Kapitał doświadczenia zawodowego
Wraz z trudnościami wejścia na rynek pracy istotnie zwiększyła się rola doświadczenia zawodowego. Jak pisze Oleksyn (2006), największą wartość dla współczesnych organizacji przedstawiają dziś młodzi ludzie, którzy nie tylko uczyli się, lecz także umiejętnie łączyli naukę z praktyką gospodarczą. Warto podkreślić, że obecnie proces łączenia nauki i pracy dotyczy zarówno osób przy‑
gotowujących się do wejścia na rynek (uczniów, studentów), jak i pracowników, osób, które mają zatrudnienie i są aktywne na rynku. W odniesieniu do osób uczących się mówimy o potrzebie gromadzenia doświadczenia zawodowego, natomiast w odniesieniu do osób pracujących — o potrzebie wzbogacania pracy ciągłym doskonaleniem posiadanych kompetencji, niejednokrotnie zdobywa‑
niem nowych.
Bańka (2005b) wymienia następujące powody konieczności łączenia ogól‑
nej edukacji szkolnej z edukacją zawodową:
— łączenie sprawia, że nauka staje się dla ludzi młodych bardziej życiowa i interesująca, co zarazem podnosi efekty kształcenia na wyższy poziom jakościowy;
— łączenie pozwala rozwijać te specyficzne kompetencje zawodowe, na które istnieje aktualne zapotrzebowanie ze strony pracodawców;
56
— łączenie rozwija nawyki i ważne postawy wobec pracy, takie jak punktualność i kompetencje pracy zespołowej;
— posiadanie doświadczenia zawodowego staje się źródłem przewagi konku‑
rencyjnej, a w sytuacji, gdy dana osoba poszukuje pracy, ułatwia wejście na rynek.
Łączenie studiowania z podejmowaniem pracy zawodowej stanowi także konsekwencję utwierdzania się młodych ludzi w przekonaniu, że wysokie kwa‑
lifikacje potwierdzone dyplomem uczelni wyższej nie są dziś wystarczające, aby skutecznie wejść na rynek pracy i znaleźć satysfakcjonujące zatrudnienie.
Powoduje to, że studenci, coraz częściej także studenci studiów dziennych, po‑
dejmują różnego rodzaju aktywność zawodową i gromadzą kapitał doświadcze‑
nia zawodowego, co potwierdzają zarówno potoczne obserwacje, jak i wyniki licznych prowadzonych w tym obszarze raportów i badań.
I tak, badania przedstawione w „Bilansie Kapitału Ludzkiego” (Jelonek, 2011), zrealizowane od sierpnia 2010 roku do stycznia 2011 roku, w których wzięło udział ponad 33 tys. studentów, pokazały, że obecnie prawie połowa studentów studiów dziennych to osoby pracujące (zdecydowanie częściej są to studenci: nauk społecznych, usług dla ludności, usług transportowych, kierun‑
ków artystycznych, pedagogicznych, humanistycznych, ekonomiczno‑admini‑
stracyjnych, dziennikarstwa i informacji). Aktywność zawodowa podejmowana jest głównie w celach zarobkowych, nie wiąże się z profilem studiów, nieko‑
niecznie zwiększa szanse na znalezienie dobrej pracy w przyszłości, nie ma nic wspólnego z pracą, którą zamierzają wykonywać po ukończeniu kształcenia na poziomie wyższym. Badani angażują się najczęściej w pracę tymczasową, nie‑
wymagającą wysokich kompetencji, zwykle są zatrudniani na umowę zlecenie lub umowę o dzieło. Najczęściej pracują na stanowiskach przeznaczonych dla personelu z wykształceniem średnim, ale zdarza się, że wykonywane przez nich zadania nie wymagają nawet takiego poziomu wykształcenia.
Podobne dane przedstawiają Maria Zielińska i Żywia Leszkowicz‑Ba‑
czyńska (2008). Na podstawie przeprowadzonych wywiadów narracyjnych, kwestionariuszowych, a także badań ankietowych ze studentami oraz z absol‑
wentami studiów wyższych, jak również z osobami studiującymi i pracującymi przynajmniej przez trzy miesiące w Anglii, stwierdziły one, że badani młodzi ludzie mają dość wczesne doświadczenia związane z pracą; zdaniem badaczek, praca podczas studiów staje się powoli normą. Jest to zwykle praca dorywcza, choć coraz częściej zdarza się, że młodzi ludzie otrzymują propozycję stałej pra‑
cy i w konsekwencji podejmują starania o indywidualny tok studiów. Motywem podejmowania pracy jest zarówno potrzeba zarobienia dodatkowych pieniędzy, jak i zdobycie doświadczenia zawodowego. Coraz bardziej powszechną, ale nadal, jak podkreślają autorki badania, marginalną formę pracy stanowi wo‑
lontariat. W tym przypadku celem jest zarówno zdobycie kwalifikacji, konkret‑
nych umiejętności, jak i nawiązanie znajomości ułatwiających start zawodowy.
57
Analiza wywiadów narracyjnych pozwoliła autorkom na wyodrębnienie nastę‑
pujących typów zachowań młodych ludzi, które są związane z pracą, nazwanych przez nie zachowaniami ekonomicznymi:
1. Aktywny poszukiwacz — osoba, która podczas studiów podejmuje się różnych prac, traktując je jako przyszły kapitał. Gromadzi doświadczenie, zawiera znajomości, nabywa różnorodnych umiejętności. Podejmowane prace nie‑
koniecznie związane są z kierunkiem studiów.
2. Zdeterminowany — determinacja stanowi najczęściej konsekwencję trudnej sytuacji życiowej, celem jest więc zdobycie dodatkowych środków na podra‑
towanie domowego budżetu. Osoba zdeterminowana nie traktuje pracy jako wzbogacającego doświadczenia, ale jako konieczność. Podejmuje się różnych prac, głównie takich, które przynoszą jak największe zyski w krótkim czasie.
3. Profesjonalista — już od szkoły średniej ma wyraźnie sprecyzowane zainte‑
resowania, studia są dla niego środkiem do zdobycia satysfakcjonującej pracy w wymarzonym zawodzie. Podejmowane prace są zgodne z kierunkiem studiów i z zainteresowaniami.
4. Leniwy fantasta — podejmuje pracę nieprzynoszącą satysfakcji, ale nie po‑
szukuje innej, mimo że snuje o niej marzenia. Ma plany edukacyjne, ale słabo sprecyzowane, jeżeli studiuje, to kierunek studiów jest zwykle przypadkowy.
Przedstawiona typologia podkreśla wielość i różnorodność motywów gro‑
madzenia kapitału doświadczenia zawodowego w okresie edukacji w szkole wyższej. W podejmowaniu zatrudnienia istotna okazała się płeć respondentów.
Kobiety częściej niż mężczyźni wykonywały prace, które nie były zgodne z ich kierunkiem studiów, natomiast badani mężczyźni uważali, że podejmują pracę w jakimś zakresie związaną z kierunkiem kształcenia. Co interesujące, kobiety studentki, mówiąc o dalszych planach zawodowych, także deklarowały więk‑
szą akceptację pracy niekoniecznie zgodnej z ich wykształceniem. Zjawisko to wystąpiło również na rynku pracy — absolwentki uczelni wyższych częściej twierdziły, że pracują niezgodnie ze swoim wykształceniem, jednocześnie miały poczucie, że wykonują pracę zarówno poniżej własnych możliwości i posiada‑
nych kompetencji, jak i poniżej osiągniętego poziomu wykształcenia, co gene‑
ralnie prowadzi do mniejszego zadowolenia, niskiej satysfakcji i, co nie mniej istotne, daje zdecydowanie mniejsze szanse na awans.
Wyniki innego obszernego badania, które przeprowadzono w ostatnim czasie na reprezentatywnej próbie 5 521 studentów ostatniego roku studiów sta cjonarnych magisterskich i licencjackich szkół wyższych na terenie wo‑
jewództwa pomorskiego2, pokazały, że gromadzenie kapitału doświadczenia zawodowego w okresie edukacji jest dla nich bardzo ważne — podobnie jak
2 Studenci ostatniego roku szkół wyższych — pracodawcy, czy pracownicy? Potencjał do rozwoju przedsiębiorczości wśród studentów ostatnich lat studiów województwa pomorskiego.
Projekt w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki na lata 2007—2013. http://midrbs.
pomorskie.eu/assets/files/RAPORTY_I_BADANIA/Absolwent.
58
w badaniach Zielińskiej i Leszkowicz‑Baczyńskiej (2008), młodzi ludzie zdobywają doświadczenie zawodowe, przede wszystkim wykonując sezonowe prace w kraju (57% wskazań), odbywając praktyki studenckie w Polsce (37%wskazań) oraz regularnie pracując podczas studiów (26% wskazań). Część studentów pracowała w firmie należącej do kogoś z rodziny (10%), część po‑
dejmowała pracę za granicą (10%), wolontariat (8%) oraz realizowała praktyki i staże studenckie za granicą (2%). Porównując wyniki uzyskane w przedsta‑
wionej edycji badania z wynikami z roku 2008, autorzy raportu podkreślają, że zmieniły się miejsca, w których studenci zdobywają doświadczenie zawodowe.
Aktywność badanych przesunęła się z praktyk i staży studenckich w stronę sezonowej oraz regularnej pracy podczas studiów. Świadczy o tym wyraźny spadek wskazań respondentów na praktyki i staże zawodowe (z 73% w 2008 roku do 37% w 2010 roku) i jednoczesny wzrost wskazań na pracę regularną i/lub sezonową. Nieznacznie częściej w praktykach brali udział mężczyźni (52%) oraz studenci, którzy w programie studiów mieli przedmiot związany z przedsiębiorczością (60%).
Również studenci uczestniczący w badaniu pilotażowym, poprzedzającym badania właściwe podjęte w ramach niniejszej monografii (N = 352), podkreślali ważność i konieczność posiadania kapitału doświadczenia zawodowego przed wejściem na rynek pracy (84,8% wskazań). Ale warto także zwrócić uwagę na fakt, że oczekiwanie doświadczenia zawodowego od ludzi młodych rozpo‑
czynających swoją karierę staje się dla wielu z nich swoistym błędnym kołem
— brak kompetencji praktycznych stanowi zasadniczą przeszkodę w zdobyciu zatrudnienia, natomiast brak zatrudnienia jest zasadniczą przeszkodą w naby‑
ciu kompetencji praktycznych (por. Grela, 2006).