Kontekst interdyscyplinarny

Zarówno Jeffrey Schwartz jak i Henry P. Stapp odwołują się do zdobywczy innych dyscyplin naukowych celem poparcia swych tez. Przykładowo jest nią psychologia uwagi reprezentowana przez profesora z San Diego Harolda Pashlera³⁴³. Pashler w swym dziele pt.

The Pscyhology of Attention (Psychologia uwagi) wyróżnia przetwarzanie postrzegawcze

(percepcyjne czy inaczej odbiorcze) oraz przetwarzanie po postrzegawcze (post-percepcyjne). Pierwsze dotyczy procesów, które wiążą się z określeniem podstawowych właściwości, jak kolor, miejsce itp. Te operacje mentalne są wykonywane równolegle. Drugie obejmuje tworzenie aktywnych działań ruchowych i poznawczych, przeto cechuje je większa złożoność. Zdają się one wymagać, angażującej wysiłek, wybiórczości, toteż są przeprowadzane szeregowo (kolejno) oraz mają zdolność do bycia niejako rozszerzonymi dzięki wolitywnej pracy. Pashler również argumentuje, że rezultaty empirycznych badań nad uwagą dowodzą, iż należy rozróżnić między pewnymi ograniczeniami czysto percepcyjnymi a bardziej centralnymi, które cechuje myślenie i planowanie działania. Innymi słowy, występują w procesach uwagi ograniczenia „zewnętrzne”, związane z odbiorem bodźców, oraz „wewnętrzne” (centralne)344

.

Stapp akcentuje, że stwierdzenia Pashlera opierają się na ogromnej ilości najnowszych badań, aczkolwiek najbardziej rdzenne z nich nawiązuje do już dziewiętnastowiecznego odkrycia, które brzmi, iż natężona praca umysłowa redukuje ilość siły fizycznej, którą człowiek może włożyć. Owo zjawisko – zdaniem psychologa - okryte jest zagadkowością. Jednakże gdy się weźmie pod uwagę serię (sekwencję) wydarzeń kwantowego procesu 1 związanego ze sprawcą, który ma ograniczoną zdolność działania w sensie wykonywanych operacji na sekundę, wówczas owa zagadka znajduje wyjaśnienie jako konsekwencja teorii kwantowej. Stapp proponuje następujący przykład – wykreowanie fizycznej siły skurczu mięśnia wymaga świadomego wysiłku uwagi, który wydłuża występowanie neuronowego wzoru reakcji (template for action), i jest to w opozycji do ukierunkowania mózgu, wytworzonego przez nieuświadomiony i mechaniczny proces 2 (opisany równaniem Schrödingera), aby naturalnie rozwinąć się ku bardziej odprężonemu stanowi. Owo wydłużenie (przez uwagę) to rezultat kwantowego efektu Zenona, zaś sam efekt wydłużenia jest (czy powinien być) mniej więcej proporcjonalny do liczby bitów na sekundę centralnej przetwórczej zdolności umysłu, poświęconej temu zadaniu. Jeśli więc część owej zdolności

343

Na temat autora zob. www.pashler.com

344 Zob. Henry P. Stapp, Quantum Approaches to Consciousness, art. cyt., s. 24. Procesy równoległe opisywane są też jako automatyczne, szeregowe zaś jako kontrolowane.

114

procesowej skieruje się na inne zadanie, wówczas włożona mięśniowa siła ulegnie zmniejszeniu³⁴⁵.

Ten przykład, jako z jeden wielu do przytoczenia, ma zadanie zobrazować fakt, że utożsamienie zaproponowanej przez Pashlera ograniczonej centralnej zdolności szeregowej uwagi z szybkością występowania działań procesu 1 (przy założeniu, że mogą one być zwiększone wysiłkiem woli aż do pewnej granicy możliwości) jest kluczem wyjaśniającym ogół rozmaitych wyników empirycznych badań, opisywanych przez psychologa, które umieścił on na poparcie swej teorii – przekonuje Stapp346

. Warto jeszcze zwrócić uwagę, że jedną ze zdobyczy badawczych Pashlera jest odkrycie znaczenia „szyjki butelki” centralnego procesowania (central processing bottleneck, nazywanego również wąskim gardłem), związanej z selekcją uwagi działań motorycznych. Zasadniczo polega to na tym, że pomiędzy bodźcem a odpowiedzią znajduje się jakby czarna skrzynka – umysł – którego wewnętrzne działanie w znacznej mierze jest nie odwzorowane (nie ustalone). Jedno z naczelnych pytań tej wewnętrznej pracy dotyczy szeregowej a równoległej natury zdolności przetwarzania danych. Przetwarzanie równoległe pozwala zadaniom wieloaspektowym przebiegać naraz, podczas gdy przetwarzanie szeregowe tworzy „szyjkę butelki”, przez którą zadania wieloaspektowe muszą przejść pojedynczo³⁴⁷.

Jednym z pierwszych psychologów uwagi, którzy zasygnalizowali i opisali kwestię „szyjki” był angielski naukowiec Donald Broadbent. Twierdził on, że bottleneck znajduje się w miejscu przecięcia dwóch systemów operujących szeregowo. Pierwszy z nich posiadający dużą zdolność przetwarzania informacji i działający automatycznie na wszystkie bodźce. Drugi zaś mający znacznie mniejszą zdolność procesową, z tego powodu potrzebujący być wdrażanym wybiórczo. W swoich pierwszych pracach zwracał on uwagę, że skoro istnieje „wąskie gardło” w procesach informacyjnych, potrzeba więc jakiegoś dodatkowego mechanizmu dla kontroli, jak owe ograniczone zasoby możliwości będą wdrażane. Zdaje się, że widział on go w mechanizmach uwagi, chociaż nigdy nie przedstawił ich koncepcji. Teoria

345 Zob. tamże, s. 24-25. Zob. Henry P. Stapp, Mindful Universe. Quantum Mechanics and The

Participating Observer, dz. cyt., s. 43. 346

Zob. Henry P. Stapp, Quantum Approaches to Consciousness, art. cyt., s. 25. Fragmenty książki, na które powołuje się amerykański fizyk to: Harold Pashler, The Psychology of Attention, Cambridge, MIT Press. 1998, s. 33, 263, 293, 317, 387, 404.

347

Zob. The Bottleneck of Central Processing. Clues from Reaction Times, w: Public Library of Science

(PLoS), [online], [dostęp 2014-07-26], dostępny w WWW,

http://www.plosbiology.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pbio.0030084, brak stron. Autorzy artykułu przedstawiają dalej różne modele przetwarzania poznawczego, związanego z problemem bottleneck.

115

Broadbenta była wielokrotnie badana i kwestionowana i – zdaniem Christophera Mole`a – dziś już tylko część z niej ma charakter ortodoksyjny348

.

Nie wnikając w szczegóły interpretacyjne bottleneck, Stapp przekonuje, że jest ona tym, co teoria oparta o fizykę kwantową przewiduje – czyli to dokładnie pojedyncza liniowa seria działań procesu 1, która wpisuje się tak znacząco w von Neumanna opis kwestii połączenia umysłu z materią (mózgiem)349

. Schwartz akcentuje, że w całym fenomenie kwantowym kluczowym punktem jest owa istotna dynamiczna różnica między nieuświadomionym mechanicznym procesowaniem 2 a procesowaniem właśnie związanym z serią świadomych działań. Owe pierwsze nie są ograniczone efektem stania w kolejce („szyjka”), ponieważ przetwarzanie 2 po prostu rozwija wszystkie możliwości równolegle. Tak samo nie jest ograniczony strumień odosobnionych zdarzeń biernego procesu 1. To właśnie jego aktywny tryb jako blisko zagęszczonych zdarzeń, może być ograniczony efektem „stania w kolejce”. Psychiatra rozważania o psychologii uwagi i „wąskim gardle” konkluduje stwierdzeniem, iż zaprezentowane przez niego i jego zespół poglądy spójnie wyjaśniają pewne aspekty eksperymentalnych danych psychologii poznawczej, które dotychczas nie zostały odpowiednio i wystarczająco wyjaśnione. Jednocześnie niektórzy naukowcy mogą sądzić, że możliwym jest wytłumaczenie powyższego w paradygmacie klasycznej fizyki, jednakże obecność świadomego wyboru i wysiłku woli podważa taką możliwość – argumentuje Schwartz³⁵⁰.

Kwantowy model von Neumanna/Stappa ma również aplikację – co już zostało zasygnalizowane - w neuropsychologii. Toteż pragnę wspomnieć tu jedynie o pewnym eksperymencie, jak również zaprezentować neuroplastyczność w kontekście emocji. Eksperyment dotyczył przemyślenia/przepracowania na nowo swoich uczuć. Badanie składało się wpierw z fazy autotreningu, który polegał na nauczeniu badanego w jaki sposób ma rozróżnić i odmienne zareagować na dwa podane polecenia w trakcie oglądania zdjęć o odpychającej treści. Polecenie „towarzysz” (attend) wskazywało badanemu, by odpowiadał emocjonalnie na każde zdjęcie przez jedynie bycie świadomym swych uczuć, jednakże bez próby ich zmiany. Polecenie „oszacuj na nowo” (reappraise) kierowało uczestnika, by tak zinterpretował obraz, aby już więcej nie czuł negatywnych emocji w reakcji na nie. Druga część to właściwy eksperyment, podczas którego mierzono aktywność mózgu w

348

Zob. Christopher Mole, Attention, w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, [online], [dostęp 2014-07-26], dostępny w Internecie, http://plato.stanford.edu/entries/attention/#TweCenLocAttBotInfPro, brak stron.

349 Zob. Henry P. Stapp, Mindful Universe, dz. cyt., s. 43.

350

Jeffrey M. Schwartz, Henry P. Stapp, Mario Beauregard, Quantum Physics in Neuroscience and

Psychology. A Neurophysical Model of Mind-Brain Interaction, art. cyt, s. 1322-1323. Zarówno Stapp jak i

Schwartz w owym opracowaniu zbiorowym prezentują kilka eksperymentów Pashlera, które zamieścił on w swej książce i których rezultaty dowodzą przedstawionej tezy.

116

poszczególnych fazach. Rezultat był taki, że pasywne towarzyszenie uaktywniało obszary limbiczne mózgu, podczas gdy aktywne oszacowanie na nowo czyniło aktywnymi obszary przedczołowe351

.

Finalna konkluzja to stwierdzenie, iż poznawcze oszacowanie na nowo (reappraisal) może modulować wielorakie rodzaje emocjonalnych stanów i procesów352. Jednakże Schwartz przekonuje, że brzemienne w skutkach dla głębszej interpretacji tegoż badania jest przyjęcie odpowiedniej koncepcji rzeczywistości fizycznej, która dostarczy naukowej odpowiedzi na pytanie – co jest tego pierwszorzędną przyczyną? Gdyby nie wysiłek, który został tu zastosowany, omawiane procesy można by wytłumaczyć klasyczną statystyczną (losową) mechaniką i jej regułami rozwoju. Jednakże ów wysiłek jako utrzymany w danym miejscu przez dłuższy czas, może powodować wzór dla aktywności nerwowej, który z kolei tworzy wzorzec reakcji (template for action), a to może powodować wystąpienie określonego działania. Innymi słowy, w przypadku doświadczenia Ochsnera wysiłek badanego włożony dla oszacowania na nowo (przepracowania) powoduje wzorzec oszacowania, aby był utrzymany w danym miejscu. To zaś utrzymanie w miejscu tegoż wzorca powoduje wstrzymanie odpowiedzi układu limbicznego. Teoria kwantowa, poprzez mechanizm procesu 1, dostarcza jasno sprecyzowane narzędzie, na mocy którego wysiłek, aby na nowo przemyśleć uczucia, rzeczywiście powoduje uaktywnienie jednych obszarów a dezaktywację drugich³⁵³.

Samo zjawisko jest wykorzystywane w skutecznej terapii m.in. zaburzeń emocjonalnych. Wspomniany już Richard J. Davidson, opisując style emocjonalne i ich wymiary354

, przekonuje, że można je kształtować i modulować przy pomocy adekwatnego treningu umysłu, tj. takiego, który dosięga wzorców aktywności mózgu i szlaków nerwowych (czyli

351 Zob. Kevin N. Ochsner, Silvia A. Bunge, James J. Gross, John D. E. Gabrieli, Rethinking Feelings: An

fMRI Study of the Cognitive Regulation of Emotion, „Journal of Cognitive Neuroscience” 2002 nr 8, s.

1216-1218. Autorzy zawarli tam szczegółowy opis eksperymentu i jego rezultaty, włączając ilustracje mózgu i uaktywnionych obszarów wraz z dokładnymi danymi tego badania obrazowania funkcji mózgu (fMRI). Ów eksperyment wprost odnosi się do uwag Tomasza. Zob. Tomasz z Akwinu, Questiones disputate de veritate, q. 25, art. 4. Korespondencja z poglądami Tomasza jest w tej części pracy nader wyraźna.

352

Zob. Kevin N. Ochsner, Silvia A. Bunge, James J. Gross, John D. E. Gabrieli, Rethinking Feelings: An

fMRI Study of the Cognitive Regulation of Emotion, art. cyt., s. 1224-1225. 353

Zob. Jeffrey M. Schwartz, Henry P. Stapp, Mario Beauregard, Quantum Physics in Neuroscience and

Psychology. A Neurophysical Model of Mind-Brain Interaction, art. cyt, s. 1324-1325. 354

Zob. Richard J. Davidson, Sharon Begley, Życie emocjonalne mózgu, dz. cyt., s. 11-13. Autor, definiując styl emocjonalny, określa go jako stały sposób reagowania na spotykające człowieka doświadczenia. Akcentuje, że w znacznej mierze bazuje on na pewnych mechanizmach neurologicznych, tj. opiera się na aktywności konkretnych obwodów mózgu. Davidson wyróżnia sześć wymiarów stylu, które zostały stwierdzone na podstawie współczesnych badań neurobiologicznych. Są to: odporność (inaczej zwana sprężystością psychiczną; wskazuje na czas potrzebny do powrotu do „naturalnego” stanu po trudnym przeżyciu), nastawienie (wytrzymałość zachowania pozytywnych emocji), intuicja społeczna (umiejętność trafnego odczytywania społecznych sygnałów), samoświadomość (zdolność dostrzegania własnych odczuć fizjologicznych jako refleksów emocji), wrażliwość na kontekst (umiejętność regulowania reakcji w związku z danym sytuacyjnym kontekstem) oraz uwaga (zdolność koncentracji na danej rzeczy).

117

jako sam to ujmuje: neuronalnej maszynerii), na których bazują zasygnalizowane wymiary355

. Oczywistym jest, iż takie ćwiczenie zakłada świadomy wysiłek osoby zainteresowanej, która jakby „wychodzi z siebie” i kształtuje do jakiegoś stopnia własną materialność. Davidson szczególnie prezentuje tu trening uwagi w kontekście praktyk medytacyjnych i zaznacza – opierając się na badaniu mnichów - że owo formowanie skutkuje: po pierwsze, permanentną „geograficzną” zmianą układów neuronalnych, po drugie zaś, zmianą jakościową pobudzenia nerwowego, tj. obniżeniem jego progu w ośrodku uwagi w mózgu w sytuacji długotrwałego ćwiczenia koncentracji356

.