Humor w języku uczniów klas II i III szkoły podstawowej
4. Konstruowanie zjawisk, które w sposób rzeczywisty lub pozorny odbiegają od norm logicznych i prakseologicznych: pogwałcenie norm
prakseologicznych, logicznych, inwersja „logiczna”; wypowiedzi pozornie niedorzeczne5.
Badani uczniowie korzystają z różnych technik wywoływania komi-zmu. Niespodziewane efekty i zaskakujące zestawienia należą do najpo-pularniejszych sposobów stosowanych przez dzieci (124 teksty). Niespo-dzianką staje się każda sytuacja fabularna, wszystko, co nastąpiło wbrew oczekiwaniom i przypuszczeniom widza, czytelnika, wszystko, co normal-nie w danej sytuacji nastąpić normal-nie powinno6. Źródłem rozbawienia stały się dla badanych złożone formy komicznych sytuacji i zachowań7.
5 B. DZIEMIDOK:O komizmie. Warszawa 1967, s. 59—77.
6 Ibidem, s. 65.
7 http://hal.psych.uw.edu.pl/nowykatalog2006.cgizco=kurs&kurs=2557. (Data dostę-pu: 14.09.2008).
Uczniowie w celu wywołania wrażenia niespodzianki prezentują w swoich opowiadaniach:
— nieszczęśliwe wypadki — jako efekt nieuwagi, głupoty, braku szczę-ścia, np.:
[...] tata tak się przestraszył, że cofnął się i wpadł do dziury zasypa-nej liśćmi...
Pewnego razu wyścigowałam (!) się z koleżanką na trawie. Krzyk-nęłam do niej: uważaj! Tu są pokrzywy! — ale było już za późno.
Wpadła w te pokrzywy i się poparzyła. Szybko wybiegła na chodnik, ale nogi już miała całe w bąblach [...].
Zadowolona dziewczynka postanowiła nazbierać owoców, aby upiec ciasto. Siatkę z czereśniami położyła na fotelu w samochodzie. Resz-tę popołudnia spędziła na zabawie z kuzynkami. Kiedy nadszedł czas wyjazdu, dziewczynka wsiadła do samochodu, niestety, nie zauwa-żyła czereśni i usiadła na nich. Cała rodzina śmiała się z dziewczynki, ponieważ rozgniotła wszystkie czereśnie.
Uczestnik III edycji YOU CAN DANCE nr 3421 zatańczył Bregdens (!), jurorzy rozstrzelali go, aż niestety poleciał na ścianę, ściana przewró-ciła się. Wszyscy uczestnicy odpadli, jeden się poślizgnął [...].
Pewnego dnia ptak koło mnie latał. Myślałem sobie, co on chce zro-bić? Po paru minutach poczułem coś na głowie. Myślałem, że to liść, a to było coś od niego. Chyba już wiadomo, o co chodzi. Po paru mi-nutach poczułem to samo na ramieniu [...].
Bardzo musiała się zdziwić, kiedy to nagle jej głowa zderzyła się z szybą balkonową, a kot uciekł [...].
Nagle noga poślizgnęła mu się i Jaś wpadł w pokrzywy. Krzyczał głośno, bardzo głośno [...].
Wtedy padał deszcz. Tata zabrał ze sobą piłkę i rzucił psu. W pew-nym momencie odwrócił się, a pies wyskoczył na niego i przewrócił go do błota [...].
— figle, żarty, psoty, np.:
Pewnego dnia pomagałem babci w kuchni. Wsypywałem cukier, mąkę, sól i ryż. Do pojemnika z napisem cukier wsypałem sól, a do pojemnika z napisem sól wsypałem cukier. Gdy babcia w sobotę podała obiad, ziemniaki były słodkie, a kompot słony. Było to okrop-nie śmieszne, ale babcia była zła.
Weszliśmy do autobusu. Gdy mama siadała, podłożyłam jej podusz-kę pierdziuszpodusz-kę. Jak zadziałała, wszyscy patrzyli na mamę, a mama się zarumieniła [...].
Krzyś przesunął do przodu o kilka godzin wskazówki zegara, tak by wskazywał godzinę 5.30. Kiedy wychodził z pokoju, skrzypnęły drzwi i przebudziła się mama. Zaświeciła lampkę nocną i spojrzała na zega-rek. Natychmiast zerwała się z łóżka i budziła tatę, głośno informując go, że zaspali do pracy. Wtedy zaczęła się bieganina. Biegali po domu i obijali się o siebie. Gdy rodzice stali już w drzwiach ubrani w ciepłe kożuszki, mały Krzyś wysunął się ze swego pokoju i zapytał, gdzie się wybierają o 1.15 w nocy.
W szatni chłopcy spotkali Michała i powiedzieli mu, że mają pyszne chrupki. Michał wziął garść i wepchnął do buzi. Chłopcy zaczęli się śmiać, a Michał nie wiedział, o co chodzi. Dopiero po chwili powie-dzieli mu, że to były chrupki dla psów.
— absurdalne, nonsensowne działania, np.:
Pewna kobieta była zwariowana, postanowiła wejść na dach galerii.
Kiedy wychodziła, jej spódnica zahaczyła o klamkę i spadła z właści-cielki. Pod kobietą przechodzili dwaj studenci, jednemu spódnica spadła na głowę. Drugi student powiedział: — Ciekawe czyja to spód-nica?
Uczniowie łączą technikę niespodziewanych efektów i zaskakujących zestawień z innymi sposobami wywoływania komizmu. Jedną ze skutecz-nych technik osiągania efektów komiczskutecz-nych jest przekształcanie i defor-mowanie zjawisk. Tu na szczególną uwagę zasługuje wyolbrzymianie.
Może ono dotyczyć wyglądu (rysów twarzy, figury, ubioru), zachowania się (sposobu mówienia i poruszania się, gestykulacji, mimiki), sytuacji i cech charakteru8, np.:
Ujrzałam obrzydliwe stworzenie. Miało cztery ręce, trzy nogi, całe w czarno-białym śluzie, z miną zdegustowanego zwierzaka, czarne buty, rude włosy, olbrzymi kapelusz z trawy, spodnie z niedźwiedziej skóry i koszulę w czarne plamki [...].
Przesada jest typem wyolbrzymienia. Wypowiedzi pisemne badanych dowodzą, że ich autorzy, by rozśmieszyć, stosują również tę technikę, np.:
Chciała ona być Akrobatą (!), lecz coś to jej nie wychodziło, bo była po kilku urazach: miała złamaną prawą nogę, skręconą kostkę, złamany mózg (!) i jedną poważną kontuzję, której nie wiem jak się nabawiła [...].
8 B. DZIEMIDOK:O komizmie..., s. 59.
Powtarzanie słów, zdań, czynności, sytuacji może również wywoływać efekt komiczny. Uczniowie rzadko stosują technikę nienaturalnego powta-rzania się zjawisk:
Wojsko zestrzeliło ptaka dodo. Pijak zestrzelił wojsko. Żona Pijaka ze-strzeliła Pijaka. ZOO zestrzeliło żonę Pijaka. Złodziej zestrzelił ZOO.
CBA zestrzeliło złodzieja. FBI zestrzeliło CBA. Biedronka zestrzeliła CBA. Mrówek zestrzelił Biedronkę. Dominik zestrzelił Mrówka. Mama Dominika zestrzeliła Dominika. Pani zestrzeliła mamę Dominika. Śli-mak zestrzelił Panią. Tadzio zestrzelił ŚliŚli-maka. Tadzia zestrzelił Roz-tocz. Roztocza zestrzelił Domestos. Domestosa nie zestrzelił nikt...
Może się z nim ożenię? — spytam go — Felek! Będziesz moim mę-żem?
— A Felek z uśmiechem — nie. Ja chcę mieć króliczka.
— Nie, bo wolisz mnie!
— Królika! — odpowiedział Felek.
— Mnie.
— Królika.
— Mnie.
— Królika.
Itd. i kłócili się całe trzy miesiące...
Komizm można wydobyć również w wyniku konstruowania zjawisk w sposób rzeczywisty lub pozorny odbiegających od norm. Warto zwró-cić uwagę na wywoływanie śmieszności wskutek pogwałcenia norm prak-seologicznych, jak i logicznych, a także wskutek inwersji „logicznej” oraz wypowiedziami pozornie niedorzecznymi.
Do pogwałcenia norm prakseologicznych może dojść wówczas, gdy:
— wykonujemy czynności w sposób bezcelowy,
— wybieramy niewłaściwe środki służące osiągnięciu celu,
— komplikujemy jawnie proste zadanie,
— kogoś charakteryzuje niezręczność, brak podstawowych czynności nie-zbędnych do wykonania jakiejś czynności,
— dochodzi do nieporozumienia, które może być wywołane przejęzycze-niem, rozminięciem się intencji, świadomym wprowadzeniem w błąd9. W zebranym materiale znajdują się przykłady wypowiedzi, w których autorzy korzystają z wymienionych technik, np.:
Na lekcji plastyki Ela musiała iść do domu, bo zapomniała plecak (!).
Kiedy Ela wróciła, to wszyscy z niej się śmiali, bo miała plecak, ale pusty.
9 Ibidem, s. 74—75.
I Humorek wszedł do kawiarenki, i prosi o 6 gałek lodów. Bardzo proszę. Płacisz 20 złotych. Ile? 20 złotych. Dlaczego tak drogo, prze-cież Biedronka mówiła, że 6 zł. Ona mnie okłamała. Ale cóż, kupię te lody. Proszę 20 złotych. Dziękuję. Humorek pobiegł z lodami do Del-finka i Biedronki. Dlaczego mnie oszukaliście? My? Nie, my zrobiliś-my ci tylko żart. — Ale to ja jestem od robienia żartów. — No i co z tego? Musimy się odegrać, bo przez twoje żarty Biedronka o mało nie utonęła.
Pogwałcenia norm logicznych można doszukać się w:
— błędnym wnioskowaniu i fałszywych skojarzeniach,
— konstruowaniu niedorzecznych dialogów,
— bezładzie logicznym i chaotyczności wypowiedzi10. Oto przykład:
Leci ptak, patrzy w górę, patrzy w bok. Leci w lewo, w prawo, w drzewo. Wtedy oprzytomniał, był człowiekiem siedzącym na ławce.
Inwersja „logiczna” jest techniką polegającą na biegunowym syme-trycznym odwróceniu sytuacji i właściwości przedmiotów11.
W tekstach opowiadań odnotowano przykłady inwersji:
Asia pisze wierszyk. Był raz mądry Gabryś... Mamo! Mamo! Pomy-liłam się. Zamiast „głupi” napisałam „mądry Gabryś”!
Kasia pisze wierszyk. Spadł kiedyś w lipcu śnieżek zielony.
Zamiast „niebieski” napisałam „zielony”! A w szkole okazało się, że Asia miała napisać wierszyk „Cuda i dziwy”, a Kasia „Gabryś”.
„Mamy takie podobne imiona”, mówiły dziewczynki [...].
Innym sposobem wywoływania komizmu w tej grupie są wypowiedzi pozornie niedorzeczne, do których można zaliczyć różne rodzaje dowci-pów, czyli „wypowiedzi lub zachowań, które mają kogoś rozśmieszyć”12.
Uczniowie, aby rozśmieszyć i rozbawić, powielają gotowe, zapożyczo-ne od innych wzorce — dowcipy oparte na określonych zabiegach języko-wych (gra słów, komizm sytuacji)13, np.:
10 Ibidem, s. 75—76.
11 Ibidem, s. 76.
12 Słownik języka polskiego. T. 6. Red. M. BAŃKO. Warszawa 2007, s. 530.
13 http://hal.psych.uw.edu.pl/nowykatalog2006.cgizco=kurs&kurs=2557. (Data dostę-pu: 14.09.2008).
Pewnego razu przyszedł murzyn (!) do sklepu warzywnego i poprosił sprzedawcę o jednego banana. Sprzedawca dał mu banana, a ten za-czyna kręcić nosem. — Co to za banan, bo u niego w Afryce banany mają wielkość metra. Na drugi dzień znowu przychodzi, ale tym ra-zem prosi o arbuza. Sprzedawca ze spokojem odpowiada, że nie ma arbuzów.
— Jak to? — pyta. — A co to? — i wskazuje na wielkiego arbuza.
— To jest nasz Polski (!) agrest — odpowiada sprzedawca.
Pewnego dnia Zosia przyglądała się, jak jej mama zmywa naczynia.
Nagle zauważyła, że w brązowych włosach mamy pojawiły się siwe pasma. Spytała zatem:
— Mamo, dlaczego niektóre pasma twoich włosów są siwe?
Mama odpowiedziała: — Za każdym razem, gdy mnie zdenerwujesz lub doprowadzisz do płaczu, niektóre moje włosy stają się siwe.
Zosia pomyślała chwilę: — Musiałaś nieźle wkurzać babcię.
Badani przystosowują usłyszane, zapamiętane dowcipy do własnych potrzeb. Wprowadzają do swych wypowiedzi określenia czasu (pewnego dnia, pewnego razu), przedstawiają zapamiętane krótkie, proste historyj-ki z zaskakującą i zabawną pointą. Powstałe formy nazywają humory-stycznymi opowiadaniami, zastępują tym samym twórcze wypowiedzi for-mami wyuczonymi.
W zebranym materiale nie zabrakło również „opowiadań bez humo-ru”. Teksty te (12 przykładów) mają podstawowe cechy właściwe opowia-daniom, pozbawione są jednak efektów komicznych.
Spośród 182 tekstów — w 148 można odnaleźć cechy pozwalające za-kwalifikować je do formy wypowiedzi, jaką jest opowiadanie (136 opowia-dań humorystycznych, 12 — bez humoru). Pozostałe są swobodnymi wy-powiedziami na określony temat (26 przykładów), rymowankami (6) i sprawozdaniami (2 teksty).
W swobodnych wypowiedziach uczniowie dzielą się tym, co wiedzą na temat humoru, opisują własne śmieszne przeżycia, doświadczenia, np.:
Ostatnio w gazecie „Angora” przeczytałam o domu dziecka dla sło-ników, który znajduje się niedaleko Kolorado. Najzabawniejsze wyda-wało mi się to, że słoniki mają plac zabaw i że dużo jedzą, bo tylko 75 kg.
Dawno, dawno temu, a dokładnie we wtorek, nasza pani kazała nam napisać opowiadanie z humorem. Cały dzień myślałem, o czym napi-sać? Czy o rycerzach spadających z rumaków czy o niezdarnych księżniczkach wypadających z balkonu na widok księcia, a może o wieśniakach niosących w daninie królowi złoty nocnik?
9 — Dziecko...
Pomysłów miałem wiele i w końcu padłem ze zmęczenia, a na na-stępny dzień poszedłem do szkoły bez zadania.
Istotnym elementem współtworzącym humor jest rym. W samym dziecku tkwi naturalna skłonność do rymowania. Uczniowie pragną osiągnąć komiczny efekt, tworząc rymowanki, wierszyki dziecięce, np.:
Jest dalekim psa kuzynem, ale dziki jest od lat.
Bierze też na siebie winę, że z bajeczki babcię zjadł.
Siedzą trzy kury na grzędzie, znoszą jajka wszędzie.
Dziś nie zniosły żadnego, bo nie mają nastroju dobrego.
Przyszła do nich przepióreczka i naraz zniosły trzy jajeczka.
A kogucik wystraszony zaczął piać jak nakręcony.
Gdy to kury zobaczyły, to im jajka wyskoczyły.
Podsumowanie
Analiza zebranych tekstów przekonuje, że humor i komizm są obecne w języku badanych. W tekstach uczniów można dostrzec różne techniki, które bawią i rozśmieszają odbiorcę. Niespodziewane efekty i zaska-kujące zestawienia należą do najpopularniejszych sposobów stosowanych przez dzieci w języku pisanym. Technika ta została zastosowana w 124 tekstach opowiadań. Dzieci w celu wywołania wrażenia niespodzianki pre-zentują w swoich opowiadaniach: nieszczęśliwe wypadki, żarty, psoty i absurdalne, nonsensowne działania czy epizody.
Uczniowie rzadziej stosują inne sposoby budujące śmieszność. Korzy-stają z wyolbrzymienia, przesady. Efektom humorystycznym służą powta-rzane w tekstach słowa, zdania, sytuacje. Komizm wydobywają również, konstruując zjawiska w sposób rzeczywisty lub pozorny odbiegające od norm prakseologicznych, logicznych. Prezentują nieporozumienia, kreują bohaterów, którzy wykonują czynności w sposób bezcelowy, konstruują niedorzeczne dialogi, tworzą wypowiedzi chaotyczne, stosują inwersję „lo-giczną” — biegunowe, symetryczne odwrócenie sytuacji i właściwości przedmiotów. Tworzą również wypowiedzi pozornie niedorzeczne — np.
dowcipy. Humorowi służą także ich zabawy z językiem — rymowanki, swobodne wypowiedzi. Śmieszy zawarty w tekstach komizm charakterów i sytuacji.
Anna Zadęcka-Cekiera
Humour in student’s language — the II and the III grade of elementary school
S u m m a r y
The aim of the article was the analysis of humorous and comical effect in children’s statements, students of II and III grade elementary school. The article shows how the comical effect is made by the children.
The analysis of collected student’s texts (written works — humorous tales) shows that the humour and comedy are present in examined student’s texts. The students use differ-ent techniques for alaugh and amuse. Suprising effects and amazing compilations are the most frequent ways used by the children in written language. To create the effect of sur-prise the students use in their tales: bad accidents, jokes, tricks and ridiculous actions or episodes that don’t make any sense.
Other ways of expressing comedy that were rarely used by the examined children:
exaggeration, repeating words, statements, situations, creating situations that differ from logical and practical standards. They also present: misunderstandings, ridiculous dialogu-es, and they also create incoherent speech, statements that only seems to be ridiculous (jokes). Language games like rhymes and casual statements are also used by the students to create comedy.
Àííà Çàäåíöêà-Öåêåðà
Þìîð â ÿçûêå ó÷åíèêîâ II è III êëàññîâ øåñòèëåòíåé øêîëû
Ð å ç þ ì å
Öåëüþ ñòàòüè ÿâëÿåòñÿ àíàëèç þìîðèñòè÷åñêè-êîìè÷åñêèõ ýôôåêòîâ â âûñêàçûâàíèÿõ ó÷åíèêîâ II—III êëàññîâ øåñòèëåòíåé øêîëû.  ðàáîòå ïðåäñòàâëåíû ñïîñîáû âûçûâàíèÿ êîìèçìà äåòüìè.
Àíàëèç ñîáðàííûõ òåêñòîâ (ïèñüìåííûõ âûñêàçûâàíèé — þìîðèñòè÷åñêèõ ðàññêàçîâ) óáåæäàåò â òîì, ÷òî þìîð è êîìèçì âûñòóïàþò â ÿçûêå èññëåäóåìûõ. Ó÷åíèêè ïîëüçóþòñÿ ðàçíûìè òåõíèêàìè, ÷òîáû ðàçâåñåëèòü è ðàññìåøèòü. Íåîæèäàííûå ýôôåêòû è íå-ïðåäâèäåííûå ñîïîñòàâëåíèÿ ïðèíàäëåæàò ê ñàìûì ïîïóëÿðíûì ñïîñîáàì, èñïîëüçóåìûì äåòüìè â ïèñüìåííîé ôîðìå ÿçûêà. Ñ öåëüþ ñîçäàíèÿ âïå÷àòëåíèÿ íåîæèäàíííîñòè ó÷åíèêè ïðåäñòàâëÿþò â ñâîèõ ðàññêàçàõ: íåñ÷àñòíûå ñëó÷àè, øóòêè, îçîðñòâî è àáñóðä-íûå, áåññìûñëåííûå äåéñòâèÿ èëè ýïèçîäû.
Èññëåäóåìûå ðåæå èñïîëüçóþò äðóãèå ñïîñîáû ïðîÿâëåíèÿ ñìåõîòâîðíîñòè:
ãèïåðáîëèçàöèÿ, ïîâòîðåíèå ñëîâ, ïðåäëîæåíèé, ñèòóàöèé, ìîäåëèðîâàíèå ÿâëåíèé, îòõîäÿùèõ îò ïðàêñåîëîãè÷åñêèõ è ëîãè÷åñêèõ íîðì. Êðîìå òîãî, îíè ïðåäñòàâëÿþò:
íåäîðàçóìåíèÿ, íåëåïûå äèàëîãè, ñîçäàþò õàîòè÷åñêèå âûñêàçûâàíèÿ è âûñêàçûâàíèÿ, áåññìûñëåííûå íà ïåðâûé âçãëÿä (àíåêäîòû). Þìîð âûçûâàþò òàêæå ÿçûêîâûå èãðû — ñòèøêè è ñâîáîäíûå âûñêàçûâàíèÿ.
9*
Zofia Pomirska