Procesy integracyjne zachodzące na kontynencie europejskim na przełomie XX i XXI w. należą bez wątpienia do najważniejszych zjawisk we współczesnych sto-sunkach międzynarodowych. Ich znaczenie wynika nie tylko z faktu, że w zasadni-czej mierze decydują o kształcie i losach Europy (w tym również o rozwoju naszego kraju), ale również z tego względu, iż stanowią jeden z bardzo ważnych czynników oddziałujących na sytuację gospodarczą, polityczną, społeczną czy kulturalną w skali globalnej. Co więcej, dla żyjących obecnie ludzi europejskie procesy zjednoczeniowe stanowią jeden z najbardziej oczywistych procesów w stosunkach międzynarodo-wych, bez którego w zasadzie nie sposób wyobrazić sobie obecnego świata.
Decydującą rolę w tym względzie odgrywali i nadal odgrywają główni aktorzy europejskich procesów integracyjnych: niegdyś Wspólnoty Europejskie, a obecnie będąca ich emanacją Unia Europejska. Wprawdzie procesy jednoczenia się Euro-py mają oczywiście znacznie szerszy wymiar, obejmując więcej uczestników stosun-ków międzynarodowych niż liczba państw członkowskich Unii (aby wymienić tylko najważniejsze organizacje jak NATO, Rada Europy czy OBWE). Niemniej nie ulega wątpliwości, że to integracja w ramach WE/UE odegrała zasadniczą rolę w tych pro-cesach i to właśnie ona stanowi fundament całego gmachu jedności europejskiej.
Współczesna integracja europejska charakteryzuje się pewnymi specyfi cznymi ce-chami. Do najważniejszej z nich należy unikatowość oraz ogromna złożoność feno-menu Unii Europejskiej. Korzystając z omawianego wyżej, promieniującego na cały świat historycznego dorobku europejskiego kręgu kulturowego, Unia stanowi jedyny w dziejach ludzkości przykład tak dalece zintegrowanego ugrupowania międzynaro-dowego, opierającego się na właściwych mu założeniach ideowo-politycznych, okre-ślanych hasłowo jako wartości europejskie. Wartości te oparte są, najogólniej rzecz biorąc, na poszanowaniu zasad demokracji, praworządności i praw człowieka. UE charakteryzuje się przy tym cechami, z których wprawdzie część nie jest unikatowa czy szczególna, ale których występowanie w sposób jednoczesny i łączny tworzy, na zasadzie swoistej synergii, nową jakość i czyni Unię bytem niepowtarzalnym.
Unikatowość Unii polega przede wszystkim na głębi i skali integracji. Należy wy-raźnie podkreślić, że żadne inne ugrupowanie w świecie nie rozwinęło w tak dużym stopniu zachodzących w jego ramach procesów integracyjnych. Dotyczy to zarówno głębi przyjętych rozwiązań (czego dowodzi m.in. wyłączność kompetencji unijnych w pewnych dziedzinach), jak i skali działań integracyjnych. Rozszerzając się stopnio-wo, objęły one praktycznie wszystkie – chociaż z różną intensywnością – sfery życia:
gospodarkę, politykę, kwestie społeczne i kulturowe, badania naukowe, obronność itd. To samo odnosi się do kształtu organizacyjnego oraz przyjętych rozwiązań insty-tucjonalno-prawnych – żadne z innych światowych ugrupowań integracyjnych nie osiągnęło takiego stopnia spójności i zarazem sprawności działań swoich instytucji.
Przejawem efektywności procesów integracji europejskiej jest uzyskanie przez Unię Europejską potężnego potencjału, określanego podstawowymi wyznacznikami
44
geopolitycznymi, takimi jak zasoby ludzkie, obszar, zdolności gospodarcze, społecz-ne, kulturalspołecz-ne, naukowe czy militarne. Potencjał ten należy do czołowych w świe-cie, zwłaszcza jeśli chodzi o jego wymiar ekonomiczny. Dowodzą tego dokonania gospodarki unijnej, która łącząc – dzięki mechanizmom jednolitego rynku oraz unii gospodarwalutowej – wysiłki ekonomiczne państw członkowskich, zajmuje czo-łowe lokaty w świecie, biorąc przy tym aktywny udział w procesach globalizacji. Jak pokazują podstawowe wskaźniki makroekonomiczne, państwa członkowskie UE dysponują łącznie PKB większym niż Stany Zjednoczone; zajmują czołowe miejsce w handlu światowym, należą do największych inwestorów zagranicznych itd.
Sukcesy te umożliwia wspomniane zjawisko synergii, dzięki któremu ogólna pozy-cja UE jest znacznie lepsza niż wynikałoby to tylko z mechanicznego dodania potenpozy-cja- potencja-łów poszczególnych państw Unii. Co więcej, dysponując tak znacznym potencjałem, Unia Europejska jest – zgodnie z wyznawanymi przez siebie wartościami – promoto-rem demokracji, praworządności, ochrony praw człowieka, a także zwolennikiem po-kojowego rozwiązywania problemów międzynarodowych oraz największym w świecie dostarczycielem wszechstronnej pomocy, głównie dla krajów rozwijających się.
Kolejną cechą charakterystyczną jest nieokreśloność jej fenomenu. Unia, jako struktura znajdująca się in statu nascendi, podlega nieustannym przemianom i sta-nowi, jeśli można to tak określić, raczej toczący się proces niż osiągnięty stan. Z tego powodu z wielkim trudem poddaje się ona wszelkim ocenom, analizom, a zwłaszcza klasyfi kacjom. Z poznawczego punktu widzenia, jak określił to jeden z badaczy, Unia Europejska jest „intelektualną łamigłówką”51 natomiast pod względem politycznym, jak z kolei ujął to trafnie w znanym powiedzeniu były przewodniczący Komisji Euro-pejskiej Jacques Delors, „Unia jest przedmiotem politycznie niezidentyfi kowanym”52.
Dodatkową komplikacją jest fakt, że w przypadku Unii Europejskiej mamy do czynienia ze strukturą bardzo niejednorodną w wymiarze instytucjonalno-prawnym oraz funkcjonalnym, którą należy traktować jako swoistą kategorię zbiorczą. Obej-muje ona bowiem nie tylko właściwą strukturę unijną, czyli Unię jako taką. Dodat-kowo należy bowiem uwzględnić jej państwa członkowskie, zachowujące przecież większość swoich suwerennych kompetencji i będących pełnoprawnymi członkami społeczności międzynarodowej. Powoduje to określone skutki, m.in. przyczyniając się do powstawania utrudnień w sprawnym funkcjonowaniu całej Unii Europejskiej.
Wpływ na jej funkcjonowanie miało także przyjęcie określonych modeli integra-cyjnych53. Do najważniejszych modeli mających największy wpływ na realne funk-cjonowanie europejskich procesów integracyjnych i oddziałujących na te procesy w sposób łączny należą dwa modele: federalizm i konfederalizm. W wielkim skrócie można powiedzieć, że federalizm (utożsamiany z tzw. metodą wspólnotową) postuluje
51 M. Burgess, Federalism and European Union: the Building of Europe, 1950-2000, Routledge, London-New York 2000, s. 254.
52 Cyt. za: D. Milczarek, Unia Europejska we współczesnym świecie, Centrum Europejskie Uniwersytetu War-szawskiego, Warszawa 2005, s. 10.
53 Więcej o tych modelach patrz: O. Barburska, D. Milczarek, Historia integracji europejskiej w zarysie, op. cit., s. 105-120; K. Popowicz, Historia integracji..., op. cit., rozdz. 1: Koncepcje i projekty integracyjne.
1. Jak jednoczyła się Europa – geneza integracji europejskiej
45 zacieśnianie procesów integracyjnych dzięki powstawaniu instytucji ponadnarodo-wych dysponujących władzą w stosunku do państw członkowskich, co może pro-wadzić docelowo do utworzenia „europejskiego państwa federalnego”. Natomiast konfederalizm (oparty na metodzie międzyrządowej) zakłada tworzenie struktur in-tegracyjnych na podstawie związku suwerennych państw zachowujących swoje pod-stawowe kompetencje (zgodnie z hasłem „Europy ojczyzn”), ograniczając przy tym integrację do prowadzenia współpracy o charakterze międzyrządowym.
Z tymi dwoma modelami podstawowymi powiązane są kolejne modele: funkcjo-nalizm oraz modele elastycznej czy też zróżnicowanej integracji. Ujmując rzecz po-nownie w sposób uproszczony można określić, że pierwszy z nich zakłada realizację procesów integracji (głównie ekonomicznej) pragmatyczną metodą „małych kro-ków”, zwiększającą realny zakres wszechstronnych powiązań pomiędzy państwami członkowskimi niekoniecznie za pośrednictwem instytucji ponadnarodowych. Z ko-lei różne modele elastycznej lub zróżnicowanej integracji, opierające się na zasadzie tzw. wzmocnionej współpracy możliwej w ramach UE, postulują mniejsze lub więk-sze różnicowanie zakresu i tempa europejskich procesów integracyjnych w zależno-ści od zdolnozależno-ści bądź woli politycznej poszczególnych państw członkowskich.
Dokonując ogólnych ocen Unii Europejskiej należy wskazać, że oczywiście mogą występować kontrowersje dotyczące rozmaitych aspektów jej działalności, tym bar-dziej że przeżywa ona obecnie głęboki kryzys mający wiele odsłon w sferze poli-tycznej, gospodarczej, ideowej54. Zdaniem największych pesymistów w ramach Unii
„czasy świetności mamy już za sobą”, a ona sama „jest w ostatniej fazie dekaden-cji”55. Bez wątpienia Unia Europejska przeżywa poważne kłopoty, ale trzeba pamię-tać, że kryzysy były i są swego rodzaju motorem napędowym europejskich procesów integracyjnych – jak słusznie twierdzi Tomasz G. Grosse, każdy kryzys prowadzi
„do rozwoju integracji”, będąc wręcz „podstawowym czynnikiem popychania jej do przodu”56. Integracja europejska przeżywała już poważniejsze turbulencje, tak więc zapewne wyjdzie z obecnego kryzysu obronną ręką, gdyż jej idea nadal utrzymuje ogromny potencjał rozwojowy.
Bez względu jednak na mniej lub bardziej zasłużoną krytykę, integracja euro-pejska charakteryzuje się jedną zasadniczą zaletą, której nie są w stanie zanegować nawet jej najzagorzalsi przeciwnicy – trwające od końca II wojny światowej procesy integracyjne zagwarantowały Europie bezprecedensowo długi okres pokoju, połą-czony z trwałą stabilizacją polityczną oraz dynamicznym rozwojem ekonomicznym prowadzącym do dobrobytu. Osiągnięto to tworząc (przy wsparciu ze strony ame-rykańskiego sojusznika) odpowiednie struktury bezpieczeństwa oraz współpracy
54 Szerzej na ten temat: Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężenia, red. K.A. Woj-taszczyk, J. Nadolska, Aspra-JR, Warszawa 2016 oraz J.M. Fiszer, Kryzys integracji europejskiej czy kryzys Unii Europejskiej? Przesłanki i skutki, „Przegląd Europejski” 2015, nr 3.
55 Wywiad z A. Pérez-Reverte Nadchodzi nowy świat. Burzy i naporu, „Gazeta Wyborcza. Magazyn Świąteczny”
14-15.03.2015.
56 T.G. Grosse, Zmiana modelu integracji, czyli o fiasku neofunkcjonalnej koncepcji kryzysu, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna” 2015, nr 4, s. 108.
46
politycznej, ekonomicznej i militarnej. I to wystarcza, aby to unikatowe w skali świa-ta przedsięwzięcie uznać za ogromny sukces Europejczyków.
Cechą charakterystyczną powojennych procesów integracyjnych był ponadto ich uniwersalny charakter. Przejawiało się to w obejmowaniu przez nie szerokiego zakre-su nieomal wszystkich sfer życia politycznego, gospodarczego, społecznego i kultu-ralnego państw Europy, najpierw jej części zachodniej, a obecnie także wschodniej.
W związku z tym idea jedności kontynentu nie została „zawłaszczona” przez żad-ną pojedynczą orientację polityczżad-ną bądź światopoglądową, pozostając koncepcją o różnorodnych i zarazem bardzo ogólnych założeniach. Powoduje to, że nawet jeśli w obecnych czasach obserwujemy w wielu krajach UE nasilanie się z rozmaitych powodów tendencji antyunijnych, to idea ta jest wciąż atrakcyjna dla bardzo wielu mieszkańców naszego kontynentu.
* * *
Uwzględniając wszystkie elementy powyższej charakterystyki, można zamknąć niniejsze rozważania przedstawieniem propozycji defi nicji Unii Europejskiej jako najważniejszej struktury organizującej współczesne procesy integracyjne zachodzą-ce na Starym Kontynencie. Z powodu braku jednej ogólnie przyjętej czy formalnie obowiązującej defi nicji UE, poniższa propozycja ma oczywiście charakter autorski57.
I tak, można powiedzieć, że Unia Europejska stanowi samoistny byt czy też struk-turę polityczno-organizacyjno-prawną będącą związkiem (wspólnotą, zbiorowością) suwerennych państw, tworzącym regionalne ugrupowanie o najbardziej zaawanso-wanych w świecie pod względem głębi i skali procesach integracyjnych. Jednocześnie UE realizuje wspólnie wytyczone przez jej członków różnorodne cele ekonomiczne, polityczne, militarne, społeczno-kulturowe i inne za pośrednictwem właściwych so-bie mechanizmów, które obejmują zarówno tworzenie ponadnarodowych struktur decyzyjnych w ramach metody wspólnotowej, jak i współpracę międzyrządową mię-dzy państwami członkowskimi, wykorzystując przy tym wspólnie określone i akcep-towane sposoby oraz metody działania.
Dotychczasowy przebieg, a także rezultaty procesów integracji europejskiej do-wodzą, że tak skonstruowane instytucje i mechanizmy funkcjonowania Unii Euro-pejskiej zdały swój historyczny egzamin. Wprawdzie UE przeżywa obecnie szereg poważnych problemów, a nawet kryzysów o charakterze wewnętrznym i międzyna-rodowym, lecz doświadczenia z przeszłości wykazują, że sytuacje kryzysowe w wielu przypadkach ostatecznie tylko umacniały procesy integracyjne. Obecnie nie wiado-mo, jaka będzie ich przyszłość, ale niemniej już teraz można stwierdzić, że tak dla Polski, jak i dla całej Europy funkcjonowanie Unii Europejskiej stanowiło i stanowi – bez względu na wszelkie możliwe trudności – ogromną, historyczną szansę zapew-nienia pokoju, wszechstronnego rozwoju we wszystkich dziedzinach oraz umocnie-nia pozycji i roli Starego Kontynentu na arenie światowej.
57 Patrz: O. Barburska, D. Milczarek, Historia integracji europejskiej w zarysie..., op. cit., s. 27-28.
1. Jak jednoczyła się Europa – geneza integracji europejskiej
47
Bibliografia
Barburska O., Milczarek D., Historia integracji europejskiej w zarysie, Centrum Europejskie Uniwer-sytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
Baszkiewicz J., Historia Francji, Bellona, Warszawa 1995.
Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Aspra-JR, Warszawa 2006.
Brataniec K., Zachód i islam. Dylematy relacji, AFM, Kraków 2009.
Braudel F., Historia i trwanie, Czytelnik, Warszawa 1999.
Braudel F., Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV-XVIII wiek. Czas świata, t. 3, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
Burgess M., Federalism and European Union: the Building of Europe, 1950-2000, Routledge, Lon-don-New York 2000.
Carpentier J., Lebrun F., Historia Europy, Volumen, Warszawa 1994.
Chaunu P., Cywilizacja wieku Oświecenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971.
Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Wydawnictwo Znak, Kraków 1999.
Davies N., Zaginione królestwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010.
Delumeau J., Cywilizacja Odrodzenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.
Fiszer J.M., Kryzys integracji europejskiej czy kryzys Unii Europejskiej? Przesłanki i skutki, „Przegląd Europejski” 2015, nr 3.
Fukuyama F., Koniec historii, Z-sk i Spółka, Poznań 2000.
Gibbon E., Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. 1-2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995.
Grosse T.G., Zmiana modelu integracji, czyli o fi asku neofunkcjonalnej koncepcji kryzysu, „Myśl Ekonomiczna i Polityczna”, 2015, nr 4.
Hammond N.G.L., Dzieje Grecji, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Huizinga J., Jesień Średniowiecza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996.
Jasienica P., Polska Piastów, Prószyński i S-ka, Warszawa 2007.
Kinsky F., Federalizm. Model ogólnoeuropejski, WAM, Kraków 1999.
Kryzysy w procesie integracji europejskiej i sposoby ich przezwyciężenia, red. K.A. Wojtaszczyk, J. Nadolska, Aspra-JR, Warszawa 2016.
Kuźniar R., Europa w porządku międzynarodowym, PISM, Warszawa 2016.
Landuyt A., European integration between history and new challenges, Il Mulino, Bologna 2014.
Łastawski K., Historia integracji europejskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2003.
Łukaszewski J., Cel: Europa. Dziesięć esejów o budowniczych jedności europejskiej, Noir sur Blancs, Warszawa 2002.
Marszałek A., Wprowadzenie do teorii suwerenności i integracji europejskiej, Instytut Europejski, Łódź 2001.
Mazurkiewicz P., Chrześcijańskie korzenie Europy, [w:] Cywilizacja europejska: wykłady i eseje, red.
M. Koźmiński, Scholar, Warszawa 2004.
Milczarek D., Unia Europejska we współczesnym świecie, Centrum Europejskie Uniwersytetu War-szawskiego, Warszawa 2005.
Modzelewski K., Barbarzyńska Europa, Iskry, Warszawa 2004.
48
Mollat du Jourdin M., Europa i morze. Tworzenie Europy, Krąg/Volumen, Warszawa 1995.
Morris I., Świat Księcia Promienistego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973.
Nadolski M., Z dziejów integracji europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004.
Parandowski J., Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Puls, Londyn-Warszawa 2016.
Popowicz K., Historia integracji europejskiej, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006.
Roberts J.M., A History of Europe, Helicon, Oxford 1996.
Rousseau J.J., Uwagi nad rządem Polski, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1924.
Runciman S., Dzieje wypraw krzyżowych, t. 1-3, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
Russell B., Mądrość Zachodu, Penta, Warszawa 1995.
Sadowski M., Dżihad – święta wojna w islamie, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, nr 8.
Unia Europejska jako aktor na scenie globalnej. Razem czy osobno? red. B. Góralczyk, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.
Unia Europejska w poszukiwaniu swoich granic, red. M. Trojanowska-Strzęboszewska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2017.
Upham M., Britain Explained: Understanding British Identity, John Harper Publishing, London 2017.
Wielecki K., Wprowadzenie do problematyki integracji europejskiej, Centrum Europejskie Uniwersy-tetu Warszawskiego, Warszawa 1998.
Część metodyczna
Wybrana literatura
Barburska O., Milczarek D., Historia integracji europejskiej w zarysie, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
Łastawski K., Historia integracji europejskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011.
Nadolski M., Z dziejów integracji europejskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2004.
Carpentier J., Lebrun F., Historia Europy, Volumen, Warszawa 1994.