Konceptualizacja problematyki badawczej

Na podstawie sformułowanych powyżej celów, przyjęto do badań dwa główne problemy badawcze, przy czym pierwszy z nich ujmuje problematykę zawartą w ramach trzech pierwszych celów i – jako taki – stanowił osnowę nade wszystko dla badań ilościowych oraz analiz danych zastanych. Drugi natomiast, realizując ostatni z wymienionych celów, zogniskował w sobie wysiłki koncepcyjne, operacjonalizacyjne i analityczno-interpretacyjne, włożone w badanie jakościowe:

1. Jakie oddziaływania występują między zjawiskiem zagranicznych emigracji zarobkowych a strukturą i potencjałem rynku pracy województwa zachodniopomorskiego, ze szczególnym uwzględnieniem czynników motywujących, do zagranicznych emigracji zarobkowych?

35 Osiągnięcie pierwszych trzech celów naukowych podjęte zostało w opracowaniu, którego podstawę stanowiły wyniki analizy desk research oraz wyniki badania ilościowego. Por. Ibidem. Natomiast wyniki badania jakościowego, stanowiącego podstawę niniejszej pracy, zogniskowane są wokół czwartego celu naukowego, stanowiącego wyzwanie dla poszukiwań w obszarze zachowań oraz działań i sposobów funkcjonowania w świadomości emigrantów takich treści, które są stosunkowo trudne do wystandaryzowania na potrzeby pomiaru za pomocą narzędzi kwestionariuszowych.

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₂₇

2. Jakie są konsekwencje wzmożonej mobilności przestrzennej, związanej z aktywnością zawodową poza krajem ojczystym, w sferze postaw, zachowań, relacji interpersonalnych, ról społecznych, w życiu codziennym jednostek?

Pierwszy z powyżej przedstawionych problemów badawczych, stanowi motyw przewodni dla badań stosunkowo łatwo poddających się zabiegom nastawionym na pomiar oraz uogólnienie o charakterze enumeracyjnym. Drugi natomiast – choć oczywiście możliwy do operacjonalizacji prowadzącej do stworzenia kwestionariuszowych narzędzi pomiaru – wymaga jednak (jak założono już na samym wstępie prac koncepcyjnych w charakteryzowanym tu projekcie badawczym) zastosowania podejścia bardziej odpowiadającego zasadom indukcji eliminacyjnej. Jest ono konsekwencją zastosowania tzw.

metody ciągłego porównywania przypadków oraz pojęć,³⁶ a w kontekście działań związanych z gromadzeniem materiału empirycznego, stosunkowo niskiego poziomu standaryzacji, otwierającego szeroką przestrzeń dla dokonywania wspomnianych porównań.

Należy podkreślić, iż opisana metodologia rozwiązywania powyższego problemu badawczego, posiada kilka charakterystycznych cech, wśród których – obok wspomnianej już metody ciągłego porównywania, wymienić należy następujące:

1. Przeprowadzana interpretacja zgromadzonego materiału opiera się na założeniu stałej „twórczej” aktywności badacza, która sprowadza się, w swej istocie, do realizacji procedury badawczej w tzw. kontekście odkrycia³⁷. Jego wysiłek naukowy skierowany jest raczej na „odkrywanie” nowych hipotez niż na weryfikowanie istniejących w ramach jakiejś teorii. K. Konecki twierdzi, iż podstawowym założeniem teoretycznym, leżącym u podstaw tak rysowanej metodologii, jest założenie zmienności i kreatywności rzeczywistości społecznej.³⁸ W związku z tym wskazuje on trzy cechy, które z powodzeniem można traktować jako obrazujące realizację prac badawczych w kontekście odkrycia:

1. Maksymalne ograniczenie rzeczowej prekonceptualizacji badań, by odkryć nowe, ciągle odsłaniające się dzięki działalności człowieka układy i warstwy rzeczywistości społecznej.

36 Metoda ciągłego porównywania polega na analizie zgromadzonego zbioru autonomicznych przypadków, polegająca na ich rekonstrukcji oraz – w dalszej kolejności – porównywaniu. Badacz zmierza tu do sformułowania zestawu hipotez, które będą stanowić teorię badanych zjawisk. K. Konecki, charakteryzując metodę permanentnej analizy porównawczej, pisze: Metoda ta polega na: 1) porównaniu z sobą »różnych przypadków«, zdarzeń, zjawisk, zachowań w celu ustalenia tego, co je wzajemnie wiąże, i określenia tego, co jest wspólne w różnych, zmiennych warunkach występowania badanych zjawisk; 2) analityk porównuje tutaj także »pojęcia z innymi jeszcze empirycznymi przypadkami«, generując nowe teoretyczne własności danego pojęcia oraz nowe hipotezy; 3) analityk jednocześnie »porównuje z sobą pojęcia«, by dopasować je do zbioru wskaźników; badacz integruje także pojęcia w hipotezy, które stają się później jego teorią. Konecki K., Studia z metodologii … op. cit., s. 31. Por. też Ibidem, s. 67 – 70

37 Pojęcie kontekst odkrycia pochodzi od Hansa Reichenbacha, który skonstruował je dla odróżnienia działalności naukowej, opartej na weryfikowaniu w sposób logiczny i empiryczny twierdzeń teoretycznych (działalność ta określona została przez niego mianem kontekstu uzasadniania) od działalności opartej na intuicji, twórczości, wyobraźni oraz odkrywaniu powiązań między zjawiskami (wyrażającej właśnie kontekst odkrycia). Por Reichenbach H., Trzy zadania epistemologii, Studia Filozoficzne, 1989, nr 7-8, s. 205 – 212.

38 Konecki K., Studia z metodologii..., op. cit., s. 35

PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₂₈

2. Dyskusyjny model teorii ugruntowanej, tj. budowanie teorii właściwie nigdy nie jest zakończone. Teoria może podlegać permanentnym modyfikacjom z powodu dostarczenia nowych danych, o nowych, dopiero co wyłonionych układach rzeczywistości [...].

3. Uwzględnianie różnorodnych warunków funkcjonowania kategorii w metodologii teorii ugruntowanej może oznaczać sugestię »konieczności myślenia (analitycznego) „sytuacyjnego”« w odniesieniu do motywów działań ludzkich, które były ściśle związane z kontekstem tych działań.³⁹

Zdaniem Wojciecha Łukowskiego, pracę badacza „odkrywającego”, można porównać wręcz do działalności artystycznej, której podstawową cechą jest twórczość wypływająca ze swoistego olśnienia.⁴⁰

2. Podstawowym zasobem wiedzy naukowej jest codzienne doświadczenie ludzi oraz ich potoczna wiedza, czyli zasób „podręcznych” przekonań⁴¹ o naturze rzeczywistości, o prawach nią rządzących, o zasadach życia społecznego itp.

Badanie potocznych przekonań ludzi („stały kontakt” wiedzy naukowej z myśleniem potocznym) pozwala na uchwycenie sensów, nadawanych faktom codzienności przez członków danej grupy społecznej, czy szerzej pojmowanej zbiorowości, które to sensy leżą u podstaw podejmowanych przez nich działań, a zatem – w istocie – stanowią treść społecznie tworzonej rzeczywistości.

Zdaniem K. Koneckiego humanistycznie zorientowany badacz, przyjmuje perspektywę poznawczą, cechującą się czterema założeniami, leżącymi u podstaw jego rozumienia świata społecznego:

1. Człowiek może przyjąć jakąś perspektywę, postawę wobec siebie i działać wobec siebie.

2. W różnych sytuacjach może on jednocześnie mieć wiele różnych perspektyw, postaw wobec siebie, jak również wobec innych rzeczy i zdarzeń, nawet wydawałoby się z sobą sprzecznych. W nowych sytuacjach człowiek tworzy ciągle nowe perspektywy.

3. Jednostkowe perspektywy mają społeczne pochodzenie i wywodzą się z definicji nieskończenie wielu społecznych procesów, sytuacji, w których jednostka może się znaleźć. Jednostka może również identyfikować się z tymi definicjami sytuacji.

39 Ibidem, s. 35 – 36

40 Por. Łukowski W., Społeczne tworzenie ojczyzn. Studium tożsamości mieszkańców Mazur, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002, s. 28

41 Sformułowania wiedza potoczna, wiedza podręczna czy podręczne przekonania, pokrywają się zakresem znaczeniowym z tym, co Marek Ziółkowski ujmuje w szerokim (nierestryktywnym) rozumieniu wiedzy, formułując koncepcję socjologii przekonań. Jest to, jego zdaniem, zestaw przeświadczeń na temat rzeczywistości, „wypracowanych” w społecznej praktyce codzienności, które charakteryzują się: 1) asercją, 2) konformistyczną, w gruncie rzeczy, (czy też opartą na umowie społecznej) podstawą pewności, oraz wreszcie 3) brakiem, lub ograniczonym występowaniem, obiektywnych – niezależnych od aktorów społecznych - podstaw prawdziwości. Por. Ziółkowski M., Wiedza. Jednostka. Społeczeństwo, PWN, Warszawa 1989, s. 33 - 35

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₂₉

4. Człowiek przedstawia swoje perspektywy i definicje, które stają się warunkami jego działań. Dlatego też »siły«, które powodują działaniami człowieka, są w rzeczywistości jego wytworami.⁴²

W. Łukowski stoi na stanowisku, iż rozwijanie wiedzy w naukach społecznych winno przebiegać zgodnie z „procedurami” codziennego sposobu myślenia ludzi. Wiedza potoczna stanowi, jego zdaniem, nieodłączną inspirację i źródło treści składających się na wiedzę naukową. Pisze on:

Niezbędna jest ciągłość myślenia codziennego (potocznego) i naukowego.

Generowanie teorii musi być również zbliżone do potocznego myślenia i działania. Potoczne i naukowe rozumienie ludzkiego działania nie są wobec siebie strukturalnie rozłączne – ta teza obecna jest już m. in. u Alfreda Schütza (1974). Wiedza potoczna stanowi niewyczerpany zasób dla naukowego procesu i teoria ugruntowana czyni ten zasób szczególnie płodnym. Codzienne doświadczenia, jak również wiedza, wynikająca z wykonywania określonych zawodów czy czynności, są systematycznie wykorzystywane na gruncie teorii.⁴³

3. Proces tworzenia teorii ugruntowanej ma być zbliżony do procesu „stawania się”

rzeczywistości społecznej (w pewnym sensie wręcz ma ten proces imitować).

Rozwój wiedzy naukowej ma w istocie charakter nieskończony, tak jak nieskończone jest powstawanie świata społecznego – dynamicznego i nie podlegającego jakimś stałym i niezmiennym zasadom. Teoria ma szanse

„obowiązywać” tylko o tyle, o ile będzie „nadążać” za płynną, wciąż podlegającą zmianom, rzeczywistością społeczną. Zdaniem W. Łukowskiego:

Konieczna jest otwartość w tworzeniu naukowych pojęć. Jak rzeczywistość ma charakter procesualny, tak również wiedza naukowa podlega ciągłym zmianom, gdyż reaguje na procesualność tego, co społeczne. Rozwijane w teorii ugruntowanej pojęcia, koncepcje i kategorie muszą stale udowadniać swoją przydatność do ujmowania codziennej rzeczywistości.⁴⁴

4. Zagadnieniem, które wymaga pewnego namysłu, jest zalecenie jak najdalej posuniętego ograniczenia prekonceptualizacji zamysłu badawczego. Zalecenie to posiada tę szczególną zaletę, że – choć stwarza ryzyko posądzenia o swoisty anarchizm teoretyczny, nieuwzględniający istniejących dokonań naukowych w zakresie badanej problematyki, ponieważ zakłada traktowanie poznawanej rzeczywistości (na wzór dziecięcego zauroczenia) jako „nieodkrytej wyspy”, która być może jest bardzo dokładnie opisana (ale tego planowo staramy się nie wiedzieć) – daje badaczowi możliwość niczym nieograniczonego kreatywnego oglądu procesów i zjawisk, będących przedmiotem jego naukowej uwagi. Dopiero końcowa integracja „dokonanych odkryć” z istniejącym stanem wiedzy, okazuje się być probierzem ich oryginalności. Ograniczenie prekonceptualizacji pociąga za sobą również pewne konsekwencje związane ze sposobem gromadzenia materiału empirycznego. Otóż badacz niejako „zdany jest” na ustawiczne

42 Konecki K., Studia z metodologii..., op. cit., s. 34

43 Łukowski W., Społeczne tworzenie ojczyzn..., op. cit., s. 29

44 Ibidem

PPrraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarorobbkkoowwyycchh zz wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₃₀

powtarzanie modelu, który „przewiduje wchodzenie w teren”, rozpoczynając od technik o najbardziej podstawowym poziomie standaryzacji; właściwie bardziej zasadnie byłoby powiedzieć – technik niewystandaryzowanych, takich jak wywiad swobodny czy nieustrukturalizaowana obserwacja. Dopiero na dalszych etapach prac analitycznych, proces gromadzenia danych nabiera coraz bardziej

„ukierunkowanego” i przemyślanego charakteru. Warto jednak podkreślić, iż jest to element sine qua non osiągnięcia możliwości stosowania schematów indukcji eliminacyjnej, dającej w istocie dużo bardziej niezawodne podstawy wnioskowania, niż indukcja enumeracyjna niezupełna, charakterystyczna dla metody badań reprezentatywnych. Jedyną poważną wątpliwość budzi tu niemożliwe do uniknięcia – przy założeniu konsekwentnego stosowania omawianego postulatu – ryzyko „odkrycia” dobrze znanych faktów i stworzenia koncepcji czy teorii oryginalnej tylko do chwili skonfrontowania jej z obecnymi już w obszarze badanej rzeczywistości teoretycznymi ustaleniami. Ten aspekt porusza W. Łukowski, czyniąc bardzo istotne zastrzeżenie pod adresem postulatu ograniczania prekonceptualizacji problematyki badawczej:

[...] Czym innym (bowiem) jest analiza istniejących już podejść zarówno teoretycznych, jak i empirycznych, dotyczących badanego problemu, a czym innym wchodzenie w teren z gotową teorią, chociaż w praktyce badawczej wyraźne rozdzielenie jednego i drugiego jest przedsięwzięciem dość trudnym. [...] Postulat generowania teorii, czyli sukcesywnego tworzenia w trakcie długotrwałych badań, brzmi obiecująco, jednak jego praktyczne zastosowanie nie jest zadaniem, które już w trakcie realizacji nie budzi żadnych wątpliwości.⁴⁵

Można zatem powiedzieć, iż istniejące dokonania naukowe w zakresie zagadnień związanych z zagranicznymi emigracjami zarobkowymi nie wymuszają przyjęcia jakiejś z góry wyznaczonej drogi postępowania badawczego, a stanowią jedynie – co należy potraktować raczej jako ich zaletę niż wadę – rodzaj wytyczonych trajektorii analizy. Badania zjawiska emigracji zarobkowych, prowadzone niejako „od dołu”, na płaszczyźnie mikroskali i skali pośredniej, mieszczą się w pewnych względnie wyraźnie zakreślonych obszarach teoretycznych, znajomość których w zadowalająco niskim stopniu – jak należy przypuszczać – „ogranicza” swobodę eksploracji obszaru badawczego, pozwalając w zamian uniknąć opisanego powyżej niebezpieczeństwa, poprzez identyfikowanie w analizowanych przypadkach tego, co można określić jako „ugruntowujące”

dotychczasowy stan wiedzy oraz poszukiwanie tego, co ewentualnie może ten stan wzbogacić.

Należy – reasumując – podkreślić, iż zastosowanie metodologii teorii ugruntowanej w podjętych badaniach nad zagranicznymi emigracjami zarobkowymi, ma za zadanie stworzyć pewną określoną perspektywę oglądu przyjętej do analizy problematyki. Jest ona – ze względu na istniejącą tradycję teoretyczną – zestawem zagadnień „obrosłych” już pewnym zasobem ustaleń naukowych, domagających się uwzględnienia i swoistego „uzgodnienia” z novum, jakie niesie kontekst odkrycia.

45 Ibidem

PrPraaccaa zzaa ggrraanniiccąą ww śśwwiiaaddoommoośśccii eemmiiggrraannttóóww zzaarroobbkkoowwyycchh z z wwoojjeewwóóddzzttwwaa zzaacchhooddnniiooppoommoorrsskkiieeggoo

₃₁

Uwzględniając powyższe rozważania i ustalenia, przyjęto – do sformułowanego, ogólnego problemu badawczego – następujący zestaw zagadnień, tworzących szczegółową, acz „otwartą” na płynące z „uczulających teoretycznie”⁴⁶ wypowiedzi uczestników wywiadów jakościowych, problematykę badawczą:

1) zinternalizowane przyczyny zagranicznych emigracji zarobkowych;

2) charakterystyka sieci informacji o pracy za granicą;

3) zinternalizowane sposoby poszukiwania pracy za granicą;

4) problemy rodzinne i osobiste wynikające z emigracji zarobkowej za granicę;

5) znaczenie pracy za granicą w życiu rodzin emigrantów;

6) korzyści oraz koszty zagranicznych emigracji zarobkowych.