Kościół katedralny

Zgodnie z Ceremoniałem, kościół katedralny bierze swoją nazwę od katedry, która jest znakiem nie tylko władzy nauczycielskiej i pasterskiej biskupa danego Kościoła partykularnego, lecz także jedności wiernych. W tym kościele biskup celebruje liturgie w dni uroczyste, poświęca olej krzyżma oraz zazwyczaj udziela święceń91.

89 Por. Z. Wit, Kościół katedralny – centrum liturgii diecezjalnej, „Veritati et Caritati” 4(2015), s. 233.

90 Por. J. Miazek, Katedralna msza stacyjna biskupa diecezjalnego, „Warszawskie studia teologiczne”, 2(2010), rok XXIII, s. 150.

W taki oto sposób ten kościół ma być uważany za ośrodek życia liturgicznego diecezji. Dlatego też przepisy liturgiczne dotyczące sposobu urządzenia i ozdabiania kościołów w szczególny sposób powinny być zachowywane w katedrze. Jest ona bowiem przykładem dla innych kościołów diecezjalnych92.

Specjalnym miejscem w prezbiterium, z którego biskup nauczał swoich wiernych, była katedra93. Od tego miejsca kościół biskupi zwykło się nazywać katedrą. W absydzie prezbiterium na specjalnym podwyższeniu ustawiano ozdobne krzesło, czyli katedrę biskupa. Z tego miejsca przewodniczył i nauczał w czasie liturgii. Z biegiem lat krzesło to zaczęto przyozdabiać, nakrywać płótnem czy umieszczać nad nim baldachim. W taki sposób powstał tron biskupi. W okresie reformy liturgicznej z 1968 roku powrócono do pierwotnej nazwy i zniesiono umieszczanie nad katedrą baldachimu94. Ceremoniał

liturgicznej posługi biskupa zaznacza jednak, że powinno się zachować cenne dzieła

sztuki odziedziczone z wcześniejszych wieków.

Katedra powinna być jedna i stała, tak umieszczona, aby biskup na niej zasiadający był dobrze widziany przez wiernych. Nie określono liczby stopni, na których się ją ustawia, polecono jedynie, aby wierni dobrze widzieli biskupa. Prawo do zasiadania na katedrze posiada biskup diecezjalny oraz biskup, któremu on na to zezwoli. Innym biskupom czy prałatom obecnym na liturgii należy przygotować krzesła w innym miejscu. Nie mają jednak przypominać katedry. Krzesło dla celebrującego prezbitera należy przygotować w jeszcze innym miejscu95.

Ołtarz należy zbudować i ozdobić zgodnie z obowiązującymi normami tak, by zajmował centrale miejsce, a uwaga wiernych spontanicznie kierowała się ku niemu. Zasadniczo ma to być ołtarz stały i dedykowany, odsunięty od ściany, aby można było go obchodzić i celebrować przy nim twarzą do ludu. Jeśliby zaistniała sytuacja, że nie jest możliwe przeniesienie ołtarza bez naruszenia jego waloru artystycznego, poleca się,

92 Por. J. Miazek, Katedralna msza stacyjna…, s. 144.

93 Słowo cathedra pochodzi z j. greckiego, oznacza: 1. krzesło poręczowe, 2. katedrę uczelnianą, tron biskupi, 3. urząd nauczycielski „ex cathedra loqui (definire)” – ogłosić nieomylne orzeczenia w sprawach wiary i obyczajów obowiązujące w całym Kościele. Por. A. Jougan, Cathedra, w: Słownik kościelny łacińsko-polski, Miejsce Piastowe 1948, s. 95.

94 Por. Z. Wit, Kościół katedralny – centrum…, s. 234.

aby wznieść nowy ołtarz stały, artystycznie wykonany i poświęcić. Odtąd też tylko na tym ołtarzu należy celebrować.

Ceremoniał instruuje także, w jaki sposób można dekorować ołtarz kwiatami.

W okresie Adwentu należy ołtarz zdobić z umiarem cechującym ten okres, tak by nie uprzedzać radości okresu Narodzenia Pańskiego. W okresie Wielkiego Postu zakazuje się zdobienia, z wyjątkiem niedzieli Laetare, uroczystości oraz świąt. Dekorując ołtarz, zawsze należy zachować umiar, ustawiając kwiaty raczej obok ołtarza, a nie na jego mensie⁹⁶.

Do starej tradycji należało umieszczanie tabernakulum w bocznej kaplicy, oddzielonej od nawy głównej. Ten zwyczaj przepisy podtrzymują. Gdyby jednak tabernakulum znajdowało się na ołtarzu, przy którym ma celebrować biskup, wówczas należy przenieść Najświętszy Sakrament w inne godne miejsce97.

Szczególną rolę w przestrzeni kościoła stanowi prezbiterium. Tam bowiem biskup, prezbiterzy i inni posługujący pełnią swoje funkcje. Ma ono być odpowiednio wyodrębnione z wnętrza katedry przez stosowne podwyższenie albo przez odmienną formę i wystrój. Ma być na tyle przestronne, by swobodnie można w nim było sprawować święte obrzędy i jednocześnie zapewnić dobrą widoczność. Prezbiterium swoim układem powinno akcentować hierarchiczny urząd posługi szafarzy.

W prezbiterium należy ustawić krzesła lub ławy dla koncelebransów, kanoników i niekoncelebrujących kapłanów oraz posługujących, aby mieli odpowiednie dla siebie miejsca, tak aby każdy mógł swobodnie wypełniać swoją funkcję. Do prezbiterium podczas liturgii mogą wchodzić tylko posługujący ubrani w przewidziany dla nich strój liturgiczny. Osoby pełniące posługę lektora jednorazowo lub na stałe mogą wchodzić na ambonę w stroju zwykłym, zachowując jednak miejscowe zwyczaje98.

Właściwym miejscem, z którego powinien nauczać biskup jest katedra. Ma tak czynić, o ile warunki na to pozwalają. Ponadto w kościele katedralnym powinna być ambona zbudowana zgodnie z obowiązującymi przepisami. Zaznaczono, że co do zasady

96 Por. tamże, nr 48.

97 Por. tamże, nr 49.

kantor, komentator oraz dyrygent nie pełnią swej funkcji z ambony, lecz korzystają z innego stosownego miejsca99. Zgodnie z Rytuałem rzymskim w katedrze należy umieścić chrzcielnicę, nawet jeśliby ta nie była kościołem parafialnym. Czyni się to ze względu na fakt udzielania chrztu przynajmniej w Wigilię Paschalną100.

Ważnym miejscem w kościele katedralnym jest również zakrystia. Ceremoniał zaleca, aby była to odpowiednia duża sala, o ile to możliwe blisko wejścia do środka, tak by biskup i koncelebransi mogli tam założyć szaty liturgiczne. Stamtąd też wyrusza procesja wejścia. Sacristia to inne pomieszczenie, gdzie przechowuje się sprzęt i szaty liturgiczne. Z niej najczęściej korzystają celebransi i posługujący w dni powszednie i tam przygotowuję się do celebracji101. O ile możliwości na to pozwalają w pobliżu kościoła katedralnego należy przewidzieć inny kościół, odpowiednią salę, plac lub krużganek. W tym miejscu ma się odbyć zgromadzenie ludu (collecta) przed liturgią. Tam odbywać się będą błogosławieństwa: świec, gałązek palmowych, ognia czy inne obrzędy wprowadzające. Stąd mają wyruszać procesje do kościoła katedralnego102.

Kościół katedralny zwykło się nazywać Matką kościołów w diecezji, podobnie jak bazylikę św. Jana na Lateranie, katedrę Biskupa Rzymu, słusznie określa się Matką wszystkich kościołów103. Dlatego zrozumiałe jest, że Kongregacja Kultu Bożego wskazuje, aby kościół katedralny był dla innych kościołów w diecezji przykładem zachowania przepisów podanych zarówno w dokumentach, jak i księgach liturgicznych, które odnoszą się do wystroju kościoła104. W kalendarzu liturgicznym ważne miejsce zajmuje rocznica poświęcenia kościoła obchodzona ipsa die dedykacji lub w ostatnią niedzielę października, jeśli data konsekracji nie jest znana. Szczególne znaczenie dla diecezji ma rocznica poświęcenia kościoła katedralnego. Dzień ten, obchodzony na terenie danej jednostki administracyjnej w randze święta, ma podkreślać szczególną rolę

99 Por. tamże, nr 51.

100 Por. tamże, nr 52.

101 Por. tamże, nr 53.

102 Por. tamże, nr 54.

103 Rocznica Poświęcenia Bazyliki Laterańskiej, w: Liturgia Godzin, t. 4, Poznań 1988, s. 1331: „Od XII wieku w tym dniu (9 listopada – A.P.) obchodzi się rocznicę poświęcenia bazyliki, którą cesarz Konstantyn Wielki wzniósł na Lateranie. Święto obchodzono początkowo tylko w Rzymie. Ponieważ bazylika na Lateranie jest «matką i głową wszystkich kościołów Miasta i Świata», święto rozszerzono na cały obrządek rzymski, jako znak miłości i jedności ze Stolicą Piotrową, która «przewodniczy związkowi miłości» (św. Ignacy Antiocheński, List do Rzymian)”.

katedry wobec innych kościołów105. Ceremoniał przypomina natomiast, że kościół katedralny jest widocznym obrazem Kościoła Chrystusa. Tę duchową świątynię, zjednoczoną w wierze i miłości swego Zbawiciela, tworzą wierzący na całym świecie przez modlitwę, śpiew i uwielbienie Boga106.