskiej rzeczywistości cudownej. Jest defi niowany jako prąd obecny w literaturach euro-pejskich i latynoamerykańskich, który cechuje połączenie elementów „realizmu, fantastyki i groteski z analizami psychiki i podświadomości postaci oraz z ekspono-waniem symboliki obyczajów, sfery irracjonalnych wierzeń i egzotyki miejscowego folkloru” (s. 620).