I. OBSZAR JĘZYKA POLSKIEGO.
§ 44. T ery to r jum, gdzie lud, m ów iący po polsku, żyje zw artą masą, tw o rzy niepraw idłow y wielobok, z k tó re g o części północno-zachodniej na linji m iędzy Grudziądzem a Tucholą wysuwa się ku m orzu ro zleg ły pas, m ający około 70 kilom etrów szerokości. Za orjentacyjne p u nkty graniczne tego ty ry to rju m można p rzy ją ć następujące m iejscow ości: Sanok, H rubieszów , brzeg Niemna p rz y ujściu Czarnej H ańczy, W isztyniec w Suwal- szczyźnie, G rudziądz, Gdynia, Hel, Złotów, W ieleń, Babimost, Rawicz i Jabłonków na Śląsku Cieszyńskim.
Linje, łączące wymieniono miejscowości, są mniej więcej dokładnem i granicam i zw artego językow ego te ry to rju m polskiego.
Obejmuje ono całe dorzecze W isły, na południow ym zachodzie sięga na znacznej p rzestrzen i górnego biegu O dry, na zachodzie ogarnia cały praw ie b ieg W arty i Noteci, na południo-wschodzie i wschodzie o p iera się o Bug, na północnym wschodzie sięga Niemna, a na północnym zachodzie przez Gdynię, H el i Puck łączy się z Bałtykiem .
Znaczna część tego te ry to rju m m ieści się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej i zajm uje zachodnie i środkow e jej województwa: poznańskie, pom orskie, w arszaw skie, część zachod
nią województwa białostockiego, lubelskie, kieleckie, łódzkie, śląskie, krakow skie i część zachodnią województwa lwowskiego.
Poza tern jednak rozległe obszary polskiego te ry to rju m języ
kowego wchodzą w skład Rzeszy Niemieckiej, m ianowicie jej prow incji w schodnio-pruskiej i Śląska Opolskiego, a pewna część tego te ry to rju m , mianowicie, część zachodnia Śląska Cie
szyńskiego, część Spiżu i Orawy, część okręg u Trenczyńskiego i okolice Czaezy znajdują się w granicach R epubliki Czesko- słowackiej.
Cały zw arty o b szar językow o polski wynosi przeszło 200,000 kilom etrów kw adratow ych.
Poza granicam i tego wielkiego obszaru są jeszcze dwa
1 0 4 D i a l e k t y p o ls k ie i ic h p o d z ia ł .
rozległe obszary, gdzie ludność polska m ieszka w zw artej masie, tw orząc więcej, niż 50% w szystkich m ieszkańców. Są to dwie wielkie polskie w yspy językow o; jedna, większa, rozciąga się w okolicach W ilna, druga, m niejsza, w okolicach Lwowa.
Poza tern ludność polska w m niejszej bądź większej m niej
szości m ieszka w pozostałych częściach te ry to rju m państwowego R zeczypospolitej Polskiej, a w liczniejszych skupieniach wy
stępuje także w Republice Litew skiej w okolicach Kowna, w R epublice Łotew skiej w L etgalji w okolicach D yneburga, w R epublikach Sowieckich B iałorusi i U krainy, w kolonjach robotniczych w W estfalji i na em igracji robotniczej we Francji, a poza Eui^opą w Stanach Zjednoczonych Północnej A m eryki, w P aran ie i w północnej M andżurji (w C harbinie). Odosobnioną kolonją polską w Azji Mniejszej jest znana wieś Adampol, niedaleko od Bosforu.
Literatura.
N i t s c li K. T e ry to rju m ję z y k a polsk ieg o . GP, str. 416 n st. (tam że n a str. 411 p o d a n a lite r a tu ra , d o ty cząca polsk ieg o o b szaru językow ego).
N i t s c h K. G ran ice p a ń s tw a a g ra n ic e ję z y k a polsk ieg o . I. P o lacy n a d a w n y ch W ęgrzech. JP . 5, 97 n st. (1920). II. G ran ica polsko-czeska. JP . 6, 41 n st. (1921). 111. G ran ica p o lsk o -n iem ieck a n a Ś ląsk u . JP . 7, 97 n st. (1922).
IV. P o łu d n io w a i z a c h o d n ia g ra n ic a W ielkopolski. J P . 8, 33 n st. (1923). V.
Z a c h o d n ia g ra n ic a p o lsk ieg o Pom orza. 9, 80 n st. (1924). VI. P ó łn o c n a g ra n ic a p o lsk o -n iem ieck a. JP . 10, 129 n st. (1925).
II. DIALEKTY POLSKIE I ICH PODZIAŁ.
§ 45. Mowa ludu polskiego, choć wszędzie zachowuje najw ażniejsze właściwości języka polskiego i jest przez to polską, wykazuje; zależnie od miejscowości, pewne c h a ra k te ry styczne dla siebie różnice. Te miejscowe odm iany językowe nazywam y d i a l e k t a m i .
D ialekty polskie ro zpadają się na dwie główne g ru p y : 1) W łaściwe dialekty p o l s k i e i 2) d ialek ty k a s z u b s k i e , - pierw sza z ty ch g ru p zajm uje Polskę kontynentalną, dru g a obejm uje obszar pom orski.
W śród właściw ych dialektów polskich rozróżniam y narze
D i a l e k t y p o ls k ie i ic h p o d z ia ł . 105 cza: 1) w ielkopolskie, 2) kujaw skie, 3) przechodnie chełm ińsko- m azow ieckie, 4) m azowieckie, 5) śląskie i 6) m ałopolskie.
N arzecza wielkopolskie, kujaw skie i m azow ieckie zajm ują północ P olski kontynentalnej; narzecza śląskie i m ałopolskie — południe.
I. D ialekty w i e l k o p o l s k i e zajm ują właściwą h isto ryczną W ielkopolskę czyli kraj nad środkow ą i dolną W artą po Noteć oraz obszar na północ od Noteci, zwany K rajną i Borami Tucholskiemu W samym m niej więcej śro d k u właściwej W iel
kopolski znajduje się Poznań, a na granicach w kącie północno- zachodnim W ieleń, w kącie południow o-zachodnim Babimost, w kącie południow o-w schodnim Kalisz, od którego granica wschodnia W ielkopolski idzie m niej więcej p ro stą linją na północ do Gopła i źródeł Noteci. B ory Tucholskie i na południe od nich leżąca K rajna to obszar nad środkow ą i dolną B rd ą;
w K rajnie leży Nakło, a najw ażniejszem m iastem Borów Tu
cholskich jest Tuchola.
II. G rup a dialektów k u j a w s k i c h z a jm u je : 1) właściwe Kujawy, czyli k ra j m iędzy gó rn ą N otecią a W isłą z m iastam i Inow rocław iem i W łocław kiem , 2) ziem ię Chełm ińsko-dobi'zyń- ską, m iędzy W isłą a ¡¡krw ą n ad Środkową i dolną D rw ęcą z m iastam i D obrzyniem , Chełmnem i Gimdziądzem i 3) Kocie- wie, czyli k ra j nad środkow ą i dolną B rd ą m iędzy W isłą a B o ra
mi Tucholskiem i, z m iastem S taro g ard em . W zw iązku z tern zróżnicow aniem tery to rjaln e m odróżniam y w g ru p ie dialektów kujaw skich właściwe narzecze kujaw skie, narzecze chełm ińsko- dobrzyńskie i kociew skie.
III. D ialek ty m a ł o p o l s k i e zajm u ją południow e obsza
ry P olski na p rz e strz e n i od g ó r K arpack ich do środkow ego biegu P ilicy i W ieprza z pasem północno-zachodnim , w ysunię
tym w k ieru n k u Częstochowy, W ielunia i O strzeszow a, i pasem wschodnim w obszarach Zamościa i Chełma. W g ran ic ac h dia
lektów m ałopolskich prócz w ym ienionych już m iast Znajdują się Nowy T arg, Kraków, Kielce, Częstochowa, P iotrków , Sieradz, Łódź, Radom , L ublin, Zamość, Rzeszów, Sandom ierz i Sanok.
10G D i a l e k t y p o l s k i e i ich po d z ia ł.
W śród dialektów m ałopolskich odróżniać należy następujące odm iany: 1) d iale k t krakow ski z narzeczem podhalańskiem , 2) dialekt sierad zk i, 3) dialekt kielecko-sandom ierski, 4) dialekt lubelsk i i 5) dialek t kresow y.
IV. D ialekty ś l ą s k i e zajm ują południow o-zachodni pas P olski, czyli k raj nad Olzą i dalej n a północy nad g ó rn ą Odrą, z m iastam i Cieszynem , Pszczyną, Koźlem i Opolem. W śród dia
lektów śląskich w yróżnić m ożna ich g rup ę południow ą, śro d kow ą i północną.
V. D ialekty m a z o w i e c k i e zajm ują północno-wschodni o b szar P o lsk i czyli k ra j po obu b rzeg ach środkow ej W isły, m niejw ięcej na p rzestrzen i jej biegu od P uław do Płocka i dalej na północ od B ugu i N arw i aż do pojezierza m azurskiego w P r u sach W schodnich, sięgając w obszarze A ugustowa brzegów Niemna. W południow ej części o bszaru leży Płock, W arszawa, Siedlce i Łuków, ą na południe od P ilicy i W ieprza Kozienice i P u ła w y ; w północnej części Mazowsza znajduje się Mława, Ciechanów, Ełk, Szczytno, N ibork, O strołęka, Kolno, R a jg ró d ; do Mazowsza należy rów nież Podlasie i dialekt sejneński. W śród północnego Mazowsza w y o d rę b n ia się szeregiem właściwości d iale k t Kurpiów, zbliżony w wielu szczegółach do gw ar połu- dniowo-m azowieckich.
VI. Między dialektam i m azow ieckiem i a dialektem cheł
m ińskim , na obszarach Lubaw y, O stróda i O lsztyna znajduje się dialek t przechodni c h e ł m i ń s k o - m a z o w i e c k i ; obszar O lsztyna to polska część W arm ji.
V II. D ialekty k a s z u b s k i e dawniej sięgały znacznie dalej na południe i obejm ow ały ob szar Borów Tucholskich i w iększą część Kociewia, dziś uszczupliły swoje posiadłości, u stęp u jąc m iejsca dialektom Polski kontynentalnej, i zajm ują pobrzeże m orskie koło P u cka w raz z półw yspem Helem, a w głę
bi k o n ty n en tu pas, rozciągający się w k ieru n k u południowo- zachodnim od zatoki G dańskiej do górnego biegu B rdy; szero kość tego pasa na całej p rz e strz e n i m niejw ięcej jednako
wa, odpow iada w p rzy b liże n iu długości linji, łączącej Puck
W łaś ciw o ści g ło skow e g w a r pols kic h. 107 z Gdańskiem . Do najw ażniejszych m iejscowości na Kaszubach należą na połud niu K ościerzyna, a na północy Gdynia, Puck i Ja sta rn ia na Helu.
III. N A JW A ŻN IEJSZE RYSY PO LSK IEJ GRAMATYKI G W AROW EJ W J E J PRZECIW IEŃ STW IE DO GRAMATYKI JĘZYK A WYKSZTAŁCONEGO.
a) Najważn iejsze właściwości gło skowe gwar polskich.
§ 46. Do najw ażniejszych właściwości głoskow ych gwar polskich należą:
I. W zakresie sam ogłosek:
1) w ystępujące w n iektó ry ch dialektach pom ieszanie ogólno
polskich sam ogłosek i, y, np. s-in (z s tw ardem ) zam iast syn.
2) szerszy, niż w język u literackim , zakres użycia sam o
głosek p o c h y l o n y c h , np. pan, prduda, dobra.
3) często inny, niż w języku literack im , sposób wym awia
nia sam ogłosek nosowych, np. gąsty zam iast gęsty, ouzać zam iast ógzać.
4) często inny, niż w języku literackim , sposób wym awia
nia sam ogłosek czystych przed spółgłoskam i n o s o w e m i , np.
ćamno, lub ćimno zam iast ćemno.
II. W zak resie spółgłosek:
1) tak zwane m a z u r o w a n i e , to jest, zastępow anie spół
głosek szczelinowych i zw arto-szczelinow ych d z i ą s ł o w y c h odpowiedniem i z ę b o w e m i, np, zyto zam iast zyto, c&my za
m iast carny;
2) właściwości w sposobach w ym aw iania spółgłosek w a r
gowych i wargowo-zębowych, np. pśivo zam iast p'ivo, obźdd zamiast ol/ad, źillc zam iast bilk, mńasto lub ńasto zam iast masto, śuadek zam iast śóadek;— iioda zam iast voda;
3) właściwości w sposobach wym awiania spółgłosek ty ln o językowych, np. Tcedy, ręk'e (— rękę), dlug'e, mog'e (■= mogę) lub kedy, rękę (— rękę), dhcge, mogę (= m o g ę); — ćedy, długe; — mele ( = mech) dak (=dach)-,
4) właściwości w sposobach wym awiania spółgłoski l i g ru
1 0 8 S a m o g ł o s k i i y w g w a r a c h p ols kich.
py głoskowej el m iędzy spółgłoskam i, np. glova — gyova, peł
n y —p a ln y —p 'ołn y;
5) różne sposoby u p o d o b n i a n i a m i ę d z y w y r a z o w e g o końcow ych spółgłosek w yrazów p rze d sam ogłoskam i lub spółgłoskam i półotw artem i następnego w yrazu, np. rog nagei albo rok na$ei, róg u licy albo rok ulicy.
a ) P o m i e s z a n i e s a m o g ł o s e k i y .
§ 47. Na obszarach północnych gw ar polskich nastąpiło pom ieszanie sam ogłosek i, y w ten sposób, że obie głoski wy
m aw iane są tam zupełnie jednakow o, ja k i. To spłynięcie b rzm ie nia sam ogłoskowego nie wpływ a jednali na sposób wym awiania poprzedzającej spółgłoski: sam ogłoska i, odpow iadająca ogólno
polskiem u y, m a p rz e d sobą spółgłoskę tw ardą, a zm iękczenie spółgłoski następuje tylko p rzed takiem i, k tó re odpowiada ogólnopolskiem u i. Np. rńba = ryba, s-in = syn, z'isk = zysk, b-ić— być, ale sito — śito, zim a — źima, cichy = ćiyy.
Południow a g ranica takiego w ym aw iania sam ogłoski y biegnie od zachodu wzdłuż praw ego b rze g u Noteci na p rz e strzen i jej zachodniego kierun k u , dalej praw ym brzegiem W isły m niejw ięcej do W yszogrodu, czyli do ujścia Bzury, gdzie p rz e chodzi na lew y brzeg W isły i dąży w k ieru n k u W arszaw y;
tu w raca znowu na praw y b rzeg W isły i w niew ielkiem odchy
leniu od rzek i zdąża rów nolegle do niej, poczem, nie dochodząc do W ieprza, zm ienia kieru n ek w schodnio-południow y na wschod
ni aż do gran icy językow ej.
W szystkie gw ary, rozm ieszczone na północ od tej linji, wym awiają ogólnopolskie y, jak i. Są to w ięc: 1) w szystkie gwa
r y k a s z u b s k i e , 2) w g ru p ie dialektów w ielkopolskich gw ary K r a j n y i B o r ó w Tucholskich, 3) w g ru p ie dialektów kujaw skich gw ary c h e ł m i ń s k o - d o b r z y ń s k i e i k o c i e w s k i e , 4) dialekt c h e ł m i ń s k o - m a z o w i e c k i , 5) g w a ry śro d k o wego i północnego M a z o w s z a na północ od Płocka, W arsza
wy i Łukowa.
S a m o g ł o s k i p o c h y lo n e w g w a ra c h p ols kich. 109 Na tych północnych obszarach w yjątek stanow ią tylko gwary, obejm ujące północno-wschodni pas podlasko-suw alski na p rzestrzen i od Suw ałk do Tykocina, tutaj bowiem tak samo, jak na całem południu i na południow ym zachodzie, samogłoska y w yraźnie jest odróżniana od i.
Opisane tu zjaw isko pom ieszania samogłoski y z samogłoską i wskazuje, że ogólna zasada, wedle k tó rej samogłoska i łączy się w języku polskim tylko z poprzedzającą spółgłoską miękką, daje się zastosować w całej rozciągłości tylko do języka literackiego, bo o ile chodzi o język ludowy, to są gw ary, w k tó ry ch z sa
m ogłoską i łączą się także spółgłoski tw a rd e ; bywa to w tych wypadkach, kiedy sam ogłoska i zastępuje ogólnopolskie y.
¡3) S a m o g ł o s k i p o c h y l o n e w g w a r a c h p o lsk ich .
§ 48. Języ k polski w arstw w ykształconych zachował w pełni tylko dwie sam ogłoski pochylone,—ó, k tó re się wym ienia z o, i q, k tó re się wym ienia z ę. Np. żłób — żłoby, lód — lody, głóg — głog'i, ząb — zęby, dąb — dęby, lerąg — kręg'i.
P r ó c z t y c h d w ó c h s a m o g ło s e k p o c h y lo n y c h w mowie lu d z i w y k s z ta łc o n y c h , z w ła s z c z a w n ie k t ó r y c h c z ę ś c ie j u ż y w a n y c h w y r a z a c h , s p o t y k a s i ę n ie k ie d y t r z e c ia s a m o g ło s k a p o c h y lo n a , m ia n o w ic ie , p o c h y lo n e ó, n p . ay AYyrazach v'óś, łóż, b'óda, śmfć, lep'ej...
W p r z e c n c i e ń s t w ie d o t e g o sta n u w s p ó łc z e s n e g o ję z y k a lit e r a c k ie g o g w a r y ludoAve m a ją ayprzeAAra żn ej w ię k s z o ś c i c z t e r y s a m o g ło s k i p o c h y l o n e , — te sa m e , co ayj ę z y k u lit e r a c k im 6, ą, ć, a p r ó c z t e g o p o c h y lo n e a, n p . prduda, p ta k .
GAvary k a s z u b s k ie p o s z ły ay tern r o z r ó ż n ia n iu s a m o g ło s e k p o c h y lo n y c h i j a s n y c h j e s z c z e d a lej, g d y ż w y t w o r z y ły s a m o g ło sk ę S, r o d z a j t y ln e g o c, k tó r a s i ę ta m AYymienia, ja k o „ ja sn a ”, z p o c h y lo n e m i i, u, n p . cu d — cede, reba — rib.
Z a k r e s s a m o g ło s e k p o c h y lo n y c h ay r ó ż n y c h gAvarach p o ls k ic h je s t r ó ż n y . W ię k s z o ś ć dialektÓAv p o ls k ic h m a AYszystkie c z t e r y sa m o g ło s k i p o c h y lo n e , ay k a s z u b s z c z y ź n ie c h a r a k te r p o c h y lo n y c h
1 1 0 S a m o g ł o s k i p o c h y lo n e w g w a r a c h p o ls k ic h .
mają nadto sam ogłoski u, i ( = ogólnopolsk. i, y), są jednak gw ary, k tó re nie m ają albo pochylonego d, albo ć.
Pochylonego é nie m a na obszarze m azowieckim dialekt łowicki, a w śród dialektów m ałopolskich gw ary w okolicach Miechowa i Kielc ; mówią więc tam b'eda, śńeg, breg, relea, a nie b'éda, śńćg, bfég, féka.
Pochylonego à nie ma Kociewie, północna część ziemi Chełm ińskiej, Lubawskie, czyli zachodnia część przechodniego dialektu chełm ińsko-mazowieckiego i całe północne Mazowsze z w yjątkiem K urpiów i obszaru na północ od nich leżącego;
pochylonego ci nie m ają rów nież gw ary, rozm ieszczone w p ołu
dniowo-wschodnim pasie pogranicznym na w schód od Siedlec i L ublina i w okolicach Zamościa, zam iast więc ogólno-polskiej wymowy trá va , p r á v d a , zn á , ' dobra p a n i mówią tam tra va , p ra v d a , zn a , dobra p a n i. B rak ci pochylonego w w ym ienionych gw arach pozostaje w zw iązku z tern, że gw ary te w dalszej lub bliższej przeszłości pow stały w następstw ie pom ieszania języka kolonistów polskich z dialektam i obcojęzykowem i, — na północy z mową starożytnych P rusak ów i Jadźw ingów , na południow ym wschodzie z gw aram i m ałoruskiem i ; jest to więc w ytw ór póź
niejszy, obcy dialektom odwiecznie polskim .
Px-ócz opisanych wyżej różnic i l o ś c i o w y c h w zakresie samogłosek pochylonych poszczególne dialekty polskie w ykazują także znaczne niekiedy różnice j a k o ś c i o w e , uw ydatniające się w różnych sposobach ich wymawiania.
Pochylone à m a czw oraką wymowę: 1) jak d, pośrednie m iędzy jasnem a — o; taka wymowa właściwa jest K urpiom i leżącym od nich na północ obszarom Mazowsza, np. p tá k , tráva, 2) ja k ou w znacznej części W ielkopolski i Śląska, np. p to u k , trou va, 3) jak o, np. pto/c, tro v a ; jest to najpospolitsza i naj
bardziej rozpow szechniona wymowa pochylonego d, obejm ująca cały środek i południe Polski, 4) jak ô w znacznej części dialektów kaszubskich, np. ptofc, trova.
Pochylone é ma w gw arach polskich dw ojaka/w ym ow ę:
1) na północy zachowuje naogół swoje pierw otne brzm ienie,
S a m o g ło sk i noso w e w g w a r a c h p o ls k ic h . 111
pośrednie m iędzy e jasnem a y, np. śńóy, b'ćda, 2) w Polsce środkowej i południowej spływ a z sam ogłoską y albo z sam o
głoską i lub y, zależnie od tego, czy poprzedzająca spółgłoska jest m iękka czy tw a rd a ; tak, np. w W ielkopolsee mówią nietylko bryg, g fy y , lecz także śńyg, śm’yy , a na Kujawach obole bryg, grzyy z wymową e pochylonego po spółgłosce wym awianiowo tw ardej, ja k y, — śńig, ćmiyj z wymową e pochylonego po spółgłosce wymawianiowo m iękkiej, jak i.
Pochylone ó m a w gw arach polskich tro ja k ą wym owę:
1) na północy zachowuje naogół tak, jak ś, swoje brzm ienie pierw otne, pośrednie m iędzy jasnem o a u, np. król, stóg, 2) w Polsce środkow ej i południowej wym awia się, jak w, np.
krul, stug, 3) w częściach zachodnich P olsk i byw a zastępowane połączeniem pochylonego ó z 6 pochylonem , czyli óś, k tó re niekiedy przechodzi w uy, np. króól, stóóg lub kru yl, stuyg, p rzy- ezem jedna z ty ch samogłosek jest niezgłoskotw órcza.
S p o s o b y w y m a w ia n ia s a m o g ło s k i q, k tó r a j e s t p o c h y lo n ą w s to s u n k u ę, są r ó w n ie ż r o z m a it e i łą c z ą s i ę z w ła ś c iw o ś c ia m i w y m a w ia n ia s a m o g ło s e k n o s o w y c h .
Y) S a m o g ł o s k i n o s o w e w g w a r a c h po lsk ich .
§ 49. Sposoby w ym awiania sam ogłosek nosowych w gwa
rach polskich są bardzo rozm aite. Każda sam ogłoska nosowa ma dwa podstaw owe składniki w ym aw ianiow e: jeden, zależny od położenia języka i warg, określa jej brzm ien ie u s t n e , a drugi, zależny od położenia m iękkiego podniebienia, nadaje jej z a b ar
wienie n o s o w e . . Różnice w sposobach w ym aw iania sam ogłosek nosowych zależą w łaśnie od różnego ustosunkow ania tych dwóch składników wymawianiowych.
O ile chodzi o różnice w b rzm ieniu u s t n e m sam ogłosek nosowych, zależnie od położenia w arg i języka, to:
1) samogłoska ę albo w skutek obniżenia się język a p rzy b iera położenie szerokie i przechodzi w a nosowe, czyli ą, np. gąsty^
gąśi, p'ąść, vąy, albo odw rotnie, w skutek podniesienia się języka ulega zwężeniu i otrzym uje wym owę nosowego e pochylonego
1 1 2 S a m o g ł o s k i nosowe w g w a ra c h p o ls k ic h .
w najrozm aitszych jego odm ianach ę, bądź y. lub y po spółgłoskach tw ardych, a i po spółgłoskach m iękkich, gęsty, gęś, p'ęść, v4% — glisty, p 'ijść —gusty, ale p ’iść. W n iek tó ry ch dialektach ogólno
polskie ę wym awia się, jak o nosowe, czyli ą, -np. gęsty, gęś, p'ęść, wqy_; tu taj więc obie samogłoski nosowe o trzy m ały b rzm ie
nie jednakowe.
2) sam ogłoska q ma w gw arach albo takie brzm ienie, jak w języku literackim , czyli ę, albo wymawia się nieco szerzej, jak d nosowe, czyli ą, albo wreszcie ma wjmiowę ścieśnioną i przechodzi w u nosowe, czyli u, np. óęzać, ó ą za ćlub ui^zać.
Co się ty czy drugiego podstaw owego składnika w ym aw ia
niowego, nadającego sam ogłoskom nosowym zabarw ienia noso
wego, to pod tym względem uw ydatniają się następujące róż
nice i ustopniow ania:
1) całkow ite zachow anie brzm ienia samogłoskowo-nosowe- go we -wszystkich m ożliw ych położeniach, np. będę, gęś, ręlca, dęb.
2) zupełna za trata brzm ienia nosowego we w szystkich położeniach, np. bedo, geś, ręka, dob.
3) częściowa z a tra ta brzm ienia nosowego, k tó ra w różnych dialektach obejm uje różne zakresy i różne położenia.
J a k widzim y, u stn a i nosowa wymowa ogólnopolskich s a m ogłosek nosowych wykazuje na obszarze gw ar polskich ogrom ną rozm aitość. Rozm aitość tę pom naża n ad to ta okoliczność, że opisane wyżej różnice wymowy ustnej i nosowej łączą się w różnych gw arach w najrozm aitszy sposób. Zależnie od tego, tak bardzo pospolity w mowie ludu w yraz gęś może przybierać następujące postaci: gęś, gąś, gęś, geś, gćś, gyś, gaś, goś, a wy
raz, naprzykład, wiązać w ym aw ia się : óęzać, óuzać, óozać, óuzać.
Najpospolitszem i i najbardziej rozpow szechnionem i są na
stępujące sposoby w ym awiania sam ogłosek nosowych.
1) S tan rzeczy, najbardziej zbliżony do wym ow y w ykształ
conej, panuje w środ k u Polski, w obszarach Piotrkow a, S ie ra dza, Łęczycy i Koła, a poza tern w gw arach zachodniego M a
z o w s z a na lewym brzegu W isły i zachodniej części północnej M a ł o p o l s k i w obszarach W łoszczowy, Częstochowy i Opocz
S a m o g ł o s k i nosowo w g w a r a c h p o ls k ic h . 113 na; końcowe -ą wym aw ia się tu jednak, jak -om. Np. gęś, sem by, óozać, zomb, śege — siedzą, śe^om — sied zą .
2) Ta sama, co w języku literack im , u s t n a wymowa sa
m ogłosek nosowych, ale z całkow itą z a tra tą nosowości we w szystkich położeniach w środ k u w yrazów i na ich końcu, jest właściwa gwarom, rozm ieszczonym w środkow ej części północnej Małopolski, w obszarach Miechowa, Sandom ierza, Kielc i Rado
m ia; tutaj zawsze w ym aw iają ogólnopolskie ę jak e, a ogólno
polskie o, jak o, np. geś, zęb y, óozać, zob, śe$e, śego.
3) Spłynięcie obu sam ogłosek nosowych w jednem brzm ie
niu q jest właściwe gw arom południow o-m ałopolskim w pasie podgórskim od Oświęcim ia do Lim anow ej, przyczem tu i ówdzie spotyka się w tych g w arach z a tra ta zabarw ienia nosowego;
gwar}' te m ają więc zam iast ogólno-połskiego ę q sam ogłoskę o lub o, np. gqś, óązać albo yoś, óozać.
4) W ymowa ogólno-polskiego ę jak ą p rz y jednoczesnej w y
mowie ogólno-połskiego ą jak ą panuje we w łaściw ych dialektach polskich na Kociewiu, w Borach Tucholskich i we wschodniej części K rajny, np. gąś, zą b y lub z a v ib y ; ząb lub zom b, óązać.
Poza tym głównym obszarem wymowa ęja k ąspotyka się także w innych m iejscow ościach, naprzykład, w śród Kurpiów, a z pew- nem i ograniczeniam i także na Śląsku.
5) W ymowa ogólno-polskiego ę jak ą p rzy jednoczesnej wymowie ogólno-polskiego ą jak u jest właściwa ziemi Cliel- m ińsko-dobrzyńskiej i gwarom środkow o-m azow ieckim w pasie W isły }30 obu jej brzegach od Płocka po L ublin, np. gąś, zam by, zninb, óązać.
6) U s t n a wym owa ogólnopolskiego ę jak ą z jednoczesnym jednak zanikiem nosowości w położeniu p rzed szczelinow ą jest właściwa północnem u Kociewiu i W arm ji; tu ta j ogólnopolskie ę przed szczelinową wym awia się, jak a lub a j, np. g a ś lub g a jś, ale zam by, j/a ń ła , gdzie nosowość p rze d spółgłoską zw artą zachowała się.
7) W ymowa ogólnopolskiego ę jak ę p rzy rów noległej wymowie ogólnopolskiego o jak u jest właściwa całej praw ie
7) W ymowa ogólnopolskiego ę jak ę p rzy rów noległej wymowie ogólnopolskiego o jak u jest właściwa całej praw ie