Pod koniec epoki brązu następują poważne zmiany. W oklicach Kretach od XVII do XIII wieku istniała kultura mykeńska, zwana też kulturą pałacową. Około 1200 p.n.e. we wschodniej części Morza Śródziemnego kultura pałacowa opuszcza swoje siedziby, pałace zostają zniszczone, a ludzie ci zasiedlają morza. Ludność ta posługiwała się językiem zapisywanym pismem linear-nym B. Został on odczytany w 1952 roku i okazał się być prawie greckim językiem. Napływają wtedy z północy ludy indoeuropejskie wypuchające ludność grecką z półwyspu Bałkańskiego w stronę morza, na Kretę, Cypr i wybrzeża Azji Mniejszej.
Mają miejsce trzy fale napływów, w ostatniej trzeciej fazie napływają Dorowie, którzy za-siedlają całą kontynentalną część Grecji.
1179-1180 p.n.e. Ramzes III odzyskuje kontrolę nad sytuacją w Egipcie po odparciu Ludów Morza. Wtedy też w Palestynie pojawia się lud Filistynów mający silny związek z kulturą pałacową. Dotychczasowi mieszkańcy Lewantu, muszą go opuścić. Ludy wyparte z własny ziem w latach 1200-1100 staje się ludnością piracką, pływającą po morzach.
Fenicjanie to lud semicki, kananejski, pochodzi z dziesiejszego Izraela, Syrii i Libanu. Są spokrewnieni z Hebrajczykami i Aramejczykami z Syrii. Główną siedzibą Fenicjan był Liban, który do dziś jest bardzo słabo zbadany. Badano tam zaledwie kilkaset stanowisk ze względów politycznych.
Fenicjanie mieszkali w Libanie od 2000 lat, są ludnością autochtoniczną. Z ok. 1000 p.n.e. pochodzi najstarszy przykład pisma fenickiego. Zostało ono umieszczone na Sarkofagu króla Achirama z Byblos. Ich pismo składało się z ponad 20 znaków oznaczających spółgłoski. Ich pismo alfabetyczne ułatwiało mi handel i rozwój cywilizacyjny. Obszar zamieszkany przez Fenicjan jest trudny w uprawie i pozbawiony złóż mineralnych. Oparli swoją gospodarkę o produkcję drewnianych statków z drewna cedrowego występującego w pobliskich górach i handel morski.
Pałac Królów Asyryjskich pokazano spławianie drzew cedrowych z gór Libanu do Morza Śródziemnego.
W VIII-VII w. p.n.e. wytworzyła się stylistyka wyrobów brązowych typowa dla Fenicjan. Była mieszanką tradycji kananejskich oraz egipskich.
Jednym z zabytków reliefu fenickiego jest “Dama w oknie”, ubrana w perukę, przypominająca kapitel hatorycki, na którym była wzorowana. Kobiet wygląda zza barierki. Całość wykonana jest z kości słoniowej sprowadzonej z Afryki.
Okładziny do mebli z kości słoniowej, które były z Sydonu, Tyru, Arados i Byblos przeno-szone do pałaców asyryjskich i hebrajskich. Fenicjanie opierali się zatem na produkcji towarów wysokoprztworzonych. Przetwarzają wyroby z brązu i żelaza, kości słoniowej, a zatem impor-towanych surowców i je sprzedają.
Produkują także barwnik–purpurę z fermentujących mięczaków. Importowano i barwiono jedwab z Azji Środkowej oraz barwiono tkaniny z lenu uprawianego w Izraelu. Barwione purpurą tkaniny osiągały przebicie cenowe nawet 1000-krotne.
Badania genomu Fenicjan wykazały, że należą do haplogrupy J2. Obecni mieszkańcy Libanu, rybacy okazali się być bardziej spokrewnieni z Arabami z pustyni niż Fenicjanami. Haplogrupa J2 reprezentowana jest tam, gdzie występowały kolonie fenickie – na Cyprze, w Trypolitanii, na Sycylii, Sardynii, południowej Hiszpanii i Afryce Północnej. W Trypolitanii Fenicjanie założyli miasto Leptis Magna.
Badania ceramiki również pomagają śledzić podróże Fenicjan. Fenicjanie prawdopodob-nie minęli Gibraltar i wypłynęli na Atlantyk. Niektórzy twierdzą, że dopłynęli na Wyspy Kanaryjskie i na Maderę. Od IX do VII w. Fenicjanie produkowali charakterystyczne amfory wykorzystywane w transporcie wina i oliwy. Fenicjanie mieli szansę stać się dominującą kulturą w Europie. Rywalizowali oni z Rzymem o tę rolę.
Kolonizacja wiązała się z akulturacją, która może dotyczyć autochtonów lub, rzadziej, przy-byszów. Fenicjanie poszukiwali w trakcie kolonizacji obszarów rzadko zamieszkanych. W wie-kach IX-VIII postępowała kolonizacja. Ekspansja fenicka na zachodnie części morza zaczęła się od obszarów wysuniętych najdalej na zachód – od Maroka i Andaluzji. Założyli jedno z pierw-szych miast-kolonii – Kadyks. Było ono stolicę regionu Tarszisz, czyli dzisiejszej Andaluzji.
Ok. 1110 założona Gadir (Kadyks), w 1101 Utika koło Kartaginy, w 814 p.n.e. założono zgodnie z tradycją Kartaginę. Tradycję tę potwierdzają badania śródziemnomorskie. Zgodnie z mitem Dydona i Pigmalion, dzieci króla Tyru, przybyli do Tunezji. Wyrocznia wskazała im tam miejsce z żyznymi glebami. Założyli Kartaginę. Mieszkali tam wtedy autochtoniczni Berberowie, także lud semicki. Mogli więc porozumieć się łatwo z Fenicjanami.
Jeszcze przed podróżą na zachód, Fenicjanie skolonizowali Cypr. Potem, po założeniu Kar-taginy skolonizowali Maltę, Sycylię i południową Sardynię.
Motywem ekspansji Fenicjan była chęć zmonopolizowania handlu surowcami. W Andaluzji kontrolowali wydobycie srebra, cyny i miedzi. Kontrolowali też złoża miedzi w Kornwalii. Założenie Kartaginy i kolonii w Tunezji ułatwiało podróż między Fenicją a Andaluzją – były to przystanki na drodze.
Nad Rio Tinto w Andaluzji wydobywano srebo, cynę, miedź, w Afryce, w okolich Somalii wydobywano złoto. Fenicjanie rozpoczęli ekspansję przed 800 p.n.e. Powstające osady nie są emporiami handlowymi, nie handlowano tam surowcami przywiezionymi z Fenicji, ale kontro-lowano wydobycie surowców.
Kart Hadaszt (Nowe Miasto), czyli Nowy Tyr, to Kartagina. Kartagina, obok Kadyksu, była najprężniej rozwijającą się kolonią fenicką. Kartagina rozrasta suę na kilku wzgórzach, z których najwa zniejsza jest Byrsa, gdzie mieściły się sanktuaria fenickie. Wybudowano także port w kształcie podkowy. Pośrodku mieściła się sztuczna wyspa z ze stocznią, gdzie remontowano statki handlowe.
Rozwija się nowa cywilizacja zwana cywilizacją punicką od 814 p.n.e. Rozwija się bezkon-fliktowo, nie wchodząc w walki z Grekami, tworząc własne kolonie. Hannibal poprowadził armię punicką przez Hiszpanię, Galię i Alpy. W 216 p.n.e. doszło do bitwy pod Kannami z Repu-bliką Rzymską. I wojna punicka była największym zagrożeniem dla Rzymu. Zachamowała ona rozwój cywilizacji punickiej i całkowitego zniszczenia Kartaginy w 146 p.n.e. w czasie II wojny
punickiej. Miasto zburzono, łącznie z ruinami, zaorano i zasypano solą, zgodnie z relacjami kronikarzy rzymskich. Kartagina, już jako miasto rzymskie, szybko jednak odrodziła się.
Równolegle z kolonizacją fenicką odbywa się tzw. Wielka Kolonizacja Grecka. Fenicjanie mieli szansę stworzyć cywilizację obejmującą cały obszar Śródziemnomorza. Grecy nie rywali-zowali z Fenicjanami z wyjątkiem kilku osiedli w Hiszpanii, na Sycylii i Sardynii.
Na wyspach brytyjskich i w Galii mieszkali wtedy Celtowie, a ślady ich osadnictwa występują w Polsce. Na Krymie i stepach Ukrainy mieszkali Scytowie, którzy weszli szybko w kontakt z osadnictwem greckim.
Początkowo kolonizacja grecka odbywała się na małą skalę. Przeludnione miasta na Pelo-ponezie zakładały wtedy swoje kolonie na wybrzeżu Azji Mniejszej, np. Milet, Efez. Była to tzw. mała kolonizacja, kończąca się już w VIII w. p.n.e.
Ok. 775 p.n.e. zaczęła się Wielka Kolonizacja Grecka. Decydującą rolę w kolonizacji początkowo odgrywała Eubea, a następnie Korynt. Korynt był położony na przesmyku, co ułatwiało mu kontrolowanie szlaków handlowych.
W 775 p.n.e. założono miasto Cumae w okolicach dzisiejszego Neapolu. Bito tam monetę – drachmę. Grecy poszukiwali miejsc posiadających zaplecze rolnicze, słabo zaludnionych i dogodnych do obrony. Założono dzisiejszy Tarent, Syrakuzy w 735 p.n.e. Osady założono także na wyspie Ischia w zatoce Neapolitańskiej.
Motywy kolonizacji greckiej w przypadku każdej kolonii były inne.
Kyrene (Cyrene) w Cyrenajce założyli mieszkańcy wyspy Thera w wyniku niedostatku w ojczyznie po erupcji wulkanu. Już w epoce brązu doszło do erupcji. Jeden z dwóch braci udał się do Afryki, by założyć tam miasto. Założyciele traktowani są w mitologii jako herosi. Kyrene, jako kolonia metropolii There, rządziło się tymi sami prawami, przejęło panteon bóstw i styl życia na podobieństwo metropolii. Osadnicy z kolonii najczęściej nigdy już nie wracali do Metropolii.
Kolonie greckie przemieszczały się za zachód, ku Galii. Założono miasto Massalia, dzisiej-szą Marsylię, która była kolonią handlową u ujścia Rodanu. Żegluga Rodanem, a następnie Sekwaną umożliwiała dotarcie do Karnwalii w celu korzystania z tamtejszych złóż miedzi.
W koloniach posługiwano się językiem greckiem, prowadzono grecki styl życia i wznoszono budowle publiczne. Ludność miejscowa przejmowała ten atrakcyjny grecki styl życia, kultura grecka ekspandowała dzięki wielkiej kolonizacji. Także Italikowie i Etruskowie w coraz większym stopniu akceptowali grecki styl życia. To właśnie te ludy odpowiadały za tworzenie Imperium rzymskiego. Znały one wtedy kulturę grecką.
Grecy też poszukiwali surowców – żelaza i miedzi. Bardziej interesowało ich rolnictwo. Produkowano wtedy wino i oliwę. Produkowano amfory do ich przechowywania, które też było wyznacznikiem obecności kultury greckiej.
W koloniach produkowano ceramikę w stylu czerwono i czarnofigurowym, typowo greckim. W Syrakuzach żył słynny wynalazca grecki Archimedes.
W Marsylii wyprodukowano krater z brązu, który złożono w darze wodzowi galijskiemu. W ten sposób kulturę wina przekazano ludom celtyckim, którzy jej nie znali. Grecka ceramika, naczynia, kultura wina była elementem kulturowym przekazywanym innym ludom. Kratery służyły do mieszania wina z wodą.
Od VI wieku, około 500 roku, Wielka Kolonizacja Grecka zamiera. Greckie kolonie coraz częście spotykają się z koloniami fenickimi, co jest barierą ich dalszego rozwoju. Gospodarka kolonii greckich opiera się o rolnictwo i handel, a w mniejszym stopniu o rzemieślnictwo.
Port al-Mina (po arabsku port) w Syrii dostarczył dużej ilości greckiej ceramiki archaicz-nej z około 950 p.n.e. Istniała tam prawdopodobnie grecka emporia handlowa. Naukratis w delcie Nilu to kolonia funkcjonująca w obrębie państwa faraonów, służąca rozwojowi handlu z państwem egipskim. Greckie kolonie zakładano w Cyranejce, gdyż położona jest blisko Grecji. Istniały dwa główne szlaki handlowe greckie – od Grecji na południe do Cyranejki, na wschód do Laukratis, do Lewantu i wzdłuż Azji Mniejszej do grecji, oraz drugi – na Sycylię, wzdłuż Półwyspu Apenińskiego na północ, do Galii i wzdłuż wybrzeża północnej Hiszpanii.
Cywilizację grecką i fenicką łączy znajomość alfabetu. Litera A pochodzi od wyobrażenia odwróconej głowy byka. Pochodzi od semickiej litery alef. Grecy prawdopodobnie skopiowali alfabet od Fenicjan. Podobieństwa i nazwy liter sięgają bardzo daleko. Już w piśmie protokana-nejskim w XV-XIV p.n.e. znalezionym w kopalniach srebra na Synaju można znaleźć początki pisma alfabetycznego. Następnie rozwijało się ono w mieście syryjskim Ugarit w XIII-XII p.n.e., a następnie w Fenicji.