Dzieciństwo Luisa José spędzone w San Fernando jest nieuchwytne w źródłach i nic o nim nie wiemy. Utrwalona w dokumentach historia Sartoriusa zaczyna się w Sewilli i dotyczy głównie jego edukacji. Biograf hrabiego de San Luis, a za nim kilku innych kronikarzy z epoki podają, że naukę rozpoczął on w rodzinnym domu pod okiem ojca. Podobno był to człowiek bardzo wykształcony, z zamiłowania literat, znał aż jedenaście języków i z Marburga przywiózł bibliotekę liczącą 55 tysięcy wolumi-nów21. Stwierdzenie o wykształceniu Andrésa jest bardzo prawdopodobne, ponieważ oświata w Niemczech przełomu XVIII i XIX w. znajdowała się na poziomie o wiele wyższym niż w Hiszpanii i niemiecka szlachta oraz rodząca się burżuazja przywiązy-wały do edukacji dużą wagę. Można jedynie poddać w wątpliwość zdolności lingwi-styczne ojca przyszłego hrabiego, które pozwoliły mu na opanowanie aż kilkunastu języków obcych (zależy, w jakim stopniu zaawansowania). Natomiast pewne jest, że państwo Sartoriusowie cenili wiedzę, widzieli w niej drogę do awansu społecznego i dlatego pomimo skromnych zasobów materialnych oddali syna na naukę do pre-stiżowego w Sewilli kolegium jezuickiego. Zakon jezuitów, chociaż był poważany za pracę oświatową i naukową, od czasów Karola III cierpiał prześladowania z powodów politycznych. Wielokrotnie rozwiązywany i na nowo powoływany do życia zmieniał swe siedziby oraz budynki, w których kontynuował działalność wychowawczo-dy-daktyczną. Z powodu burzliwej historii tego zakonu niemal cała dokumentacja pro-wadzona przez jezuitów w kolegium sewilskim w latach 1823–1835 zaginęła bezpow-
19 Akt zgonu Sartoriusa – Archivo Municipal de Sevilla, Registro Civil, año 1871, 941 (mikrofilm), fol. 1.303; nekrologi: „El Porvenir”, 26 II 1871, s. 3 oraz „La Andalucía”, 25 II 1871, s. 2; wpis do metryki zgonów: Archivo de la Parroquia de San Lorenzo, Diócesis de Sevilla, Partidas de defunciones, tomo XXII, fol. 590–591.
20 Archivo del Museo Naval, Libro de bautismos II, 1491 (Parroquia castrense, departamento Cádiz. 1812–1815), fol. 213.
21 Historia periodística, parlamentaria…, s. 3–6; Diccionario Universal de Historia y Geografía…,
rotnie22. Jedynym śladem nauki Sartoriusa u jezuitów jest zaświadczenie sporządzone dnia 8 października 1828 r. przez prefekta kolegium Towarzystwa Jezusowego w Se-willi José Manuela Taurequi. Dokument ten został wystawiony na zakończenie nauki w kolegium, w formie rekomendacji ucznia na studia. Data widniejąca zatem na za-świadczeniu rzutuje na datę urodzin chłopca. Skoro w roku 1828 rozpoczynał naukę na uniwersytecie, to nie mógł urodzić się w 1820, ponieważ miałby wtedy zaledwie 8 lat. W zaświadczeniu czytamy, że Luis José Sartorius, absolwent tegoż kolegium na-leżał do pilnych uczniów, sumiennie uczęszczał na lekcje łaciny, literatury klasycznej i elementów retoryki, podczas egzaminu końcowego zdawanego publicznie wykazał się bardzo rozległą wiedzą, a zatem ma wszystkie dane ku temu, aby kontynuować studia uniwersyteckie23. Nie jest więc prawdą, że jak napisał w 1851 r. Emilio Tajueco Gallardo, w pierwszych latach edukacji Luis José nienawidził książek i nie przejawiał żadnych uzdolnień24.
Dzięki wyśmienitej cenzurce w październiku 1828 r. osiemnastoletni Luis José wstąpił w progi Uniwersytetu Sewilskiego. Rozpoczął studia w uczelni z bogatymi tradycjami sięgającymi XVI wieku25, gdzie pracowały lub kształciły się wybitne stacie hiszpańskiego świata kultury i polityki. Wystarczy wspomnieć o prawniku, po-lityku i pisarzu oświeceniowym Gasparze Melchor de Jovellanos (1744–1811), który był jego rektorem oraz o późniejszych rywalach politycznych Sartoriusa, tj. filozofie, dyplomacie, parlamentarzyście i polityku Juanie Donoso Cortés, markizie de Val-degamas (1809–1853), prawniku, publicyście, polityku Joaquinie Francisco Pacheco (1808–1865) oraz o prawniku, ekonomiście i polityku Juanie Bravo Murillo (1803– 1873), wykładowcy Luisa José. Na przestrzeni wieków Uniwersytet Sewilski prze-chodził wiele reform. Za każdym razem, gdy zmieniał się ustrój lub nastawał nowy rząd modyfikowano plany studiów. Edukacja Sartoriusa przypadła na tzw. década
ominósa, tzn. mroczną dekadę (1823–1833), czyli nawrót absolutyzmu po trzyletnich
rządach liberałów, tzw. trienio liberal (1820–1823). Wszystkie uniwersytety w Hisz-panii znalazły się wtedy pod ścisłym nadzorem władzy absolutnej i Kościoła. Był to okres strachu i czystek politycznych. Prześladowania dotknęły profesorów i studen-tów o poglądach liberalnych. Prowadzono dokumentację dotyczącą światopoglądu uczniów, od których wymagano zaświadczeń o prawowierności politycznej i moral-nej tzw. buena conducta política y moral wystawianych przez proboszczów parafii, do jakiej należał dany student. Odnotowywano w nich m.in. czy uczeń przystępuje
22 O burzliwych dziejach Towarzystwa Jezusowego w Hiszpanii, zwłaszcza w Andaluzji w drugiej połowie XVIII w. i w pierwszej połowie wieku XIX zob. W. Soto Artuñedo, El colegio jesuita de San
Estanislao en Málaga (1882–2007), Malaga 2007, s. 29–45.
23 AUS, Indice de Carreras [Expediente académico] de Luis Sartorius Tapia. 1828–1835, libro 845, fol. 205.
24 E. Tajueco Gallardo, El Libro de los diputados o Fisionomía del Congreso de 1851, Madrid 1851, s. 274.
25 D. Arquillo Avilés, La iglesia de la Anunciación patrimonio artístico de la Universidad de Sevilla.
Historia, adaptaciones, reformas y restauraciones. Tesis doctoral Universidad de Sevilla. Facultad de Bellas
do komunii, nie sympatyzuje z liberałami, nie należy do tajnych stowarzyszeń ani do masonerii i czy popiera ustrój absolutystyczny. W całym szkolnictwie obowiązywał tzw. Plano Calomarde z 1824 r. oparty na solidnych podstawach monarchicznych, chrześcijańskich i metodach scholastycznych26.
Z dokumentów przechowywanych w archiwum Uniwersytetu Sewilskiego wy-nika, że Sartorius najpierw studiował filozofię (1828–1831) pod okiem późniejszego przyjaciela, a następie oponenta politycznego Juana Bravo Murillo, który w latach 1825–1834 kierował katedrą filozofii. Kolejne cztery lata (1831–1835) poświęcił pra-wu. Wszystkie przedmioty zaliczał w terminie i przechodził z roku na rok bez naj-mniejszych problemów. Co więcej, nie tylko robił postępy w nauce, ale oznaczał się nienaganną postawą moralną. Dowodzą tego dołączane do corocznych świadectw kartki z informacją o dobrym zachowaniu i prawowierności politycznej27. Skoro był wzorowym studentem na pewno uzyskał jakiś stopień naukowy, ale nie wiemy, jaki. W metryce pogrzebów parafii San Lorenzo w Sewilli odnotowano, że był doktorem prawa28. Jednak nie znajduje to pokrycia w dokumentacji Uniwersytetu Sewilskie-go, w której nazwisko Sartoriusa nie widnieje w spisach utytułowanych absolwentów tegoż uniwersytetu29.
Z opracowań poświęconych historii Uniwersytetu Sewilskiego dowiadujemy się, jakie przedmioty wchodziły w zakres kierunku studiów obranego przez Sartoriusa. Według planu Calomarde, na Fakultecie Filozoficznym uczniowie opanowywali wie-dzę z zakresu dialektyki i ontologii oraz elementy matematyki. Przedmioty te wykła-dał wówczas Bravo Murillo, jako bakałarz logiki. Do południa odbywały się zajęcia z dialektyki i ontologii (półtorej godziny), po południu miała miejsce godzina mate-matyki. Drugi przedmiot zawierał wybrane zagadnienia z zakresu fizyki generalnej i szczegółowej, astronomii fizycznej oraz elementy geografii. Lekcje fizyki były rano (półtorej godziny) i po południu (godzina). Kolejny przedmiot to metafizyka rozu-miana jako psychologia i teologia naturalna oraz podstawy religii i etyki (po godzinie matematyka i religia rano i etyka w porze poobiedniej). Czwarty przedmiot dotyczył „matematyki czystej i wyższej”, piąty fizyki eksperymentalnej i chemii. Natomiast Fakultet Prawa obejmował prawo cywilne (rzymskie i hiszpańskie), podstawy prawa kanonicznego, karnego i cywilnego. Znamienne jest, że zgodnie z planem Calomarde wykluczono naukę o ustroju konstytucyjnym, który został wprowadzony w 1821 r., czyli w dobie rządów liberalnych. Jak wynika ze wstępu do planu studiów na rok 1836 nauka na Wydziale Filozofii nie odpowiadała potrzebom nowych czasów. Ponadto
26 F. Aguilar Piñal, Historia de la Universidad de Sevilla, Sevilla 1991, s. 128–137; R. Navarro Hinojosa, La Univesidad de Sevilla de 1824 a 1845. Organización y curriculum, Utera 1991, s. 223–224, 261–262.
27 AUS, Indice de Carreras [Expediente académico] de Luis Sartorius Tapia. 1828–1835, libro 845, fol. 206–214.
28 Archivo de la Parroquia de San Lorenzo, Diócesis de Sevilla, Partidas de defunciónes, t. XXII, fol. 590–591.
29 Chodzi o AUS, Libros de grados menores y mayores, nr 606 (bachiller), nr 634 (licenciado), nr 633 (doctorado).
brakowało wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej i środków niezbędnych do prze-kazania młodym ludziom wykształcenia na wysokim poziomie30.
Wiedza wyniesiona przez Sartoriusa z Uniwersytetu była zatem zależna od mo-mentu historycznego, w jakim przyszło mu studiować i nie przygotowywała do wa-runków zmieniających się czasów. Nie wystarczała ona inteligentnemu, ambitnemu i ciekawemu świata młodzieńcowi. Należy wszakże pamiętać, że na kształtowanie się osobowości i orientacji politycznej Luisa José obok środowiska uniwersyteckiego miało także wpływ samo miasto i jego mieszkańcy oraz rodzina. Studia Luisa José przypadły na schyłek świetności Sewilli, co w dużej mierze wiązało się ze skutkami wyniszczającej wojny z wojskami Napoleona I (1808–1814) oraz z rozpadem impe-rium hiszpańskiego w Ameryce Łacińskiej. Ponadto, w 1778 r., mocą dekretu Ka-rola III Sewilla utraciła uprzywilejowaną pozycję monopolisty w handlu z Nowym Światem, który przez ponad trzy wieki decydował o wszechstronnym rozwoju miasta i dobrobycie jego mieszkańców. Konsekwencją wymienionych zjawisk był ogól-ny kryzys przejawiający się brakiem żywności, zniszczeniami infrastruktury, epi-demiami żółtej febry, masowymi kradzieżami, rozbojami, przestępczością, a także odpływem ludzi niewidzących perspektyw rozwoju w mieście, które pogrążało się w zapaści ekonomicznej. Ze spisów ludności z lat 1799 i 1821 wynika, że z wyżej wy-mienionych przyczyn nastąpił spadek zaludnienia z 80 598 do 75 000. Według opisu pewnego podróżnika zagranicznego z 1797 r. Sewilla jawiła się jako miasto ubogie i zaniedbane: rozległe, ale źle strzeżone przez słabe wojsko, posiadające tylko jeden teatr, w dodatku prowizoryczny i prawie zawsze z aktorami pośledniej miary. Ulice były słabo zaludnione, jak na tak duży obszar, źle wybrukowane i słabo oświetlone. W dobie Kortezów z Kadyksu (1812–1814) doszło do ożywienia w dziedzinie kultu-ry przejawiającego się zakładaniem szkół, w któkultu-rych obok tradycyjnych przedmio-tów zaczęto nauczać nowych dyscyplin bardzo ważnych dla rodzącego się nowego społeczeństwa liberalnego, zwłaszcza dla burżuazji, np. związanych z drukarstwem, introligatorstwem, rachunkowością. Aktywnie działały teatry, korrida, rozwijała się prasa. Niestety wraz ze wstąpieniem na tron Ferdynanda VII (1814–1833) i restytucją absolutyzmu powrócił zastój ekonomiczny, kurczenie się zaludnienia i permanent-ny deficyt. Sewilla wraz z Granadą należała do najbardziej upośledzopermanent-nych prowin-cji Hiszpanii. Chociaż jako jedyne spośród miast andaluzyjskich posiadały arsenały, zbrojownie, huty i odlewnie, fabryki tytoniu i saletry, to były one jednak oparte na przestarzałych technologiach31.
Dla naszych rozważań istotny jest stosunek mieszkańców stolicy Andaluzji do do-konującej się na ich oczach transformacji ustrojowej z ancien régime’u do monarchii konstytucyjnej. Stosunek ten musiał wywierać wpływ na kształtowanie się poglądów politycznych młodego studenta Uniwersytetu Sewilskiego. Okazuje się, że mieszkań-cy Sewilli nie zajmowali jednoznacznego stanowiska w kwestii przyszłości ustrojowej
30 R. Navarro Hinojosa, op. cit., s. 223–235.
31 J.M. Cuenca Toribio, Historia de Sevilla, t. V: Del antíguo al nuevo régimen, Sevilla 1979, s. 17–18, 46–78.
Hiszpanii i co więcej, brakowało im jedności w tym względzie. Najpierw opowiedzie-li się po stronie Kortezów z Kadyksu, biorąc udział w wyborach parlamentarnych w Sewilli 13 sierpnia 1813 r. Jednak już w roku następnym powitali restaurację abso-lutyzmu z nie mniejszym entuzjazmem jak poprzednio nowy ustrój konstytucyjny. Tak samo egzaltował ich powrót liberalizmu w 1820 r., czyli wtedy, gdy Sartorius przeprowadził się wraz z rodzicami z San Fernando nad Gwadalkiwir. Sewilla, po-dobnie jak cała Andaluzja, była wówczas głównym terenem działania Rafaela Riego i jego wojska. Pułk dowodzony przez Riego zbuntował się, nie wyjechał do Ameryki, a jego dowódca 1 stycznia 1820 r. proklamował konstytucję z 1812 r. Wkroczenie Riego do Sewilli w marcu 1820 r. spotkało się z ogólnym poparciem. W dobie
trie-nio libreal w mieście powstawały rozmaite kluby polityczne, stowarzyszenia,
kawiar-nie, periodyki, niektóre katedry na Uniwersytecie pełniły rolę trybun liberalizmu. U schyłku trzylecia liberalnego Sewilla przez dwa miesiące pełniła rolę stolicy pań-stwa, ponieważ zamieszkał tam król ze swym dworem. Ferdynand VII zbiegł do Se-willi w lutym 1823, po tym, jak usiłował zdymisjonować radykalny rząd San Miguela i przywrócić absolutyzm. W odpowiedzi na to w Madrycie doszło do antykrólewskich zamieszek. Tłum zebrany przed pałacem królewskim wykrzykiwał: „Śmierć królowi”. Po tych to zajściach Ferdynand VII zmuszony został do przeniesienia się do Sewilli, a Kortezy orzekły jego chorobę umysłową i pozbawiły tronu ustanawiając regencję (10 czerwca 1823). Był to najbardziej radykalny czyn hiszpańskiej rewolucji, a zarazem jej końcowy akord. Podczas pobytu króla w mieście doszło do walk pomiędzy miesz-kańcami opowiadającymi się za nieograniczoną władzą monarchy a zwolennikami liberalizmu32. Według relacji kronikarza z epoki, ci pierwsi dokonali bezwzględnych mordów, napadów, rabunków na swych przeciwnikach politycznych. Rozgrywały się iście dantejskie sceny: zwolenników monarchii konstytucyjnej topiono żywcem w Gwadalkiwirze. Proklamowano nawet restaurację absolutyzmu33, co istotnie miało nastąpić kilka miesięcy później w wyniku interwencji korpusu francuskiego dowo-dzonego przez księcia d’Angoûleme.
Powrót absolutyzmu był bardzo korzystny dla kleru, wiernego stronnika monar-chii w stylu ancien régime’u. Wkład duchowieństwa w upadek drugiej próby utrzy-mania ustroju konstytucyjnego był decydujący, zaś jego dominacja w dobie década
ominosa bezsprzeczna. Potrafiło ono zdobyć tak ogromny wpływ na masy, że te
zgła-szały konieczność restauracji Św. Oficjum (Inkwizycji) sądząc, że odstraszy to libe-rałów od kolejnych prób narzucenia konstytucji. W Sewilli, jak w całej Hiszpanii, w tych kręgach popularność zdobyli członkowie restaurowanego w 1814 r. zakonu Towarzystwa Jezusowego. Jezuitów ceniono nie tylko za przywiązanie do instytucji monarchii, ale przede wszystkim za osiągnięcia na polu edukacji. Wśród jezuitów było wielu wspaniałych uczonych i nauczycieli. Uważano, że zwiększenie liczby
ta-32 Ibidem, s. 80–89.
33 J. Velázquez y Sánchez, Annales de Sevilla (edición oficial). Reseña histórica de los sucesos políticos,
hechos notables y particulares intereses de la tercera capital de la Monarquía, metrópolis andaluza de 1800 a 1850, Sevilla 1852, s. 295.
kich szkół przyczyni się do podniesienia poziomu szkolnictwa34. Państwo Sartoriuso-wie decydując się na posłanie syna do szkoły prowadzonej przez jezuitów kierowali się zapewne właśnie ich kompetencjami naukowo-dydaktycznymi.
Z dotychczasowych wywodów wynika, że Sartorius kształcił się i wychowywał w środowisku przenikniętym duchem transformacji społeczno-ustrojowej, tj. takim, w którym przestarzałe idee ancien régime’u ścierały się z nowymi, liberalnymi. Otrzy-mał wprawdzie wykształcenie w duchu absolutystycznym, ale zarówno na uniwersy-tecie, jak w mieście, a nawet w domu rodzinnym stykał się ze zwolennikami nowo-czesnych poglądów. W przeciwnym razie nie odważyłby się na wstąpienie w szeregi milicji narodowej, czyli sił zbrojnych używanych przez radykalnych liberałów do akcji antyrządowych. Niewykluczone, że zrobił to idąc za przykładem ojca, który był członkiem milicji35. W ten sposób obaj manifestowali swój negatywny stosunek do rządów absolutystycznych. Biograf Sartoriusa dostrzegał w tym kroku przejaw jego burzliwej młodości, której miały towarzyszyć zamiłowanie zarówno do polityki, jak do życia towarzyskiego i wszelkiego typu rozrywek, łącznie z przygodami miłosnymi. Z powodu tych ostatnich miał się pojedynkować i odnieść rany36.