Istota ludzkiej egzystencji – etapy rozwoju człowieka

Rozwój osoby ludzkiej jest wielopłaszczyznowym procesem, warunkowanym biologicznie i społecznie. W rezultacie człowiek nieustannie się zmienia, sta-je się inną osobą, w porównaniu z tą, jaką był w momencie narodzin. Owa metamorfoza trwa od okresu prenatalnego i wczesnego dzieciństwa, poprzez młodość, dorosłość, do starości. Jest to długa droga rozwoju, we wszystkich sferach: biologicznej, psychicznej i społecznej.

Jak pisze Tyszkowa (2004a, s. 46), „rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu, niezależnie od tego, czy ich kierunek oceniany jest pozytywnie, czy nie”. Jednym z kluczowych pojęć jest tu zmiana rozwojowa, której specyfi ka polega na tym, że jest trwała i  nie-odwracalna (tamże, s. 45–52). Helen Bee (za: Brzezińska, Trempała, 2000) wyróżniła trzy rodzaje zmian dotyczących rozwoju człowieka: uniwersalne,

wspólne i indywidualne. Zmiany uniwersalne odnoszą się do każdego czło-wieka i wiążą się z wiekiem. Są to zmiany podlegające działaniom tzw. zegara biologicznego. Zmiany wspólne charakteryzują osoby należące do określonej wspólnoty, grupy. Są wynikiem uczestniczenia w podobnych sytuacjach, cze-go rezultatem jest dzielnie podobnych doświadczeń. Zmiany indywidualne wywołane są czynnikami unikatowymi, oddziałującymi wyłącznie na daną jednostkę.

Jak zauważa Maria Kielar-Turska (2006, s. 287), u każdej jednostki do okresu młodzieńczego następują zmiany rozwojowe – zarówno o charakterze biologicznym, jak i psychologicznym – w znacznym stopniu bez jej udziału.

Zmiany te zachodzą w kierunku progresywnym. Począwszy od okresu ad-olescencji, rozwój staje się możliwy dzięki woli jednostki i jej uczestniczeniu w określonych zdarzeniach życiowych i podejmowaniu danych zadań. Dlate-go rozwój po okresie dorastania opisywany jest często w kateDlate-goriach zdarzeń życiowych, w których uczestniczenie ma rozwojowe znaczenie dla jednostki.

Wielu autorów podkreśla, że rozwój człowieka to wypadkowa dwóch sił: biologicznych i społecznych (Brzezińska, 2000, 2004a, 2005; Bee, 2004;

Erikson, 2004; Przetacznik-Gierowska, 2004). Charakterystyczną cechę sta-nowi to, że dotyczą one całokształtu zjawisk rozwojowych w aspekcie dyna-micznym i progresywnym (dojrzewanie, uczenie się, socjalizacja). Obszar biologiczny wyznacza tempo wzrostu organizmu, sekwencję kształtowania się różnych sprawności. Obszar społeczny zakreśla zmiany, jakie zachodzą w kolejnych okresach życia – dzieciństwie, dojrzewaniu i dorosłości. Zada-nia, jakie jednostka ma do wykonaZada-nia, powodują, że staje ona przed nowymi wyzwaniami (Brzezińska, 2004a, s. 18). Rozwój człowieka przebiega zatem według pewnego planu. Brzezińska (tamże) nazywa go „rozwojowym rozkła-dem jazdy”. To znaczy, że różne zdarzenia i doświadczenia w życiu jednostki pojawiają się w sposób punktualny i zgodny z fazami jego rozwoju (tamże).

W analizie uwarunkowań rozwoju człowieka można brać pod uwagę róż-ne czynniki. Rozwój jednostki przebiega zawsze w jakimś otoczeniu społecz-nym, zorganizowanym na różnych poziomach. Ma swoje tempo i dynamikę, rozgrywa się w czasie, co powoduje, że jednostka „zanurzona jest w swojej przeszłości”, i korzysta z wiedzy, jak działać w różnych sytuacjach, jest umiej-scowiona w swoim „tu i teraz”, gdzie aktualnie doświadcza rzeczywistości, a także planuje swoją przyszłość (Brzezińska, 2000).

W okresie dzieciństwa jednostka osiąga kompetencje w zakresie zaspo-kajania własnych potrzeb: osobistych i społecznych. W ramach posiadanego wyposażenia genetycznego i przy istniejącym ze strony otoczenia wsparciu jednostka opanowuje kompetencje na takim poziomie, jaki jest dla niej moż-liwy (Brzezińska, 2004a). Jeśli proces dojrzewania i wychowania przebiegają punktualnie, a stawiane jednostce wymagania nie są ani za wysokie, ani za

niskie, to można prognozować, iż jej rozwój będzie przebiegał prawidłowo (tamże).

W ujęciu ekologii psychologicznej przyjmuje się, że rozwój człowieka dokonuje się w kontekście związków jednostki ze środowiskiem; oznacza to, że źródła i siły napędowe zmian rozwojowych tkwią właśnie w tym systemie, jaki jednostka tworzy ze swoim środowiskiem:

– związki między jednostką a jej środowiskiem mają charakter aktywnej i wzajemnej interakcji,

– zmiany rozwojowe przejawiają się w podejmowaniu nowych ról i zaj-mowaniu nowych pozycji w nowych kręgach środowiska; w poszerza-niu i różnicowaposzerza-niu środowiska jednostki i wzbogacaposzerza-niu się w związki, w jakie ona z nimi wchodzi; w angażowaniu się przez jednostkę w ak-tywność ukierunkowaną na środowisko,

– zmiany rozwojowe powinny spełnić dwa podstawowe warunki: wyka-zywać trafność (transfer w czasie); przejawiać się w nowych układach ekologicznych, do jakich przenosi się jednostka (transfer sytuacyjny lub środowiskowy),

– zmiany rozwojowe polegają na transformacji obejmującej zarówno człowieka (osobę), jak i jego relacje ze środowiskiem, a więc szerszy system „jednostka–środowisko”,

– zmiany rozwojowe mają charakter interakcyjny i dokonują się w ca-łym cyklu życia indywidualnego (Tyszkowa, Przetacznik-Gierowska, 2004a, s. 95–96).

Koncepcje należące do nurtu zwanego „biegiem życia” czy też „przestrze-nią całego życia” (ang. life-span) obejmują okres całego życia ludzkiego (Tysz-kowa, Przetacznik-Gierowska, 2004b, s. 191; Kielar-Turska, 2006, s. 287).

Charlotte Bühler (1999, s. 27) podkreśla, że nie można ujmować człowieka fragmentarycznie, ale należy postrzegać jego życie w kontekście całokształtu (całości) i wszystkich jego aspektów. Autorka ta porównuje bieg życia ludz-kiego do antycznej tragedii w pięciu aktach, kiedy to po rozpoczęciu akcji i jej rozwoju aż do punktu kulminacyjnego następuje nawrót i ostateczne rozwią-zanie. Poważny kryzys ujawnia się w czwartej fazie życia, gdy człowiek koń-czy swą działalność zawodową. Koncepcja Bühler (1999) obejmująca bieg całego życia ludzkiego oparta była na analizie wielu biografi i.

Teorie ujmujące rozwój człowieka w ciągu całego życia można sprowadzić do kilku nurtów. Do najistotniejszych należą:

– koncepcje psychoanalityczne (np. koncepcja indywidualizacji C.G.

Junga, koncepcja E.H. Eriksona),

– koncepcje behawiorystyczne oparte na modelu wskutek uczenia się, – koncepcje kognitywne (koncepcja J. Piageta, poznawcze koncepcje

rozwoju osobowości),

– koncepcje kulturowo-historyczne (lub antropologiczno-kulturowe Z. Wygotskiego),

– koncepcje dialektyczne oparte na rozwoju człowieka jako wypadko-wej interakcji wielu czynników wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich przekształcaniu,

– koncepcje rozwoju ujmowanego jako proces samorealizacji,

– koncepcje kompleksowe, eklektyczne, zmierzające do scalenia biolo-gicznych, społecznych i psychologicznych aspektów życia ludzkiego i zmian mu towarzyszących (Tyszkowa, Przetacznik-Gierowska 2004b, s. 193).

Wskazane koncepcje rozwojowe człowieka można też ująć w kategoriach modeli przebiegu zmian rozwojowych. Zaproponowano pięć typów modeli, a mianowicie:

– model fazowy zakłada, że rozwój jest długotrwałym procesem kierun-kowych zmian struktury i jej funkcji, zmierzającym ku określonym stanom końcowym lub celom, które z reguły są pozytywne (do modelu tego należą: teorie psychoanalityczne, teorie poznawczo-rozwojowe), – model cykliczny proces rozwoju ujmuje jako cykl równowartościowych

zmian stadialnych: pojawienie się określonej zmiany, specyfi cznej dla danego odcinka cyklu, jest tak samo konieczne lub ważne jak inna zmiana, specyfi czna dla innego stadium (koncepcje sezonów życia ludzi dorosłych D.J. Levinsona, teoria zadań rozwojowych R.J. Ha-vighursta, koncepcja cyklów życia rodzinnego M. Duvalla),

– modele sekwencyjne, w których zmiany rozwojowe tworzą nie tyle sek-wencję stadiów łączących się z wiekiem, ile seksek-wencję stopniowych przekształceń, związanych głównie z doświadczeniem człowieka (za-liczają się do nich: teorie neopiagetowskie, teorie humanistyczne), – modele liniowe, w których rozwój rozpatrywany jest jako ciągły

pro-ces nabywania (kumulowania) doświadczeń i (lub) radzenia sobie z nimi, podporządkowany stale tym samym prawom uczenia się lub regułom przystosowania się do otoczenia, niezależnie od wieku i tre-ści doświadczeń (teorie warunkowania, teorie społecznego uczenia się Bandury),

– modele mieszane, w ich ujęciu zakłada się, że rozwijający się system jest wielozmiennowy i elastyczny, a więc zmiany dokonują się raczej selektywnie i  zmierzają w kierunku wielu możliwych punktów koń-cowych ontogenezy (do modelu tego zalicza się: neokonstruktywizm w koncepcji rozwojowej Tyszkowej, kontekstualno-dialektyczne teorie rozwojowe) (Trempała, 2006, s. 259–277).

W tabeli przedstawiono kilka wybranych koncepcji rozwoju człowie-ka w  ciągu całego życia. Zestawiono propozycje Mauriceʼa Debesseʼa, Lwa

S. Wygotskiego, Erika H.  Eriksona, Daniela J. Levinsona i Roberta J. Ha-vighursta. Pomimo pewnej różnorodności można zauważyć, że bieg życia człowieka można ująć w trzech etapach: dzieciństwa, dorastania i dorosłości (Brzezińska, 2004a, s. 17).

Tabela 1. Etapy rozwoju człowieka w ciągu życia

Autorzy podziału Kryterium Dzieciństwo 0–10/12 lat

5. adolescencja 6. wczesna dorosłość

3. adolescencja 4. wczesna dorosłość 5. wiek średni 6. późna

doro-słość

Źródło: A. Brzezińska, 2000, s. 218 i 274–279.

Podział życia człowieka na okresy nazywany jest periodyzacją rozwoju psychicznego (Przetacznik-Gierowska, 2004, s. 222). Za jedno z ważniejszych zadań okresu dorastania uznaje się kształtowanie tożsamości.

2.2. Kształtowanie się tożsamości i normatywność