Kontrola i zależność – opresyjny wymiar relacji rodzin-

Część III. Wyniki badań własnych 78

Siostra młodsza jest ode mnie dużo, póki mała jest to trudno, żeby ona takim moim kompanem była. Może jak dorośnie, bę-dzie inaczej. Póki, co to ja się nią czasem zajmuję, jak mama coś robi w kuchni, to mówi żebym na nią miała oko i jej pilnowała, a w razie co, to jej krzyknęła do niej, to ona wtedy szybko przyleci […] (C6)

1.5.   KONTROLA I ZALEŻNOŚĆ – OPRESYJNY WYMIAR 

Rodzina w percepcji osób z niepełnosprawnością intelektualną 79

Inna z badanych osób wyraziła to z kolei w następujących sło-wach:

Moi rodzice są dla mnie najważniejsi, tak jak ja jestem najważ-niejszy dla nich. Dlatego oni mnie dopieszczają jak tylko mogą.

A ja się im za to odwdzięczam tym, że staram się być dla nich takim, jakim chcą, żebym był. To jest taka trwała nasza więź, taka milcząca zgoda, tak, że wszyscy są zadowoleni i szczęśliwi […] (S14)

Wydaje się, że przyczyną takiego stanu rzeczy, a więc bezdysku-syjnego podlegania rodzicom i godzenia się na to, w jaki sposób badane osoby są przez nich postrzegane i traktowane, jest to po-czucie pewności i stabilności życiowej. Dobrze oddaje to poniżej przytoczony fragment wypowiedzi:

Rodzice wiedzą, co jest dobre, a co nie. Wiedzą, co dla mnie jest dobre. Ja nie muszę się o to martwić, nie muszę, bo wiem, że oni są przy mnie i mogę na nich polegać. Oni zawsze zrobią dla mnie wszystko, co tylko będą mogli […] (S3)

Innym powodem wyrażania takiej postawy był, jak się wydaje, bardzo silnie wdrukowany konformizm i poczucie lojalności wo-bec rodziny, które powodowały, że badane osoby nie były w stanie wyobrazić sobie alternatywnej sytuacji w relacjach z opiekunami.

Rodzice to rodzice, oni wiedzą, co jest dla mnie dobre i nigdy by mi krzywdy zrobić nie dali. Oni mi zawsze pomagają, za-wsze są przy mnie i mnie wspierają. Są po prostu moim świa-tem, a ja ich (śmiech – przyp. Autora). I nic nigdy tego nie zmieni […] (C9)

Cechą charakterystyczną większości osób, które reprezentowały tę grupę, jest to, że w ich przypadku nie dostrzegano żadnych prze-jawów niezadowolenia czy tym bardziej buntu wobec sposobu ich postrzegania i traktowania przez otoczenie.

Wspomniana cecha odróżnia tę grupę osób od tych, które wy-rażały postawę pogodzenia się z realiami życia rodzinnego, prze-jawiając w ten sposób rodzaj życiowego fatalizmu i godząc się na sposób ich postrzegania oraz traktowania przez pozostałych człon-ków rodziny.

Nie ma o  czym mówić. Oni (rodzice –  przyp. Autora) de-cydują o  wszystkim. Zawsze tak było i  nic się nie zmieniło.

Część III. Wyniki badań własnych 80

Chociaż ja już nie jestem dzieckiem. Może bym chciał inaczej, po swojemu, ale to nie przejdzie. Oni mnie kochają i chcą dla mnie dobrze, rozumiem to. To rodzice i trzeba się ich słuchać […] (S3)

Osoby reprezentujące tę kategorię zazwyczaj czuły się w jakiś sposób ‘ubezwłasnowolnione’ i zależne od opiekunów. Mimo to nie widziały alternatywy dla ich sytuacji, co dobrze oddaje poniżej przywołany cytat z wypowiedzi jednej z badanych osób:

Jak jest tak jest, ja się mogę z tym nie zgodzić. Ja przecież mó-wiłem mamie, że ja nie chcę tak jak ona, że mi się podoba ina-czej. No ten kolor pokoju weź, ja chciałem zawsze mieć różowy i fioletowy, ale mama zawsze maluje mi go na niebiesko. Ja jej to wiele razy mówiłem, ale to nic nie dało. No i co, mam niebieski pokój. Nawet teraz, jak jestem już dorosły jest tak samo i nic się nie zmienia […] (S11)

W niektórych przypadkach bywało też tak, że osoby z niepełno-sprawnością czuły się bezsilne wobec istniejącego układu zależno-ści panujących w ich rodzinach, ale też miały świadomość, że jest to pewien koszt ponoszony przez nich w zamian za „życiową wygodę”, jak to określił jeden z moich rozmówców. Z tego względu, mimo iż czuły się czasami przytłoczone, to były świadome opresyjności re-lacji w swoich rodzinach, nie podejmowały żadnych działań, które byłyby świadectwem ich przeciwstawienia się tego rodzaju działa-niom ze strony najbliższych.

Tak, ja nie muszę tego robić, nie muszę i już. Wiem, że inni to by może to robili, może by te swoje rzeczy sami prali czy coś, ale mi się za bardzo nie chce tego robić. Nie muszę i już. A to, że mi ktoś coś o tym powie, to co z tego, mi tak jest wygodnie i to jest najważniejsze. Co ja się będę przejmował (śmiech – przyp. Autora) […] (S11)

Inną od opisanej powyżej była postawa konfrontacji, zgodnie z którą osoby z niepełnosprawnością oprócz posiadanej świado-mości wyrażały także niechęć co do sposobu ich traktowania przez otoczenie. Takie osoby zazwyczaj wypowiadały się wprost, w spo-sób bezpośredni, nie kryjąc swojego niezadowolenia z tego, jak układają się ich relacje w rodzinie.

Ja mówię mamie, że ja nie będę robiła tego, czy tamtego […]. Mi się zdarza, że ja się z nią jakoś poróżnię, bo ona zawsze uważa, że wie najlepiej co ja mogę, co powinnam i w ogóle, wie lepiej niż ja, co ja chcę. A przecież to nie o to chodzi, żeby mi cały czas mówiła

Rodzina w percepcji osób z niepełnosprawnością intelektualną 81 co mam robić, bo ja wiem przecież sama, więc się czasem z tego powodu pokłócimy […] (C2)

Osoby z niepełnosprawnością, reprezentujące ten typ postawy, zazwyczaj jasno deklarowały swoje poglądy odnoszące się do tego, jaki mają stosunek do ich traktowania przez rodziców oraz rodzeń-stwo. Przede wszystkim oznaczało to słowne potyczki oraz różnego rodzaju utarczki, które jednak zazwyczaj kończyły się na słownej wymianie zdań i poglądów.

Tak, posprzeczamy się, bo to tak już chyba jest, że w rodzinie do takich rzeczy dochodzi, ale przecież nikt nie chce nic złego zro-bić. Rodzice są za mną i bardzo mnie kochają i to jest oczywiste, ale ja też już jestem dorosły i mam swoje prawa więc się czasem poróżnimy o to, czy o tamto, ale potem jest dobrze i szybko się pogodzimy […] (S7)

Zdarzało się również, że badane osoby dążyły do osiągnięcia pewnych ustępstw czy zmiany w sposobie ich traktowania przez otoczenie, co czyniły poprzez sukcesywne bądź przedłużające się słowne kontestowanie działań opiekunów.

Jak mi mama powiedziała, że ja muszę chodzić w tej głupiej ka-mizelce, to ja jej powiedziałam, że ona jest nieładna, niemodna i mi nie pasuje. Tłumaczyłam jej, że mi się nie podoba. Wiele razy jej o tym mówiłem, jak mi ją na siłę wciskała, i za każdym razem była na mnie zła, ale ja tej kamizelki nie lubię […]. Cho-dzę w niej cały czas, bo ciepła jest, ale mi się nie podoba i już.

Może jak będę jej tak dalej wiercić dziurę w brzuchu, to w końcu kupi mi inną […] (S11)

Niemniej jednak, wyrażając swój sprzeciw wobec sposobu ich traktowania przez opiekunów, nigdy nie uczyniły niczego wbrew woli swoich rodziców bądź rodzeństwa, poprzestając na deklara-cjach oraz wspomnianych słownych potyczkach. Pomimo zatem wyrażanej niechęci czy niezadowolenia nie występowały przeciwko swoim bliskim, ostatecznie, choć nie bez irytacji bądź rozczarowa-nia, ulegając presji ze strony najbliższego otoczenia.

Tak jak powiedziałem, ja się z mamą nie zgadzam i jej to mó-wię, i będę mówiła jak tylko coś mi się nie będzie podobało. Ale to jest moja mama i dlatego muszę się jej słuchać, nawet jeśli coś mi się nie podoba, w tym co ona robi. Jest moją mamą, a rodzi-ców trzeba się słuchać, nawet jak jest się już dużym czy doro-słym nawet […] (S11)

Część III. Wyniki badań własnych 82

Dopiero w przypadku ostatniego typu postawy, a więc buntu, mamy de facto do czynienia nie tylko z jawnym wyrażaniem swo-jego niezadowolenia z układu relacji oraz ich miejsca w rodzinie, ale także podejmowaniem czynnych działań przeciwstawiających się sposobowi ich postrzegania i traktowania przez osoby z niepeł-nosprawnością intelektualną.

Nie będę czekał na to, że ktoś mnie będzie chciał lub nie wysłu-chać, nie. Ja nikomu nie chcę wchodzić w drogę, ale też nie lubię jak ktoś wchodzi w moje sprawy w moje życie. Nawet jeśli są to rodzice, to też muszą zrozumieć, że ja jestem dorosły i chociaż mieszkamy razem, to ja jestem dorosły i mogę decydować o sobie sam i nie muszę się pytać nikogo o zdanie […] (S4)

Jeszcze wyraźniej i w sposób bardziej dobitny opisała to inna osoba, z którą przeprowadzono wywiad:

Ja się nie bawię w jakieś tam przymilanki czy coś podobnego. Jak mi nie pasuje, to robię po swojemu i nikomu się z tego nie tłuma-czę. Jestem dorosły i wiem, co mi wolno, a czego nie. Rodziców czasem to denerwuje, ale muszą to zaakceptować […] (S7)

Osoby badane, mimo iż miały świadomość swojej niepełno-sprawności, nie postrzegały tego jako powodu do kompromisów w relacjach z otoczeniem. Przeciwnie, wszelkie przejawy trakto-wania przez rodziców czy opiekunów, które nosiły znamiona in-fantylizowania, czasem bagatelizowania czy wręcz ignorowania ich jako pełnosprawnych partnerów interakcyjnych, wywoływały w nich chęć przeciwstawienia się tego typu sytuacjom, czemu da-wały zazwyczaj wyraźny upust w postaci m.in. słownych utarczek czy wymownych gestów protestu swoistego ‘nieposłuszeństwa’ (jak to wyraziła jedna z badanych osób).

Nie wiem, czy to właściwe określnie, zwłaszcza, że nie uważam, żebym robił coś złego, bo ja tylko w ten sposób się bronię przed zbytnią taką, jakby to powiedzieć, zbytnią taką opiekuńczością ze strony moich rodziców […]. Zdarza mi się zrobić coś specjal- nie tak, żeby było po mojemu, żeby wiedzieli, że jak coś mi się nie podoba, żeby oni (rodzice –  przyp. Autor) wiedzieli, że ja mogę zrobić tak jak ja chcę i, że oni nie mogą mi tego zabronić, że muszą się po prostu z tym pogodzić, nawet jeśli im to nie pasuje i sami chcieliby inaczej […] (S4)

Rodzina w percepcji osób z niepełnosprawnością intelektualną 83