Komitatywno-deminutywny rodzaj akcji

1.3.4.1. Komitatywno-deminutywny rodzaj akcji w języku rosyjskim Czasowniki komitatywno-deminutywnego rodzaju akcji mają dwie cechy:

towarzyszenie innej akcji i deminutywność (zwykle niższy stopień intensyw-ności odnosi się do akcji towarzyszącej niż akcji głównej). Czasowniki niedokonane zawierają w swej strukturze przedrostki под-, при- oraz sufiks iteratywny¹⁸⁴ (ШВЕДОВА, ред., 1982: 600; ШЕЛЯКИН, 1987: 84). Tworzone są od czasowników oznaczających dźwięki i zachowania werbalne (подвывать¹⁸⁵, присвистывать, подкрякивать, приговаривать), a także od czasowników oznaczających zajęcia profesjonalne i nieprofesjonalne (pot. прихлопывать, pot. пристукивать, подморгивать).

Czasowniki z przedrostkiem под- wyrażają współtowarzyszenie innej akcji przy tożsamości subiektu (ЗАЛИЗНЯК, ШМЕЛЕВ, 1997: 106), np.

приговаривать ‘говорить, произносить что-л., сопровождая этим какое-л.

действие’, приторговывать ‘заниматься торговлей как побочным делом’, припевать рot. ‘сопровождать негромким пением какое-л. действие’:

Терехову виделось, как сидел Ермаков у себя дома (...), причмокивал от удовольствия и приговаривал: „Что же я эту красоту у себя запер...”

(В. Орлов: После дождика в четверг; БММ)

—————————

183 Autor podkreśla tożsamość semantyczną czasowników przybudować — dobudować, przy-dać — doprzy-dać, przykupić — dokupić, przylać — dolać.

184 Wszystkie czasowniki komitatywnego RA nacechowane są potocznością.

185 Czasowniki подвывать, подсвистывать posiadają także znaczenie deminutywno-itera-tywne.

134 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

В разгар веселья он пел свою любимую песню из блатного репертуара про „щипача” Костю, который, потроша в трамвае карманы и сумочки пассажиров, всегда вежливо припевал:

„Прошу прощенья за резкое движенье!” (...)

(Л. Нетребо: Пангоды; БММ)

Komitatywa z przedrostkiem под- oddają współtowarzyszenie tej samej akcji innego subiektu (ЗАЛИЗНЯК, ШМЕЛЕВ, 1997: 106), np. подвизгивать

‘слегка взвизгивать, сопровождая другие действия’, подпевать ‘петь, вторя кому-либо; напевать под музыку’, подсвистывать ‘свистеть в такт, в лад, сопровождая игру, пение и.т.п.’:

И застучали на берегу топоры — вразнобой, вперестук, наперегонки. А им подпевали, захлебываясь, пилы, поддакивали скороговоркой бульдозеры, подвизгивала лебедка. Кувалда стучала глухо, если по дереву, звонко, если по металлу.

(Б. Лапин: День тринадцатый; БММ)

Солдат сразу же захрапел, дед Митяич тоненько подсвистывал ему, а чиновник все жужжал и жужжал Федору в ухо (...)

(Б. Васильев: Были и небыли; БММ)

Czasowniki te nie są wtórnymi formacjami imperfektywnymi od komita-tywów z przedrostkami при-, под- typu posp. припляснуть, присвистнуть, подпеть, posp. прихихикнуть, charakteryzujących się znaczeniem ‘wykonać akcję nazwaną czasownikiem podstawowym w czasie trwania innej akcji lub bezpośrednio po jej zakończeniu’:

[Богдан] как-то неумело припляснул, — и сразу стало веселей.

(Вс.В. Иванов: Полынья; БАС)

Олег глянул на часы и присвистнул: он опаздывал больше чем на час.

(Е. Прошкин: Эвакуация; НКРЯ)

Do komitatywnego RA należą również czasowniki z przedrostkiem c- / co-, wyrażające akcję towarzyszącą tej samej akcji innego subiektu, np. książk.

сопереживать ‘переживать что-либо вместе с другим (другими), разделять чьи-либо переживания’, соучаствовать ‘участвовать в чем-л. совместно с кем-л., быть соучастником чего-л.’:

И как он был терпелив, как сопереживал, как сочувствовал!

(Л. Смирнова: Моя любовь; БММ)

сопроживать (СМ-82):

Обязательно нужно стать детям близким, родным человеком, — считает Борис. — А для этого не просто сопереживать их чувствам, но и сопроживать вместе с ними события их жизни.

Я почувствовал эту близость, когда ел вместе с ними, засовывая то одному, то другому ложку в рот, когда от усталости засыпал с ними рядом, унывал после сна.

(«Комсомольская правда»; СМ-82)

1.3.4.2. Komitatywno-deminutywny rodzaj akcji w języku polskim Czasowniki komitatywno-deminutywnego RA w języku polskim zawierają przedrostki przy- i współ-¹⁸⁶. Czasowniki niedokonane zawierają przedrostek przy- oraz sufiks iteratywny, np. przygrywać ‘towarzyszyć komuś, grając na instrumencie muzycznym’, przytupywać ‘tupać do taktu’, przydzwaniać przestarz. ‘dzwoniąc wtórować czemu, dzwonić od czasu do czasu’, przy-śpiewywać ‘śpiewać komuś lub czemuś do wtóru; śpiewać niepełnym głosem’:

Muzykant, który szedł za nimi, przygrywał na skrzypkach, a one śpiewały: Da powoli, powoli — Da od stołów wstawajcie!

(Korpus IPI PAN)

Wsparty o Malinę, odrzucił laskę, wyglądającą jak krzywy pogrzebacz, i dziarsko przytupywał nogą.

(Korpus IPI PAN)

Do komitatywów należą także czasowniki dokonane z przedrostkiem przy-, np. przytupnąć ‘tupnąć w miejscu’ (D), przygrać przestarz. ‘zagrać towarzysząc komu, czemu’ (D), ponadto przyhuknąć, przymruknąć¹⁸⁷.

Czasowniki komitatywno-deminutywne powstają od podstaw oznaczających wydawanie dźwięków (przestarz. przydzwaniać, przygwizdywać, przykukiwać, przysapywać) oraz zajęcia profesjonalne i nieprofesjonalne (przygrywać, przyśpiewywać, przydreptywać, przytupywać).

W języku polskim występują dwa typy komitatywów. Akcję towarzyszącą tej samej akcji innego subiektu wyrażają czasowniki z przedrostkiem współ- (współpracować, współdecydować):

Dzisiaj uczelnie wychowania fizycznego, bo przecież nie jest to tylko kłopot warszawskiej akademii, dają obiekty, stypendia, miejsca w

do-—————————

186 W Gramatyce współczesnego języka polskiego (WRÓBEL, GRZEGORCZYKOWA, LASKOWSKI, red., 1998: 539) wśród 17 przedrostków czasownikowych wymieniony został przedrostek współ-, który wnosi charakterystykę współbrzmieniową akcji (akcja towarzyszy tej samej akcji innego subiektu). Prefiks ten odpowiada znaczeniu ‘wspólnie, razem z kimś (czymś)’. W wydaniu z 1984 roku (1984: 470, 478) wymieniono tylko 16 prefiksów, nie podano bowiem tego przedrostka.

W Uniwersalnym słowniku języka polskiego współ- określone zostało jako „pierwszy człon wyrazów złożonych, wskazujący na wspólną z kimś cechę, na wspólne z kimś występowanie w jakimś charakterze, na wspólne działanie”.

187 Grupę taką wyodrębnia M. WITKOWSKA-GUTKOWSKA (1989: 26).

136 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

mach studenckich, ale nie mają prawa współdecydować o tym, co robi akademicki klub.

(„Rzeczpospolita”, 19 V 2001; Korpus PWN)

Natomiast czasowniki z przedrostkiem przy- mogą oznaczać akcje towa-rzyszące innej akcji tego samego subiektu:

Kroczył wyginając się wdzięcznie i przytupując.

(D. Kinga: Tabu; Korpus PWN)

lub akcje towarzyszące tej samej akcji innego subiektu:

Tadeusz Woźniak dał się przed laty poznać jako folkowiec w brytyjsko- -amerykańskim stylu. Siadał facet z gitarą i grał, czasem przygrywał mu jakiś band lub przyśpiewywał chórek.

( http://www.folkowa.art.pl)

Prefiks współ- nie zmienia aspektu czasownika na dokonany. Łączy się z podstawami oznaczającymi akcję konstruktywną (współtowarzyszyć, współ-organizować, współzarządzać, współkoncertować, współkonstruować) lub o ne-utralnym zabarwieniu (współistnieć, współegzystować)¹⁸⁸.

H. WRÓBEL (1998: 552—553) wyróżnia dwa typy czasowników komita-tywnych: czasowniki z prefiksem przy-, w których formant wnosi znaczenie akcji towarzyszącej innej akcji tego samego subiektu (przyklasnąć, przytupnąć, przygrywać, przyśpiewywać), oraz z prefiksem współ-, w których formant wnosi znaczenie akcje towarzyszącej tej samej akcji innego subiektu (współbrzmieć, współdecydować).

W. ŚMIECH (1986: 105) wymienia kilka czasowników oznaczających akcję dodatkową, polegającą na towarzyszeniu innej akcji. Akcja towarzyszy czyn-ności wykonywanej przez innego sprawcę, np. przyklasnąć, przyświadczyć, przytaknąć, lub czynności wykonywanej przez tego samego lub innego sprawcę, np. przydzwaniać, przygrywać, przyśpiewywać, przyświecać, przytupywać.

1.3.5. Podsumowanie

Dyskretno-prospektywny RA w języku rosyjskim wyrażają czasowniki z przedrostkami пред-, за-, под-, a w języku polskim — z przedrostkami prze- i za-. Wśród nich wyróżnia się grupa odnosząca się do subiektywnego prze-jawiania wiedzy o faktach przyszłych (предчувствовать; przeczuć). Od czasowników tego rodzaju akcji możliwe jest tworzenie wtórnych formacji imperfektywnych, np. предугадать — предугадывать; przepowiedzieć —

—————————

188 W Nowym słownictwie polskim (NS, 1985—1992) odnotowano 23 przykłady z tym prefiksem, w Uniwersalnym słowniku języka polskiego — 18 przykładów.

przepowiadać. Dyskretno-prospektywny RA w obu językach nie wykracza pod względem liczebności poza grupę D.

Wśród iteratywno-reduplikatywnego RA w języku rosyjskim odnotowano czasowniki z przedrostkami пере-, ре-, от-, воз- / вос- (jednostkowe formacje), a w polskim — prze-, re-, od-. Zakres tworzenia formacji jest podobny w obu językach. W języku rosyjskim czasowniki z przedrostkiem ре- są dwuaspektowe (реконструировать, ремилитаризовать, репродуцировать). W języku polskim czasowniki z przedrostkiem re- ulegają perfektywizacji¹⁸⁹, np.

rekonstruować — zrekonstruować, reorganizować — zreorganizować, remilitaryzować — zremilitaryzować, reprodukować — zreprodukować¹⁹⁰.

Wśród czasowników iteratywno-reduplikatywnych największą liczebnością charakteryzują się w języku rosyjskim czasowniki z przedrostkiem пере- (grupa B), mniejszą liczebnością — formacje z przedrostkami ре- i от- (grupa D), podobnie w języku polskim derywaty z przedrostkiem prze- należą do grupy B, a z przed-rostkami od- i re- — do grupy D. Przedrostek пере- ma szerszy zakres użycia niż prze- w języku polskim (por. ekwiwalenty rosyjskich czasowników w Wielkim słowniku rosyjsko-polskim, np. перевыбрать ‘przeprowadzić nowe wybory’, перепрятать ‘schować inaczej (gdzie indziej)’, перемежевать ‘ponownie obmierzyć’, перетопить ‘jeszcze raz napalić’.

Natomiast wśród iteratywno-suplementarno-deminutywnego RA w języku rosyjskim relacje ilościowe między czasownikami z poszczególnymi rostkami układają się symetrycznie. Pozycję środkową zajmują grupy z rostkami до- i при- (grupa D), a po obu stronach układają się grupy: z przed-rostkiem под- (grupa C) oraz z przedprzed-rostkiem над- (grupa E). W języku polskim relacje te kształtują się inaczej. Czasowniki z przedrostkiem do- należą do grupy C, a pozostałe (nad-, pod-, przy-) — do typów mało licznych (grupa E).

Przedrostek do- w znaczeniu suplementarnym ma w języku polskim szerszy zakres niż до- w języku rosyjskim, por. ekwiwalenty słownikowe polskich czasowników suplementarnych z przedrostkiem do-: dosypać cukru ‘подсыпать сахару’, dosadzić kwiatów ‘подсадить цветов’, por. także pojawienie się w tłu-maczeniu polskiego czasownika suplementarnego z przedrostkiem do- rosyj-skiego czasownika z przedrostkiem под-:

W pewnym momencie przeprosił, że musi na chwilę przejść do kuchni, dorzucić koksu do pieca centralnego ogrzewania.

(R. Bratny: Kolumbowie rocznik 20, s. 69)

—————————

189 W języku polskim w ten sposób przejawia się dążenie do precyzowania aspektu za pomocą środków morfologicznych.

190 Czasownik rewaloryzować został odnotowany jako dwuaspektowy, chociaż pojawił się także w tym słowniku czasownik zrewaloryzować.

138 1. Modyfikacje temporalne w języku rosyjskim i polskim

Улучив момент, он извинился, объяснил, что на минутку отлу-чится, подбросит угля в топку центрального отопления¹⁹¹.

(P. Братный: Колумбы, год рождения 20-й. Роман. Перев. М. Игнатова, s. 74)

Czasowniki komitatywno-deminutywnego RA zawierają w swojej strukturze przedrostki при- i под-, będące formantami czasowników przedrostkowych, np.

присвистнуть, подпеть (grupa E), jak i częścią składową formantu prefiksalno-sufiksalnego z sufiksem iteratywnym, np. приговаривать, подпевать (grupy D i E). W języku polskim komitatywa zawierają przedrostek przy- oraz sufiks iteratywny, np. przygwizdywać, a także sam przedrostek przy-, np. przytupnąć (grupa E). Słowniki języka polskiego nie odnotowują komitatywnego znaczenia czasowników z formantem pod- i z iteratywnym sufiksem, np. podśpiewywać ‘śpiewać cicho lub od czasu do czasu, zwykle z radości...’; podżartowywać pot. ‘żartobliwie pokpiwać z kogoś lub czegoś’, chociaż takie znaczenie w kontekście nie jest wykluczone. Wśród ekwiwalentów rosyjskich komitatywów z formantem под- i sufiksem iteratywnym w Wielkim słowniku rosyjsko-polskim występują komitatywa z przedrostkiem przy- (подсвистывать ‘przygwizdywać’), czasowniki iteratywno-deminutywnego RA (подхрапывать pot. ‘pochrapywać’¹⁹²), a także ekwiwalenty opisowe (подвывать ‘wtórować wyciem’). Niewielka liczba komitatywów (grupa E) zawiera w języku rosyjskim przedrostek co-, np. соучаствовать, a w języku polskim — współ-, np. współdecydować (grupa D).

—————————

191 W Wielkim słowniku rosyjsko-polskim (WSRP) odnotowano jako ekwiwalenty rosyjskich czasowników ze znaczeniem suplementarnym z przedrostkiem под- czasowniki z przedrostkiem do- lub z określnikiem typu ‘dodatkowo’, np. pot. подколоть — dorąbać, narąbać (dodatkowo);

подлить (еще супу) — dolać jeszcze zupy, подрезать хлеба — pot. dokroić chleba.

192 Ekwiwalent odnosi się do jednego ze znaczeń czasownika ‘хрипеть слегка’. Czasownik ten ma jednak drugie znaczenie komitatywne ‘сопровождать храпом что-л.’. Ale podaje tylko znaczenie deminutywno-iteratywne.

2. Modyfikacje kwantyfikacyjne