• Nie Znaleziono Wyników

Część I. Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne oraz jej praktyczna realizacja na

Rozdział 2. Okres dzieciństwa w kontekście edukacji zdrowotnej oraz praktyczna realizacja

2.5. Czynniki warunkujące skuteczność edukacji zdrowotnej

2.5.1. Kompetencje oraz przygotowanie nauczycieli do realizacji treści z zakresu edukacji

Teoretycy kształcenia oraz wychowania są zgodni, że najważniejszym czynnikiem decydującym o jakości i efektywności pracy szkoły jest niewątpliwie nauczyciel, a jego znaczącą rolę we współcześnie zmieniającej się szkole akcentuje wielu autorów255.

Ponadto podstawowym elementem systemu szkolnej edukacji zdrowotnej jest nauczyciel, a w szczególności jego poziom gotowości do realizacji jej zadań. Jak podkreśla B. Woynarowska, to nauczyciel jest kluczową postacią w szkolnej edukacji zdrowotnej

254 Strona internetowa agencji PARPA, http://www.parpa.pl/ [dostęp: 01.09.2016].

255 W. Strykowski, Kompetencje współczesnego nauczyciela, „Neodidagmata” 27/28, Poznań 2005, s. 15-28.

79

i powinien pełnić rolę przewodnika oraz doradcy ucznia. Winien ponadto tworzyć wzorce zachowań zdrowotnych nie tylko dla uczniów, lecz również dla ich rodziców256.

Reforma systemu edukacji narodowej wiąże się z nałożeniem na współczesnego nauczyciela wielu nowych obowiązków dotyczących edukacji zdrowotnej. Złożone cele i zadania tej edukacji wymagają od nauczyciela stosownej wiedzy i kompetencji zawodowych257. Ponadto wyznacznikiem gotowości nauczycieli zarówno wychowania przedszkolnego, jak i edukacji wczesnoszkolnej do realizacji zadań edukacji zdrowotnej jest świadomość wartości dostępnych programów edukacji zdrowotnej oraz umiejętności doboru stosownych metod i środków w tej edukacji. Nauczyciel, który właściwie realizuje swoją rolę zawodową, to nauczyciel kompetentny, posiadający odpowiednią wiedzę i umiejętności, które pozwolą mu skutecznie wywiązywać się z powierzonych mu zadań258.

Współcześnie problem wszechstronnego przygotowania nauczycieli do edukacji zdrowotnej porusza B. Woynarowska, która zwraca uwagę na kompetencje nauczyciela istotne przy realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego. Ponadto powinny być one kształtowane w ramach studiów wyższych oraz kursów doskonalących dla czynnych zawodowo nauczycieli259.

Nauczyciel będący edukatorem zdrowia powinien posiadać odpowiednie kompetencje definiowane jako: „[…] szczególne właściwości człowieka, wyrażające się w demonstrowaniu na wyznaczonym przez standardy poziomie umiejętności adekwatnego zachowania się, świadomości potrzeby i konsekwencji takiego zachowania oraz przyjmowania na siebie odpowiedzialności za własne sprawstwo”260. Kompetencje można zatem określić jako wiedzę, zdobyte doświadczenia oraz umiejętności, odpowiednie cechy osobowości, a także wewnętrzne motywacje, postawy i zachowania umożliwiające dobre realizowanie założeń i celów edukacji zdrowotnej261.

Kompetencje przyczyniają się do poprawy skuteczności edukacji zdrowotnej, a tym samym do promowania zdrowia w placówkach. Mówiąc o kompetencjach nauczyciela, warto rozróżnić kompetencje specjalistyczne, dydaktyczne i psychologiczne262.

256 B. Woynarowska (red.), Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli, 2011, op. cit., s. 53-54.

257 C. Lewicki, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 175.

258 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, op. cit., s. 118.

259 B. Woynarowska, M. Sokołowska, Ścieżka edukacyjna…, op. cit.

260 S. Kwiatkowski, Z. Sepkowska (red.), Budowa standardów kwalifikacji zawodowych w Polsce, Wydawnictwo Instytutu Badań Edukacyjnych – Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Warszawa–

Radom 2000, s. 13.

261 K. Żuchelkowska, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 69-71.

262 H. Hammer, Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, Wydawnictwo „Veda”, Warszawa 1994, s. 24-25.

80

Kompetencje specjalistyczne nauczyciela tworzą wiedza i umiejętności, które muszą być doskonalone systematycznie. W zakres tych kompetencji wchodzi również wymiana doświadczeń oraz współpraca nauczycieli. Kompetencje dydaktyczne związane są z tymi umiejętnościami, które umożliwiają nauczycielowi właściwe planowanie oraz realizację treści i celów edukacji zdrowotnej. W zakres tych kompetencji wchodzą m.in.: umiejętności precyzowania celów edukacji zdrowotnej, umiejętności zastosowana takich technik, które wyzwalają aktywność wychowanków podczas zdobywania wiedzy o zdrowiu oraz wdrażanie wychowanków do aktywności i wysiłku. Kompetencje psychologiczne nauczyciela manifestują się z kolei umiejętnością nawiązywania kontaktów interpersonalnych z wychowankami i podtrzymywania z nimi więzi. Nauczyciel będący edukatorem zdrowia winien wziąć na siebie pełną odpowiedzialność za efekty własnej pracy, zdawać sobie sprawę z tego, że nie wszystkie jego działania pedagogiczne są słuszne i prowadzą do zrealizowania wytyczonych celów. Nauczyciel edukator zdrowia winien posiadać także kompetencje specjalistyczne, społeczne aksjologiczne oraz prakseologiczne. Nauczyciel mający kompetencje specjalistyczne dysponuje odpowiednią wiedzą o zdrowiu, którą potrafi wykorzystać w swej pracy dydaktyczno-wychowawczej. Bardzo istotna jest również znajomość zagadnień z zakresu pedagogiki zdrowia, która wyraża się m.in.: umiejętnością formułowania i realizowania celów zdrowotnych, umiejętnością działania na rzecz propagowania zdrowego stylu życia oraz umiejętnością dokonywania ewaluacji procesu edukacji zdrowotnej. Nauczyciel posiadający kompetencje społeczne rozumie związek między własnym zachowaniem i postępowaniem związanym z dbaniem o zdrowie oraz pomnażaniem potencjału zdrowotnego a tym, o czym mówi i czego wymaga od swoich wychowanków. Kompetencje aksjologiczne wyrażają się w ukazywaniu dzieciom zdrowia jako wartości autotelicznej, która umożliwia poznanie i osiągnięcie innych wartości oraz poprawienie jakości swojego życia. Z kolei kompetencje pragmatyczne wyrażają się skutecznością w planowaniu, organizowaniu, realizowaniu i ewaluacji działań pedagogicznych ukierunkowanych na rozwijanie u swoich wychowanków zachowań prozdrowotnych i uzyskanie pozytywnych ich skutków263.

W nowym ujęciu edukacji zdrowotnej istotna staje się przede wszystkim rola nauczyciela wychowania fizycznego jako osoby odpowiedzialnej za proces edukacji

263 K. Żuchelkowska, Edukacja zdrowotna…, op. cit., s. 71-74.

81

zdrowotnej w szkole, przy utrzymaniu głównego celu edukacji zdrowotnej, którym jest kształtowanie osobowości sprzyjającej dbałości o własne zdrowie264.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że stosownie do przepisów rozporządzenia w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego w klasach I-III szkoły podstawowej265 edukację dzieci powierza się jednemu nauczycielowi. Jednakże podstawa programowa umożliwia włączenie w ten proces również innych nauczycieli. W związku z tym zajęcia z wychowania fizycznego może prowadzić nauczyciel wychowania fizycznego, który spełnia wygania w tym zakresie określone w wyżej wymienionym rozporządzeniu.

W myśl założeń programowych polskiego szkolnictwa to właśnie nauczyciel wychowania fizycznego powinien podejmować działania na rzecz zwiększenia swoich kompetencji do pełnienia roli nie tylko nauczyciela, ale również wychowawcy, co staje się szczególnie ważne w kontekście prowadzonej edukacji zdrowotnej. Włączenie treści z zakresu edukacji zdrowotnej na etapie edukacji wczesnoszkolnej w różne obszary, w których obszar wychowania fizycznego pełni wiodącą rolę, obliguje szkoły do prowadzenia działań z zakresu edukacji zdrowotnej integralnie z całym procesem edukacyjnym w sposób systemowy.

Nauczyciel wychowania fizycznego zasługuje na określenie wychowawcy zdrowia, ponieważ kształtuje u ucznia stosunek zarówno do zdrowia fizycznego, psychicznego, jak i społecznego. Jego postawa, zachowania oraz postępowanie winny być wzorem do naśladowania dla młodego człowieka. Nauczyciel wychowania fizycznego dysponuje wiedzą biomedyczną, która pozwala mu na wszechstronne kierowanie rozwojem fizycznym i psychicznym wychowanków. Wiedza pedagogiczna natomiast ułatwia mu włączenie się w proces wychowania zdrowotnego266.

Wśród pożądanych kompetencji nauczycieli wychowania fizycznego do realizacji edukacji zdrowotnej zaliczyć można m.in.: wiedzę o rozwoju fizycznym i psychicznym, psychoseksualnym oraz o zdrowiu, jego zasobach i czynnikach ryzyka dla zdrowia.

Niezbędna jest również wiedza o profilaktyce najczęstszych problemów zdrowotnych i społecznych dzieci oraz młodzieży, jak również o profilaktyce chorób cywilizacyjnych.

Podkreślono również fakt kompetencji nauczyciela w zakresie ukierunkowania dzieci na rozwijanie umiejętności życiowych oraz posiadanie wiedzy o promocji zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem szkoły promującej zdrowie. Nauczyciel powinien umieć

264 A. Krawański, Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego, AWF, Poznań 2003.

265 Podstawa programowa z 27 sierpnia 2012 r.

266 W. Wolny-Wilk, Nauczyciel wychowania fizycznego w roli wychowawcy zdrowotnego, [w:] A. Kaźmierczak, A. Makarczuk, A. Maszorek-Szymala (red.), Kultura fizyczna i zdrowotna w życiu współczesnego człowieka, Łódź 2007.

82

diagnozować potrzeby uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej, koordynować działania w jej zakresie, stosować metody i techniki nauczania wspierających aktywność i uczestnictwo uczniów. Ponadto winien motywować uczniów do troski o własne zdrowie, wspierać ich w tych działaniach oraz dokonywać ewaluacji procesu i wyników prowadzonej edukacji zdrowotnej. Nauczyciel wychowania fizycznego ma za zadanie swoją postawą przekonywać, że zdrowie jest wartością dla człowieka i zasobem dla społeczeństwa, być gotowy do tworzenia wzorców zachowań zdrowotnych dla ucznia, doskonalenia własnego zdrowia oraz podejmować działania na rzecz tworzenia zdrowego środowiska pracy i nauki.

Nie ulega wątpliwości, że wymienione wyżej kompetencje powinien posiadać również każdy nauczyciel wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej, który przekazuje treści związane z edukacją zdrowotną. Nauczyciel wychowawca najlepiej zna potrzeby swoich uczniów i to od jego kompetencji oraz nastawienia zależy w dużej mierze zakres i jakość przekazywanych treści dotyczących zdrowia. Zajęcia z wychowania fizycznego, zgodnie z zapisami w podstawie programowej267, można powierzyć innemu nauczycielowi, posiadającemu odpowiednie kwalifikacje. Poza tym zajęcia z edukacji zdrowotnej mogą być realizowane z udziałem specjalisty z zakresu zdrowia publicznego lub dietetyki, higienistki szkolnej lub pielęgniarki.

Niezwykle ważną kwestią jest uświadomienie nauczycielom znaczenia edukacji zdrowotnej i wskazanie, jak wiele jej sformułowanych wymagań znajduje się w podstawie programowej. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, jak ważne jest ciągłe doskonalenie własnych kompetencji specjalistycznych nauczycieli na kursach, szkoleniach czy studiach podyplomowych268. Wydaje się jednakże, że pojawia się szereg problemów z praktyczną realizacją szkolnej edukacji zdrowotnej, a uczelnie wyższe nie przygotowują przyszłych nauczycieli w należyty sposób do roli edukatora zdrowia. Programy nauczania realizowane przez uczelnie wyższe, przygotowujące do pracy przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego, nie uwzględniają nowych zadań z zakresu edukacji zdrowotnej wynikających z podstawy programowej, którym nauczyciele mają sprostać.

Programy kształcenia studentów w zakresie realizacji aktualnej koncepcji edukacji zdrowotnej nie biorą pod uwagę wymagań nałożonych na nich przez podstawę programową.

W Polsce tylko nieliczne wydziały umożliwiają studia na kierunku wychowanie fizyczne

267 Podstawa programowa z 27 sierpnia 2012 r.

268 B. Woynarowska (red.), Organizacja i realizacja edukacji zdrowotnej w szkole. Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli, 2011, op. cit., s. 53-54.

83

zdrowotne albo wychowanie fizyczne z edukacją zdrowotną269. B. Woynarowska także dostrzega konieczność wprowadzenia zmian w zakresie zarówno organizacji kształcenia studentów, jak i programów kształcenia uczelni wychowania fizycznego, co uzasadnione jest niedostatecznym wymiarem godzin przedmiotu edukacja zdrowotna w planach studiów270.

Absolwenci pedagogiki zdrowia, pedagogiki socjalnej z edukacją zdrowotną czy też wychowania zdrowotnego mają uprawnienia do bycia edukatorami zdrowia, ale kierunki te można raczej traktować jako uzupełnienie kwalifikacji przez absolwentów wychowania fizycznego. Ze względu na ważną rolę edukacji zdrowotnej, rozumianej jako element długofalowej polityki zdrowotnej państwa, celowa jest dokładna analiza stopnia przygotowania zawodowego nauczycieli do realizacji nowych zadań. Wydaje się, że konieczne jest również wprowadzenie zmiany w programach studiów podyplomowych oraz wdrożenie różnych kursów doskonalenia zawodowego dla aktywnych zawodowo nauczycieli271.

Według B. Woynarowskiej niezwykle istotne jest stworzenie systemu doskonalenia nauczycieli wychowania fizycznego w zakresie edukacji zdrowotnej poprzez zaoferowanie nauczycielom możliwości odbycia szkoleń na odpowiednich kursach, które są organizowane przez ośrodki doskonalenia zawodowego oraz uczelnie wyższe, jak również umożliwienie im uzyskania konsultacji i pomocy w zakresie realizacji modułu „edukacja zdrowotna”.

Treści z zakresu edukacji zdrowotnej powinny być również uwzględnione w kształceniu przeddyplomowym nauczycieli. Idealne rozwiązanie stanowi również opracowanie podręczników metodycznych i innych pomocy dla nauczycieli wychowania fizycznego oraz dla wychowawców klas.

Edukacja zdrowotna w polskiej szkole przyniesie zamierzone efekty tylko wtedy, gdy będzie realizowana przez nauczycieli o wysokich kompetencjach w tym zakresie.

Ponadto nauczycieli podejmujących się trudu realizacji edukacji zdrowotnej powinna cechować nie tylko chęć i zapał do pracy, ale także rzetelna wiedza teoretyczna i metodyczna na temat zdrowia oraz jego uwarunkowań. Niezwykle ważnym zadaniem wydaje się również kształcenie nauczycieli i edukatorów zdrowia nie tylko w ramach studiów pedagogicznych,

269 H. Wiśniewska-Śliwińska, J.T. Marcinkowski, S.A. Wiśniewski, Opinie nauczycieli wychowania fizycznego względem propozycji ustanowienia ich głównymi edukatorami zdrowotnymi w szkołach, „Hygeia Public Health”

2010, t. 45, nr 2, s. 206-212.

270 B. Woynarowska, Przygotowanie nauczycieli wychowania fizycznego do realizacji edukacji zdrowotnej.

Opinie nauczycieli akademickich, 2008, maszynopis.

271 H. Wiśniewska-Śliwińska, J.T. Marcinkowski, S.A. Wiśniewski, Opinie nauczycieli…, op. cit.

84

ale również w zakresie doskonalenia zawodowego272. Wymienione wyżej czynniki stanowią warunek skuteczności podejmowanych działań z obszaru edukacji zdrowotnej.

2.5.2. Znaczenie współpracy przedszkola/szkoły z rodzicami, pielęgniarką lub