• Nie Znaleziono Wyników

Teksty krytyczne poświęcone przekładom literackim mogą zostać przypisane do dwóch odrębnych dziedzin: do krytyki literackiej bądź krytyki przekładu. Pierwsza z nich zajmuje się bieżącą produkcją literacką, a jej cechą wyróżniającą jest to, że nie poprzestaje na opisie dzieł, ale „zakłada bezpośrednie oddziaływanie na rozwój literatury, formowanie się nowych stylów, działań, ideałów estetycznych” (Słownik terminów literackich 2008: 264). Krytyka przekładu, jakkolwiek także wypowiada się na temat utworów publikowanych współcześnie, niejednokrotnie odwołuje się do literackiego dziedzictwa, zajmuje się bowiem nowymi tłumaczeniami dzieł daw-nych. Ponadto naturalnym kontekstem działania krytyki przekładu, nierzadko po-równującej różne tłumaczenia, są serie faktów translatorskich, dawniejszych i bieżą-cych (Balcerzan 1999: 25)1.

Na gruncie fi lologii polskiej refl eksja nad miejscem i rolą krytyki wśród badań literackich ma długą tradycję. W klasycznych podręcznikach uważano ją za jedną z trzech dziedzin nauki o literaturze, obok teorii i historii literatury (Głowiński et al.

1962: 5). Podobnie Markiewicz (1980: 12) w jednolitym kompleksie wiedzy o lite-raturze wyróżnił trzy zasadnicze działy: historyczną wiedzę o litelite-raturze, teoretyczną wiedzę o literaturze i metanaukę literatury. Dziś w skład nauk o literaturze, obok jej historii i teorii, włącza się także metodologię, a krytyka literacka jest do nich zaliczana, pod warunkiem że zajmuje się literaturą współczesną (Słownik terminów literackich 2008: 337).

Analizując związki między historią literatury a krytyką literacką , a w szczegól-ności – przydatność tekstów krytycznych dla historyka literatury, Sławiński (1974c:

15) wylicza pięć możliwych sposobów ich wykorzystania:

1) jako świadectwa recepcji w określonym czasie i środowisku;

2) jako ekspresję norm określających decyzje autorów dzieł powstałych w da-nych okolicznościach społeczda-nych i historyczda-nych;

1 Ciekawą prawidłowość zauważa Ritz (1999: 41): jego zdaniem krytycy przekładu zajmują się prze-de wszystkim liryką, natomiast przekłady prozy literackiej są częściej obiektem badań językoznawców.

3) jako powiadomienia o ideałach literatury pożądanej przez publiczność litera-cką danego miejsca i czasu;

4) jako informacje o warunkach życia literackiego w danej epoce;

5) jako elementy ponadczasowego zasobu wiedzy o literaturze.

Przyjrzyjmy się zatem, w jakim stopniu wymienione aspekty analizy tekstów kry-tycznych mogą się okazać istotne z perspektywy badań nad odbiorem przekładów literackich.

Utwór literacki jest adresowany w pierwszym rzędzie do czytelnika nieprofesjo-nalnego2. Krytyk jest jednym z czytelników, ale specyfi cznym, bo wyposażonym w kompetencje, których inni czytelnicy na ogół nie posiadają. Ponadto ma inne – lep-sze – warunki do kontaktów z literaturą3. Nie zmienia to faktu, że jego teksty można uważać za reprezentatywne dla pewnej grupy odbiorców. Krytyk bowiem wypowiada się w ich imieniu, werbalizuje oraz uwiecznia przekonania i oceny, których „zwykli”

czytelnicy zazwyczaj nie mają okazji wyrazić. Do niedawna teksty krytyczne były niemal jedynymi dostępnymi – bo utrwalonymi w formie pisanej – aktami odbioru dzieła. Można je więc traktować jako ślad pozostawiony przez czytelnika, skądinąd trudnego do zidentyfi kowania i opisania (Wunberg 1986: 257). Dla badaczy recep-cji przekładów stają się one nieocenionym źródłem, na podstawie którego można podejmować próby zrekonstruowania oczekiwań czytelniczych wobec konkretnego utworu lub pisarza, a także postaw krytyków oraz ich ocen dokonywanych z punktu widzenia norm własnej kultury.

Jednocześnie w przekazach krytycznych można odnaleźć informacje o kon-kretnych przejawach życia literackiego i jego organizacji w danej epoce, takich jak działalność wydawnictw, funkcjonowanie rynku książki, istnienie grup literackich, środowisk czytelniczych itp. Sam tekst krytyczny można także odczytywać jako świadectwo tendencji obecnych w życiu literackim konkretnego miejsca i czasu.

Krytyk jest także rzecznikiem pisarza, a jednym z jego zadań jest powiadamia-nie o założeniach utworu lub zamyśle autorskim. Przekaz krytyczny jest więc także

„reprezentacją przestrzeni nadawania” (Sławiński 1974c: 16). Ta rola krytyka jest szczególnie ważna w wypadku omówień przekładów literatury obcej, ponieważ utwory tłumaczone odnoszą się do świata wartości i norm literackich w mniejszym lub większym stopniu nieznanych czytelnikowi. W konsekwencji mogą się okazać dla niego trudne i niezrozumiałe. Krytyk piszący o dziele przełożonym nie tylko objaśnia zamierzenia pisarza, ale także przybliża odbiorcy istotne elementy obcego systemu kulturowego, które stanowią o genezie utworu. Analiza przekazów krytycz-nych może się zatem przyczynić do rekonstrukcji stanu wiedzy o kręgu kulturowym, z którego pochodzi pisarz, w danym momencie historycznym.

2 „Adresowanie go bezpośrednio do krytyki trudno uznać za typowe, a zmniejszony tym sposobem obieg społeczny dzieł w samowystarczalnym kręgu wytwórców i rzeczoznawców – za naturalny” (Handke 1977: 96).

3 Płachecki (1982: 172) zwraca uwagę na różnice między doświadczeniem lektury elitarnej, będącym udziałem zawodowego krytyka, a potocznym doświadczeniem czytelniczym: „Czyta się na ogół jedną książkę naraz. Żeby czytać ich wiele i jednocześnie – na to trzeba mieć czas i pieniądze. Dosłownie.

Lektura taka wymaga stałego, zawodowego kontaktu z produkcją literacką (…)”.

Wydaje się natomiast, że z perspektywy badań nad recepcją mniej interesujący jest ten wymiar tekstów krytycznych, który ujmuje się jako zapis pewnych „aspi-racji, tęsknot, życzeń” (Sławiński 1974c: 18) formułowanych pod adresem dzieła idealnego, postulowanego przez dany krąg odbiorców. Podobnie badacza odbioru nie będą zajmowały ponadczasowe elementy tych tekstów, stanowiące część wiedzy obiektywnej, ponadhistorycznej, o dziele, pisarzu, epoce itd.

Wiele prac jest poświęconych rozważaniom nad rozróżnieniem ról i zadań ba-dacza oraz krytyka literatury4. Ich miejsca w procesie poznawania i interpretowania literatury przez wiele lat były uznawane za komplementarne. Postępowanie badacza miała wyróżniać cecha naukowości, działalność krytyka zaś rozumiano jako opartą w większym stopniu na intuicji. Trzeba jednak pamiętać, że metaforyczność i po-toczność cechujące styl dawniejszej krytyki wynikały najprawdopodobniej z braku odpowiedniego aparatu terminologicznego (Głowiński 1984: 76). Oba te podejścia uważano za niezbędne, by możliwe było dotarcie do wszystkich znaczeń dzieła lite-rackiego (Dutka 2000: 6).

XX wiek przyniósł specjalizację: z jednej strony mamy cieszącego się prestiżem historyka literatury, z drugiej zaś krytyka, rzemieślnika uprawiającego wyuczony za-wód, który „podjąwszy sprawy literatury analizuje poszczególne utwory na użytek do-raźny, wyrzekając się jakichkolwiek upodobań scjentystycznych” (Dutka 2000: 16).

Krytykę literacką można widzieć jako „instancję zawiadującą narastaniem i oży-wianiem tradycji literackiej, (...) uczestniczącą w wewnętrznej historii literatury”

(Płachecki 1982: 167). Jej ważnym zadaniem jest także udział w regulowaniu pro-dukcji, dystrybucji i konsumpcji książek. Krytyka literacka wreszcie w istotny spo-sób wpływa na rodzaj i przebieg kontaktów odbiorców z dziełem literackim.

Krytyk przynależy do publiczności literackiej i jako taki jest aktywnym uczest-nikiem procesu komunikacji literackiej. Wchodzi w przestrzeń pomiędzy autorem i czytelnikiem w charakterze pośrednika, przybliżając temu drugiemu nowe zjawiska literackie. Pisarzowi zaś daje swoistą informację zwrotną, wskazuje, w jaki sposób jego dzieło może zostać odebrane i zinterpretowane. Próbuje oddziaływać dwukie-runkowo, na nich obu:

Niewiedzy i niepewności autora co do losów przekazu literackiego wychodzi naprze-ciw swoim rozumieniem i wartościowaniem owego przekazu. Niewiedzy i niepewności czytelnika przeciwstawia tłumaczenie utworu i propozycję oceny (Sławiński 1974b: 177).

Przekład odgrywa podobną rolę w komunikacji literackiej. Jego funkcją jednak jest nie tylko poszerzanie kompetencji czytelniczej, udostępnianie odbiorcom utwo-rów, których nie mogliby poznać ze względu na barierę językową, ale także przemiana nawyków percepcyjnych, poszerzanie horyzontów myślowych, wytaczanie nowych ścieżek dla literatury rodzimej. Krytyk przekładu, podobnie jak krytyk literatury, jest uczestnikiem tych procesów. Podobnie jak ten drugi, przybliża czytelnikom formy literackie i objaśnia intencje twórcy. Ale wkracza nie tyle między odbiorcę a pisarza,

4 Bardzo obszernie omawia tę problematykę Dutka w książce Literatura – badacz i krytyk. Wybrane role partnerów interakcji poznawczej, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 2000.

ile między odbiorcę a tłumacza. To z nim wchodzi w polemikę, nie z autorem ory-ginału. Pisarz nie bywa adresatem jego tekstów, jak to się dzieje w wypadku krytyki literackiej. Jeśli krytyk przekładu zwraca się do pisarzy, to są nimi twórcy rodzimi, którym być może chce zwrócić uwagę na nowe, nieznane im dotąd możliwości.

Dutka (2000: 227‒236) wylicza następujące role współczesnego krytyka litera-ckiego:

▪ świadek epoki. Krytyk na gorąco wychwytuje znaczenia zawarte w utworze literackim, istotne w danym miejscu i czasie, przez co jego teksty i ewentualne polemiki z nimi stają się ważnym świadectwem postaw i poglądów konkret-nego okresu;

▪ „ekspert”. Krytyk współtworzy i organizuje system. Usprawiedliwia swoje istnienie, argumentując, że bez odpowiedniej wiedzy i operowania adekwat-nym aparatem pojęciowym niemożliwe jest zrozumienie dzieła literackiego.

Tym samym stara się narzucić pozostałym uczestnikom komunikacji litera-ckiej swój sposób jego interpretacji i swoją wizję literatury. W konsekwencji krytycy, zwłaszcza ci cieszący się dużym autorytetem, niejednokrotnie okre-ślają horyzont oczekiwań czytelników nieprofesjonalnych (Handke 1977: 98);

▪ uczestnik „spektaklu”. Jako współuczestnik gry, „w której różne teksty arty-styczne ścierają się wzajemnie, próbuje narzucić odbiorcom swoją wizję świa-ta” (Kowalewicz 1977: 30). W publicznym spektaklu zachowuje się tak, jakby przekazywał opinie czytelników, na podobnej zasadzie jak aktor użyczający swego głosu dramaturgowi. Jest to jednak gra pozorów, ponieważ w rzeczy-wistości czytelnik najczęściej nie jest w stanie znacząco wpłynąć na oceny wyrażane przez krytyka;

▪ interpretator. Wydobywa i ukazuje ukryte zalety i znaczenia dzieła, podobnie jak czynią to wykonawcy utworów dramatycznych i muzycznych, którzy dzię-ki swoistej, odkrywczej interpretacji odsłaniają ich różne niuanse;

▪ gwiazdor. Współczesny krytyk literacki ma tendencję do eksponowania włas-nej osoby, przy czym w cień usuwa się komentowane dzieło i jego autor. Istot-niejszy staje się specyfi czny sposób analizy i interpretowania utworu, który przekształca się w rodzaj autokreacji.

Role krytyka przekładu w wielkim spektaklu, jakim jest komunikacja literacka, da się opisać podobnie. Jednakże między tradycyjnie rozumianą krytyką literacką a krytyką przekładu występują istotne różnice. Jedną z zasadniczych jest to, że ak-tywność pierwszej z nich ogranicza się do obszaru jednej kultury, kultury rodzimej.

Nawet jeśli obiektem jej zainteresowania jest utwór będący produktem kultury ob-cej, ocenia się go zazwyczaj z perspektywy norm kultury własnej, tak jakby stał się elementem jej systemu. Krytyka przekładu natomiast działa na styku „dwóch kultur, dwóch języków, dwóch wrażliwości zbiorowych i indywidualnych, a także różnych form ich ekspresji” (Tokarz 1999: 53). Odmienność od oryginału jest konstytutywną cechą przekładu, dlatego istotnym zadaniem krytyki translatorskiej winno być uświa-damianie czytelnikowi tej różnicy, a w konsekwencji ‒ sygnalizowanie obcości, jaką nieuchronnie nosi w sobie tekst literacki, powstały w innym kręgu kulturowym (Bal-cerzan 1999: 32). Przed krytyką przekładu stawia się bardzo wysokie wymagania:

„powinna rozpatrywać teksty oryginału i tłumaczenia w całości, uwzględniwszy ich wielopłaszczyznowość, polisystemowość ich komponentów, koncentrując przy tym uwagę na odtworzeniu całokształtu sensów pierwowzoru” (Bednarczyk 1999: 76).

Krytyk przekładu zatem powinien nie tylko znać własną kulturę, ale jednocześnie wykazywać się znajomością uwarunkowań kulturowych tekstu oryginalnego. O ile więc w wypadku tekstów analizujących rodzime utwory literackie można zakładać tożsamość kompetencji krytyka i czytelnika, opartą na wspólnocie języka i dzie-dzictwa kulturowego oraz na jednolitym systemie wartości, o tyle wiedza krytyka przekładu bywa rozleglejsza niż czytelnika, który na ogół nie porusza się z podob-ną swobodą w przestrzeni dwóch systemów kulturowych (Balcerzan 1998d: 151).

W związku z tym krytyka literacka w dużym stopniu podlega kontroli odbiorców, podczas gdy prawdopodobieństwo weryfi kacji uchybień krytyka przekładu jest sto-sunkowo niewielkie.

Obiektem zainteresowania krytyka przekładu są dwa teksty: wyjściowy i docelo-wy5. Bada on, co dzieje się między nimi, a także jak przebiega i czym jest determino-wany sam proces tłumaczenia. Ponadto często poddaje ocenie jego ostateczny efekt.

Zajmuje się zatem zarówno procesem przekładu, jak i produktem pracy tłumacza.

Stąd wynika zaproponowany przez Bednarczyk (1999: 79) podział na model krytyki opisowej i model krytyki oceniającej. W pierwszym wypadku zadaniem krytyka jest śledzenie rozbieżności między poszczególnymi elementami badanych tekstów oraz ukazywanie wpływu dokonanych przez tłumacza zmian na pozostałe składniki tekstu docelowego i na wymowę całości. Jeśli krytyk przyjmie drugi model, jego celem stanie się wartościowanie decyzji i wyborów tłumacza oraz ich fi nalnego produktu6.

Wartościowanie zatem jest zadaniem zarówno krytyki literackiej, jak krytyki przekładu, przedmiot oceny jest jednak inny w obu wypadkach. Krytykę literacką interesuje samo dzieło będące produktem twórczej działalności pisarza. Natomiast krytyk przekładu dokonuje oceny pracy tłumacza i jej ostatecznego rezultatu, rzadko tylko zajmując się jakością utworu oryginalnego.

Jeszcze jedna ważna różnica między postępowaniem krytyka literackiego i kry-tyka przekładu wiąże się z tym, że rodzimy utwór literacki jest wypowiedzią jedno-razową: „istotą pojedynczego dzieła oryginalnego jest jego niepowtarzalność” (Bal-cerzan 1999b: 17)7. Przekład natomiast jest nie jedynym, ale jednym z możliwych odczytań danego utworu. To samo dzieło może zostać przetłumaczone wielokrotnie, cechą przekładu literackiego jest zatem powtarzalność i istnienie w serii. W związku z tym krytycy przekładu uzurpują sobie prawo do poprawiania istniejących tłuma-czeń, do podawania swojej własnej wersji. Takie działanie Balcerzan (1999a: 34) na-zywa funkcją korekcyjną. Podobna ingerencja nie jest możliwa, gdy chodzi o dzieło

5 Zdaniem Solińskiego (1987: 77) fakt, że krytyk przekładu zajmuje się co najmniej dwoma aktami komunikacyjnymi, czyli oryginałem i przekładem (tych elementów może być więcej, gdy pisze o serii przekładowej), jest zasadniczym czynnikiem odróżniającym krytykę literacką od krytyki przekładu.

6 Bednarczyk wyżej ceni model krytyki opisowej, twierdząc, że brak obowiązku formułowania sądów wartościujących pozwala zachować krytykowi większy stopień obiektywizmu.

7 W wypadku istnienia kilku autorskich wersji tego samego utworu zazwyczaj przyjmuje się jedną z nich za kanoniczną.

oryginalne, które traktuje się jako integralną całość niepodlegającą żadnym korek-tom dokonywanym przez osoby z zewnątrz8.