Komentarz do uzyskanych wyników

Dobrostan jest w kręgu zainteresowania badaczy w ramach wielu nauk: psychologii, socjologii, ekonomii, antropologii. w obszarze psychologii stawiane jest pytanie: Od czego zależy, że człowiek jest zadowolony ze swojego życia? w niniejszej pracy analizowano wartości jako czynnik mający znaczenie dla dobrostanu. Wartości są tu rozumiane zgodnie z teorią Schwartza (1992; Schwartz i in, 2012), czyli jako przekonania dotyczące pożądanych przez ludzi celów traktowanych jako motywacja działania (Cieciuch, 2013a; Cieciuch, 2013b; Schwartz i in., 2012).

Badania prezentowane w niniejszej pracy miały na celu analizę relacji między wybranymi aspektami systemu wartości a różnymi aspektami dobrostanu. Wyróżniono następujące aspekty systemu wartości: 1) deklarowane preferencje wartości (mierzone zarówno kwestionariuszowo, jak i jakościowo); 2) wartości realizowane w konkretnych czynnościach; 3) spójność między wartościami deklarowanymi a realizowanymi. w zakresie związków dobrostanu z deklarowanymi preferencjami wartości mierzonymi kwestionariuszowo badania przedstawione w niniejszej pracy są replikacją. Novum dotyczy badania: związków dobrostanu z deklarowanymi wartościami mierzonymi pytaniem otwartym, związków dobrostanu z wartościami realizowanymi w działaniu oraz związków dobrostanu ze spójnością wartości deklarowanych i realizowanych.

w literaturze jest wiele badań na temat związków wartości z dobrostanem (Bilsky, Schwartz, 1994; Bobowik i in.,2011; Sagiv, Schwartz, 2000; Sortheix, Schwartz, 2017). Badania najczęściej dotyczyły jednak deklarowanych preferencji wartości mierzonych kwestionariuszowo. Uwaga badaczy była skupiona na tym, co ludzie uznają za ważne w życiu

128 (czyli deklarowane preferencje wartości), które można poukładać w hierarchię, i w jaki sposób tak rozumiane wartości wiążą się z różnymi zmiennymi, w tym dobrostanem. Przedstawione w niniejszej pracy badania są odpowiedzią na postulat w literaturze (Sagiv, Schwartz, 2000), że warto uwzględnić nie tylko deklarowane preferencje wartości, ale też wartości realizowane w codziennym życiu. Skimina i współpracownicy (2018b) wykazali, że wartości deklarowane nie pokrywają się z wartościami realizowanymi w codziennym życiu. Skoro jest rozbieżność, może to nieść konsekwencje dla dobrostanu. Dlatego w pracy zostały również uwzględnione wartości realizowane w konkretnym działaniu, mierzone w sposób zainspirowany pomiarem wartości realizowanych przez Skiminę i współpracowników (2018b).

Biorąc pod uwagę wartości realizowane, możliwa jest sytuacja, że ktoś realizuje wartości, które uznaje za ważne (deklaracje), ale może być też rozbieżność między tym, co ktoś deklaruje, a tym, jakie wartości realizuje w codziennym życiu. Zatem w pracy wyróżniono kolejny aspekt systemu wartości, czyli spójność między deklarowanymi preferencjami wartości a wartościami realizowanymi w codziennym życiu.

W badaniu empirycznym zaprezentowanym w niniejszej pracy w zakresie związku deklarowanych preferencji wartości mierzonych kwestionariuszowo z dobrostanem okazało się, że występują pozytywne zależności przekraczania siebie i otwartości z dobrostanem eudajmonistycznym i hedonistycznym, co było zgodne z Hipotezą 1. Jednak wbrew temu, co zakładano w Hipotezie 1, nie zidentyfikowano wartości, które wyraźnie wiązałyby się tylko z jednym rodzajem dobrostanu – eudajmonistycznym lub hedonistycznym. Tak jak zakładano, deklarowana preferencja kierowania sobą również jest związana z oboma aspektami dobrostanu - dobrostanu eudajmonistycznego oraz satysfakcji z życia, zawierającej aspekty dobrostanu eudajmonistycznego i hedonistycznego.

129 Okazało się, że każdy aspekt dobrostanu jest w istotny w sposób wyjaśniany przez preferencję wartości. Znalezione zależności były jednak dość niewielkie – od małych do średnich. Najsłabiej jest wyjaśniany dobrostan emocjonalny i psychofizyczny, a najsilniej dobrostan psychologiczny, psychospołeczny oraz metafizyczny. Deklarowane preferencje wartości mierzone w trzecim etapie nieco lepiej wyjaśniają dobrostan mierzony również w trzecim etapie, ale nie są to duże różnice. Można podać następujące przyczyny takiego stanu rzeczy. Pomiar deklarowanych preferencji wartości był dwukrotny (w pierwszym i trzecim etapie). Wypełnianie kwestionariuszy i zastanawianie się nad pytaniem otwartym i pytaniami w dzienniczku wiązało się z zaangażowaniem i ożywieniem myślenia na temat tego, co w życiu jest ważne. Udzielanie odpowiedzi w dzienniczku oraz wcześniej - na pytanie otwarte mogło nieco pogłębić refleksyjność i autorefleksję, zatem osoby badane w trzecim etapie mogły bardziej świadomie udzielać odpowiedzi na pytania, co dla nich ważne w życiu. Co za tym idzie, dobrostan wówczas był nieco lepiej wyjaśniany przez deklarowane preferencje wartości.

Ponadto, w trzecim etapie dobrostan i deklarowane preferencje wartości były zmierzone na jednej sesji. Nieco lepsze wyjaśnianie dobrostanu w trzecim etapie przez deklarowane preferencje wartości może być związane z tym, że pomiar wszystkich zmiennych został dokonany z wykorzystaniem co prawda osobnych narzędzi, ale na jednej sesji, co mogło dać podobny efekt jak przy wspólnej metodzie pomiarowej (common method of measurement;

Podsakoff, MacKenzie, Podsakoff, 2012). Pojawia się tu wątek dotyczący wpływu wykorzystania narzędzia do pomiaru wartości i narzędzi do pomiaru dobrostanu na jednej sesji na badane zmienne i zależności pomiędzy nimi. w literaturze (Meade, Watson, Kroustalis, 2007; Podsakoff i in., 2012; Richardson, Simmering, Sturman, 2009) pojawia się myśl, że przynajmniej niektóre zależności pomiędzy tymi zmiennymi mogą wynikać ze specyfiki takiego pomiaru.

130 W zakresie związków przekraczania siebie z dobrostanem wyniki są zgodne z danymi z literatury (Schwartz, 2006, 2012; Sagiv, Schwartz, 2000; Sortheix, Schwartz, 2017). Natomiast różnica między wynikami dotyczącymi związków deklarowanej preferencji przekraczania siebie z dobrostanem a hipotezą odnosi się do pozytywnych związków przekraczania siebie nie tylko z dobrostanem eudajmonistycznym, ale też z dobrostanem hedonistycznym.Przyczyną może być to, że osoba, która ceni troskę o innych członków grupy, jest nastawiona pozytywnie do innych i może mieć grono bliskich osób, co może być źródłem doświadczania przez nią takich uczuć jak, spokój, szczęście, radość. Pozytywne relacje z innymi łączą się z doświadczaniem pozytywnych emocji, które są elementem dobrostanu hedonistycznego (Eisenberg, Cumberland, Spinrad, 1998; Lougheed, 2020; Ruvalcaba-Romero, Gallegos-Guajardo, Caballo, Villegas-Guinea, 2017).

Związki wartości otwartości na zmianę z oboma aspektami dobrostanu można wyjaśnić następująco. w świetle teorii autodeterminacji (Self-Determination Theory; Deci, Ryan, 1985, 2000; Ryan, Deci, 2000) autonomiczne cele wykazują tendencję do zwiększania dobrostanu.

Wyniki są też zgodne z myślą przedstawioną przez Sagiv i Schwartza (2000), że z dobrostanem jest związany rozwój osobisty i że tacy ludzie mają emocjonalne zasoby do tego, by realizować autonomiczne cele. Być może przyczyną jest też to, że obecnie jest nacisk na dobrostan podmiotowy, czyli życie w zgodzie ze sobą, poczucie wolności, osiąganie i realizację własnych celów. w związku z tym, jeśli ktoś ceni otwartość na zmianę, ma przekonanie, że żyje w zgodzie z samym sobą. i za tym idzie- ma wyższy dobrostan eudajmonistyczny i podmiotowy.

W zakresie zachowawczości znaleziono pozytywne związki z dobrostanem społecznym i metafizycznym. Dobrostan społeczny odnosi się do oceny jakości relacji jednostki ze społeczeństwem, sytuacji i funkcjonowania człowieka w społeczeństwie oraz percepcji społeczeństwa. Osoby, które cenią tradycję i przystosowanie do ludzi lepiej mogą postrzegać

131 swoje relacje ze społeczeństwem. Osoba, która ceni przystosowanie do reguł dotyczące podporządkowania się regułom, prawu, może bardziej mieć przekonanie, że jest odpowiedzialna za społeczeństwo, troszczy się o świat społeczny. z tego, że osoby akceptują i podtrzymują idee, tradycje, zwyczaje własnej kultury, religii lub rodziny, może wynikać ich większe poczucie bycia ważną częścią społeczeństwa. z taką postawą jest też związany wyższy poziom akceptacji i zaufania wobec ludzi, a w konsekwencji takie osoby czują się związane ze światem społecznym, w którym żyją.

Sprawdzono również związek deklarowanych preferencji wartości mierzonych pytaniem otwartym z dobrostanem. Hipoteza została częściowo potwierdzona w zakresie wartości z grupy przekraczanie siebie. Przekraczanie siebie wiąże się pozytywnie zarówno z dobrostanem eudajmonistycznym jak i dobrostanem hedonistycznym. Życzliwość-troskliwość jest pozytywnie związana z dobrostanem hedonistycznym, co jest replikacją wyniku uzyskanego w pomiarze kwestionariuszowym. Uznawanie za ważne troski o dobro innych bliskich osób może łączyć się z posiadaniem bliskich relacji, a to z kolei z pozytywną emocjonalnością i wysoką oceną własnego szczęścia. Badania wskazują, że osoby, które mają pozytywne relacje z innymi, mają wyższy poziom dobrostanu (Diener, Seligman, 2002; Lucas, Dyrenforth, Diener, 2008; Tay, Diener, 2011). Sprawdzono, że osoby, które wskazały w pytaniu otwartym, że są dla nich ważne wartości życzliwość-troskliwość i życzliwość-niezawodność, mają wyższy poziom dobrostanu psychospołecznego. Osoby badane wskazywały, że relacje z innymi najczęściej dotyczą bycia w związku małżeńskim, bliskiej relacji partnerskiej, życia rodzinnego, relacji przyjacielskiej. Można to zinterpretować w kontekście psychologii rozwojowej. w odpowiedziach osób badanych pojawiały się wprost sformułowania, że realizacja życia małżeńskiego, rodzinnego jest dla badanych ważna. To w świetle psychologii rozwojowej może być czynnikiem budującym dobrostan. Jak sugerują Karaś, Kłym, Cieciuch

132 (2013), dobrostan Ryff (1989) może być traktowany jako swoiste kryterium dojrzałej tożsamości, zgodnie z konceptualizacją prezentowaną przez Eriksona (1968). Według koncepcji Havighursta (1972; Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 2005) w różnych okresach życia człowieka wyłaniają się różne zadania rozwojowe. Ich pozytywne rozwiązanie prowadzi do dobrostanu oraz sukcesu w realizacji późniejszych zadań, natomiast niepowodzenie w ich wypełnianiu czyni jednostkę nieszczęśliwą i rodzi trudności związane z podejmowaniem następnych zadań rozwojowych (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, 2005). Takim pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego jest np. zbudowanie związku małżeńskiego, narodziny dziecka, a właśnie osoby badane podawały takie odpowiedzi.

Podobnie jak w przypadku wyników w kwestionariuszu, wartość tradycji pozytywnie wiąże się z dobrostanem, zwłaszcza z dobrostanem społecznym i metafizycznym. Dodatkowo bezpieczeństwo osobiste jest związane pozytywnie z dobrostanem psychospołecznym.

Dobrostan społeczny i psychospołeczny dotyczy jakości życia w społeczeństwie, postrzegania świata społecznego. Osoby w wypowiedziach rozwijających podane wartości wskazywały zarówno aspekt społeczny, troskę o relacje z innymi, jak i aspekt religijny, duchowy, co odnosi się do dobrostanu społecznego, psychospołecznego oraz metafizycznego. Bezpieczeństwo w najbliższym otoczeniu również jest powiązane z troską o dobre relacje z innymi w bliskim gronie.

Zweryfikowano zgodność między preferencjami wartości deklarowanych w pomiarze kwestionariuszowym oraz jakościowymi preferencjami wartości deklarowanych. Uzyskane dane wskazują, że jest zbieżność między pomiarem kwestionariuszowym a jakościowym w zakresie wartości najwyżej i najniżej usytuowanych w hierarchii. Najbardziej preferowanymi wartościami deklarowanymi zarówno w pomiarze kwestionariuszowym, jak i w pomiarze

133 jakościowym są życzliwość-niezawodność oraz życzliwość-troskliwość. Najniżej w hierarchii wartości w obu pomiarach jest władza nad ludźmi.

Owa spójność może być intepretowana tak, że deklarowane preferencje wartości są względnie stałą właściwością człowieka, powiązaną z jego osobowością, zatem przejawia się w podobny sposób niezależnie od metody. Warto podkreślić, że na poziomie deklaracji wysoko w hierarchii są wartości ze wszystkich grup wartości, a jeśli te grupy są sobie przeciwstawne, nie są do pogodzenia w jednym zachowaniu. Taka sytuacja pojawiła się zarówno w badaniu kwestionariuszowym jak i jakościowym. Możliwe, że wartości te są realizowane jednak w różnych sytuacjach. Dotyczy to np. sytuacji, w których obok siebie pojawiły się wartości z wymiaru otwartości na zmianę i zachowawczości.

Warto zwrócić uwagę na ten fakt, bo wpisuje się on w sugestie możliwości integracji wartości z przeciwstawnych wymiarów. w literaturze (Blasi, 1995, 2005; Colby, Damon, 1992;

Frimer i in., 2011, 2012; Frimer, Walker, 2009; McAdams, Ruetzel, Foley, 1986; Walker, Hennig, 2004) można odnaleźć ujęcia postulujące możliwość połączenia wartości z przeciwstawnych grup jako równie ważnych, co może wiązać się z osiąganiem zintegrowanej tożsamości. Osoby, które mogą być uznane za wzorce moralne, realizują jednocześnie cele osobiste oraz te związane z ukierunkowaniem na potrzeby innych, czyli łączą preferencje wartości ulokowanych po przeciwnych stronach koła wartości (Frimer, Walker, 2009). Koncepcja ta nawiązuje do teorii kryzysów w ujęciu Ericksona. Osiągnięcie stanu integracji wartości wiąże się ze wzrostem dojrzałości osobowościowej. w literaturze pojawiły się nawet sugestie (McAdams, Ruetzel, Foley, 1986), że suma motywów z obszarów umacniania siebie i przekraczania siebie (zatem skonfliktowanych grup wartości) jest silniejszym predykatorem dojrzałej osobowości niż oddzielnie występujące motywy. Bez wątpienia jest tu pole do dalszych poszukiwań badawczych.

134 W pracy analizowano związki między realizacją wartości a dobrostanem. Realizacja przekraczania siebie jest pozytywnie związana z dobrostanem eudajmonistycznym, zatem w tym zakresie hipoteza została potwierdzona. Otwartość na zmianę jest pozytywnie związana zarówno z dobrostanem hedonistycznym jak i dobrostanem eudajmonistycznym, zatem w tym zakresie hipoteza nie została potwierdzona, bo okazało się, że preferencje wartości nie wiążą się w zróżnicowany sposób z dobrostanem eudajmonistycznym i hedonistycznym.

Realizacja przekraczania siebie odnosi się do bycia niezawodnym członkiem grupy, troski o dobro innych bliskich osób oraz akceptacji innych ludzi, dążenie do dobra innych.

Jedną z propozycji wyjaśnienia pozytywnych związków realizacji przekraczania siebie z dobrostanem hedonistycznym jest to, że ludzie mogą postrzegać to, że dbają o dobro innych bliskich i dalszych osób, jako dobre doświadczenie w ich życiu, związane z pozytywnymi emocjami, co jest już elementem dobrostanu hedonistycznego.

Utrzymywanie kontaktów z innymi może być też źródłem otrzymywanego wsparcia, co wiąże się z poczuciem wysokiego dobrostanu. Troska o dobro innych ludzi wcielana w życie prowadzi do dobrych relacji z innymi. a pozytywne relacje z innymi w koncepcjach Ryff (1989), Keyesa i Waterman (2003), Straś-Romanowskiej (2002, 2005) są jednym z wymiarów dobrostanu. Doświadczenie ciepłych i pełnych zaufania relacji z innymi ludźmi, umiejętność doświadczania miłości, empatii wobec innych ludzi, wchodzenie w relacje głębokiej przyjaźni i intymności są elementem dobrostanu społecznego, psychospołecznego, metafizycznego.

Wzajemne wsparcie i akceptacja, zaufanie i zrozumienie, wzajemna bliskość między ludźmi oraz okazywanie troski są wyznacznikami osiągnięcia dobrostanu. Może być też tak, że to wsparcie społeczne uruchamia mechanizm troski, czyli tworzy się takie pozytywne koło - osoba pomaga drugiej osobie, a ta jej. Takie wypowiedzi osób badanych pojawiały się w pytaniu otwartym.

135 Wyjaśnienie pozytywnych związków realizacji otwartości na zmianę zarówno z dobrostanem hedonistycznym, jak i dobrostanem eudajmonistycznym może być następujące. Osoby, które wcielają w życie kierowanie sobą w myśleniu to osoby, które rozwijają zdolność do autorefleksji w różnych sytuacjach w życiu i różnych kontekstach (np.

nauka, praca), kształtują pogląd na świat, rozwijają własne umiejętności. a osoby szczęśliwe są pełne twórczości, inwencji i dążenia do realizacji określonych celów (Mądrzycki, 2002).

Wyniki można też interpretować tak, że otwartość na zmianę jest związana z poczuciem własnej skuteczności i umiejscowieniem kontroli, a to jest są szczególnie istotne z punktu widzenia procesów samoregulacji jednostki i jej zdolności do radzenia sobie ze stresem i trudnościami w realizacji celów życiowych (Bandura 1997; Cervone, Pervin 2011; Schwarzer 1992). Poczucie kontroli i poczucie własnej skuteczności sprzyjają pozytywnemu funkcjonowaniu w różnych aspektach życia.

Natomiast dodatkowo okazało się, realizacja w codziennym życiu wartości z grupy zachowawczości pozytywnie wiąże się dobrostanem eudajmonistycznym. Otrzymane wyniki są jasne w świetle rezultatów dotychczasowych badań, które pokazały, iż wartościami szczególnie wiążącymi się z zachowaniem prospołecznym są: uniwersalizm, życzliwość i tradycja (Schwartz, 2009). Uniwersalizm, bezpieczeństwo, tradycja są ważnym predyktorem zaangażowania w prospołecznych organizacjach (Schwartz, 2009). Wyjaśnieniem może być to, że ludzie poprzez osadzenie w danej kulturze i religii czują przynależność do danej wspólnoty, społeczeństwa. Dobrostan metafizyczny w koncepcji Straś-Romanowskiej (1995, 2004, 2005) wskazuje na możliwości przekraczania siebie, doświadczanie przeżyć religijnych, absolutnych wartości (dobra, miłości, piękna, prawdy), czerpania satysfakcji z życia duchowego, poszukiwania wyższego sensu swoich czynów, wzmacniania sensu własnego istnienia, co jest też zakorzenione w tradycji i kulturze. w tej perspektywie jest zrozumiałe, że osoby, które

136 wcielają w życie wartości z wymiaru zachowawczości, zatem również tradycji, mają wyższy poziom dobrostanu metafizycznego.

Można to też wyjaśnić tym, że jednymi z psychologicznych funkcji religii (która jest składową tradycji w ujęciu Schwartza, 1992) jest odkrywanie sensu życia, kształtowanie nadziei oraz radzenia sobie z codziennymi trudnościami. Ludzie mogą radzić sobie z wyzwaniami poprzez odwoływanie się do treści mających religijny charakter (Wnuk, Marcinkowski, 2012). w literaturze (Borkowska, 2017; Woźniak, 2012) są postulaty, że aktywność religijna sprzyja wyższej ocenie jakości życia, lepszemu samopoczuciu, większej nadziei na przyszłość, pozytywnemu bilansowi doświadczeń emocjonalnych, radości życia, zadowoleniu ze stanu własnego zdrowia oraz osiągnięć osobistych. z kolei Lazarus i Folkman (1984) przedstawiają wpływ religijności i duchowości w radzeniu sobie ze stresem. Lokują te konstrukty na kilku poziomach: od zmiennych osobowych (np. system przekonań), poprzez ocenę pierwotną i wtórną (np. traktowanie niekorzystnych wydarzeń jako wyzwanie do rozwoju duchowego), proces radzenia sobie poprzez modlitwę, uczestnictwo we wspólnocie religijnej, nadawanie głębszego, religijnego znaczenia wydarzeniom życiowym. w tej perspektywie można spojrzeć na wypowiedzi osób badanych, gdzie czynnik religijny wiązał się z doświadczaniem sensu życia. Wypowiedzi osób badanych korespondują z interpretacjami obecnymi w literaturze (Borkowska, 2017; Lazarus, Folkman, 1984; Woźniak, 2012; Wnuk, Marcinkowski, 2012).

W pracy sprawdzono również związek dobrostanu ze spójnością między wartościami deklarowanymi a realizowanymi. Spójność dotyczyła tu zgodności między tym, jakie wartości ludzie uznają za ważne w życiu, a tym, jakie wartości rzeczywiście realizują w konkretnych czynnościach (Schwartz i in., 2017; Skimina i in., 2019). Hipoteza dotycząca związku dobrostanu ze spójnością między wartościami deklarowanymi a realizowanymi została

137 potwierdzona. Okazało się, że wraz ze wzrostem spójności między wartościami deklarowanymi a realizowanymi w codziennym życiu, wzrasta dobrostan eudajmonistyczny.

w szczególności spójność między deklaracją a realizacją przekraczania siebie, otwartości na doświadczenia oraz zachowawczości wiąże się pozytywnie z dobrostanem eudajmonistycznym.

Zachowanie jest wynikiem interakcji osobowości i sytuacji. Ludzie mogą preferować bycie w pewnych sytuacjach, które zapewniają możliwości wyrażania ich cech i motywów.

Mogą więc wybierać, zmieniać sytuacje, tak by dopasować je do własnych dyspozycji (Emmons, Diener, 1986). Tak więc osoby, które osiągnęły zgodność między deklaracjami a realizacjami wartości, mogą w większym stopniu tworzyć, wybierać, znajdować się w takich okolicznościach, które będą sprzyjające dla realizacji wartości, które uznają za ważne.

Nawiązując do teorii autodeterminacji (Deci, Ryan, 2000), spójność jest powiązana z autonomią, czyli postrzeganiem, że aktywność jest wybierana przeze siebie samego. Jest to traktowane jako jedna z trzech podstawowych psychologicznych potrzeb kluczowych dla zrozumienia ludzkiego zachowania powiązana z dobrostanem (Skimina, Cieciuch, 2020;

Sheldon, Ryan, Reis, 1996). Jeśli człowiek realizuje to, co uznaje za ważne, jest to w zgodzie z nim samym i okoliczności są sprzyjające do tego, żeby to realizować, to wiąże się to pozytywnie z dobrostanem eudajmonistycznym.