Podjęta próba opisu etapów kształtowania granic Polski wynikała z prze-prowadzonej reformy podziału administracyjnego. Wskazuje ona na konse-kwencje polityczne, gospodarcze i społeczne podjętych reform, a także na problemy badawcze wynikające z prawa i dostępu do informacji przy okazji zmian podziału administracyjnego kraju. Informacja o przestrzeni i jej para-metrach jest podstawą gospodarowania w przestrzeni50. Skądinąd wiadomo, że spójność europejskiej przestrzeni wzmacniana przez współpracę regionów staje się jednym z najważniejszych celów rozwoju Europy51.
Zwrócono tu uwagę na ograniczenia badawcze wynikające z podejmowa-nych decyzji polityczpodejmowa-nych, które mają wpływ na życie społeczne, gospodar-cze, a także naukowe52, ale zasadniczą konsekwencją dla badanych obszarów jest podporządkowanie pogranicza różnym jednostkom samorządowym. Znaj-dzie to odzwierciedlenie także w podejmowanych wielokrotnie problemach integracji transgranicznej.
Długi okres przygotowań i dyskusji pozostawił wiele doświadczeń, jeśli chodzi o proces reformowania administracji kraju. Proces ten pokazał sku-teczność elit politycznych, także lokalnych, w forsowaniu swoich racji i sto-sunek do nadrzędnych wartości, jakimi powinien być interes państwa i jego obywateli.Wielokrotnie podkreślane problemy wynikające z braku danych i utrudnionego dostępu do informacji powodują potrzebę zamieszczenia krót-kiej, subiektywnej opinii na temat podejmowanych decyzji, sposobu działania w tym względzie i wynikających z powyższych decyzji konsekwencji, także dla badań naukowych.
Podział administracyjny kraju wynika z historycznego procesu utrwalania granic zewnętrznych państwa i regionów. W kolejnym etapie dokonuje się usta-lenia granic wewnętrznych. Granice Polski niepodległej wynikają w znacz-nej mierze z historii państwa, etapów jego rozwoju i konfliktów z sąsiadami.
Granice, które powstały w 1918 r. miały właśnie takie pochodzenie. Proces ustalania granic Polski po pierwszej wojnie światowej trwał długo. Rozciąga się to w czasie na lata 1918-1922, a ostateczne ukształtowanie ustawą
nastą-50 T. Parteka, Monitoring polskiej przestrzeni instrumentem racjonalnego gospodarowania, w: Polska przestrzeń w perspektywie długiego trwania, red. A. Kukliński, PAN, Biuletyn KPZK, zeszyt 178, War-szawa 1997, s. 125.
51 Międzynarodowa współpraca regionów. Wybór ekspertyz, red. W. Toczyski, W. Sartorius, J. Zaucha, Przedświt, Warszawa 1997, s. 26.
52 Por. A. Rączaszek, Wpływ reform administracji na stan informacji statystycznej, w: Wolność infor-macji i jej granice, SILGIS Center, Katowice 1997.
Andrzej Rączaszek 66
piło dopiero w 1933 r.53. W związku z tym nawet pierwszy w niepodległej Polsce spis powszechny ludności przeprowadzony w 1921 r. nie obejmował całego państwa w granicach międzywojennych, a konkretnie nie dotyczył czę-ści Górnego Śląska i Wileńszczyzny. Wyniki pierwszego spisu powszechnego nie mogą zatem stanowić w pełni podstawy badań procesów ludnościowych w niepodległej Polsce. Zawarte w nich informacje nie były bowiem pełne.
Podział administracyjny kraju po pierwszej wojnie światowej wynikał z rozlicznych uwarunkowań historycznych. Jednostkami tego podziału stały się tradycyjnie województwa i powiaty. Organizacja państwa w tym względzie była efektem postanowień konstytucji, uchwalonej w marcu 1921 r.54. Można powiedzieć, że wynikające z powyższych procesów granice państwa zostały wywalczone przez dążący do niepodległości naród i w sposób samodzielny dokonano w nim podziału administracyjnego, uwzględniając przy tym związ-ki historyczne. Spojrzenie na mapę administracyjną Polszwiąz-ki okresu międzywo-jennego wskazuje, że te uwarunkowania historyczne miały istotne znaczenie.
Dotyczy to m.in. wielkości powiatów, które na gęsto zaludnionych ziemiach byłych zaborów austriackiego i pruskiego były małe. Średniej wielkości po-wiaty istniały w województwach centralnych, na obszarze na zachód od Bugu, lub w perspektywie historycznej, na ziemiach dawnego Księstwa Warszaw-skiego. Największe pod względem powierzchni powiaty istniały na pozosta-łych ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego55. Zróżnicowana powierzchnia powiatów na wymienionych terenach ma zapewne związek z byłymi organi-zmami państwowymi wytyczającymi granice podziałów administracyjnych w przeszłości.
W latach 1939-1945 następowały także istotne zmiany podziału admini-stracyjnego ziem polskich56, co wynikało z dopasowania administracji tych obszarów do przepisów niemieckich i sowieckich. Odmiennie kształtowały się granice państwa polskiego w 1945 r.57. Granice zewnętrzne zostały usta-lone bez udziału suwerennych przedstawicieli państwa polskiego. Realizo-wały one pewien kontrakt polityczny podpisany przez zwycięskie mocarstwa (bez udziału Polski) w trakcie i po zakończeniu drugiej wojny światowej58.
53 Ustawa z 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, Dz.U. RP 1933, nr 35, poz. 294.
54 Konstytucja z 17 marca 1921 r., Dz.U. RP 1921, nr 44, poz. 267.
55 Mały Rocznik Statystyczny 1939. Podział na powiaty według stanu z dnia 1.IV.1939 r. – wkładka, GUS, Warszawa 1939.
56 A. Zagórowska, Przeobrażenia demograficzne w makroregionie południowym w latach 1945-1995 (aspekty przestrzenne), Studia i Monografie, z. 113, Politechnika Opolska, Opole 1999, s. 9.
57 J. Ślusarczyk, Granice Polski w tysiącleciu (X-XX), Wydawnictwo Adama Marszałka, Toruń 1992, s. 82.
58 B. Snoch, Powrót do piastowskich granic, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 5.
Wybrane problemy pogranicza... 67
W ramach tak ustalonych granic zewnętrznych ówczesne władze PRL do-konały podziału administracyjnego kraju na 14 województw i dwa miasta wydzielone, uwzględniając w układzie przestrzennym istnienie tradycyjnej w Polsce jednostki samorządu, jaką był powiat59. Ten podział administracyjny kraju zawierał w rozwiązaniach szczegółowych pewną kontynuację przedwo-jennego podziału administracyjnego kraju, przynajmniej na tej części teryto-rium przedwojennego, która po wojnie znalazła się w granicach Polski. Było to naturalną konsekwencją kształtowania się regionalnych i lokalnych związ-ków przez stulecia i tam, gdzie takie więzi przetrwały zmiany granic z 1945 r.
mogły być na nich oparte.
Można uznać, że przez stulecia kształtowała się także struktura demo-graficzna kraju i regionów. Przy podziale administracyjnym kraju zazwyczaj tylko w niewielkim stopniu uwzględnia się procesy demograficzne, mimo że istnieją metody pozwalające z dość dużą dokładnością rozpoznać i opisać podobieństwa demograficzne różnej wielkości jednostek administracyjnych przestrzennego podziału kraju60. Taka analiza, na pewno korzystna, w zupeł-nie nowej strukturze administracyjnej kraju, w 1945 r. zupeł-nie została dokonana.
Przeprowadzony w 1946 r. spis sumaryczny ludności nie był z założenia spi-sem powszechnym ludności, ponieważ nie była jeszcze zakończona, postano-wiona przez zwycięskie mocarstwa, akcja wysiedlania ludności niemieckiej z Polski. Nadal trwała również akcja repatriacyjna. Ten spis zatem także nie daje pełnych informacji statystycznych o procesach ludnościowych, mogących stanowić podstawę badań porównawczych procesów ludnościowych kraju w przyszłości.
Podział administracyjny kraju od 1945 r., podlegał wielokrotnym prze-kształceniom. Niektóre z nich umykają wręcz uwadze, gdyż dostęp do in-formacji był zakazany (np. brak publikacji Roczników Statystycznych GUS na przełomie lat 40. i 50.)61, a przynajmniej znacznie utrudniony. W nowych granicach zewnętrznych powstawały nowe więzi lokalne, rosła siła
oddziały-59 Z. Niewiadomski, A. Piekara, Samorząd terytorialny: zagadnienia prawne i administracyjne, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1998, s 104.
60 Na przykład A. Jelonek, Regiony demograficzne Polski, Zeszyty Naukowe UJ, Kraków 1971; F. Sto-kowski, Regionalizacja demograficzna Polski, PWN, Warszawa 1977.
61 W tym czasie dokonano korekty granic zewnętrznych państwa. Polska odstąpiła Związkowi Ra-dzieckiemu 480 km w okolicy miasteczek Bełz i Sokal w powiecie hrubieszowskim, w województwie lubelskim, w trójkącie między rzekami: Bugiem, Sołokiją i Huczwą, na południe od Hrubieszowa i na wschód od Tomaszowa Lubelskiego. W zamian za to Polska otrzymała od ZSRR obszar w obwodzie dro-hobyckim, w okolicy Ustrzyk Dolnych, o powierzchni 480 km, tereny z których powstał powiat ustrzy-cki w Bieszczadach. Ludność obu obszarów została przesiedlona. Wymiana nastąpiła bez odszkodowań i rekompensat. Wymiana dokumentów nastąpiła 5 czerwca 1951 r. (Umowa z 15 lutego 1951 r. o zmianie pogranicznych odcinków terytoriów państwowych między Polską i ZSRR, Dz.U. 1952, nr 11, poz. 63).
Nieco wcześniej (aktualne już 1 stycznia 1951 r.) wprowadzono nowy podział administracyjny kraju na 17 województw i 5 miast wydzielonych. O powyższych faktach brak informacji w Rocznikach Staty-stycznych GUS.
Andrzej Rączaszek 68
wania niektórych szybko rozwijających się ośrodków przemysłowych i miast.
Uwzględnienie tych procesów w kolejnych reformach miało swoje uzasad-nienie. Widoczny był jednak także pewien woluntaryzm w podejmowanych decyzjach. Było to zapewne wynikiem nacisków lokalnych elit i silnych oso-bowości politycznych. Pełny obraz takich oddziaływań można zauważyć w reformie administracji państwa z 1975 r. (znany fakt zmiany decyzji o po-wstaniu historycznego województwa sandomierskiego62), a przecież nie była to jedyna reforma podziału administracyjnego w okresie ostatnich 60 lat.
Spis powszechny ludności został w konsekwencji tej przedostatniej reformy (z 1975r.) przyspieszony o dwa lata i po raz kolejny zakłócono publikację rze-telnych i porównywalnych informacji statystycznych, tym razem ze względu na krótszy okres międzyspisowy.
Krytyczne uwagi dotyczące przeprowadzonych uprzednio zmian podziału administracyjnego kraju wynikają z pomijania w tych podziałach kraju wzglę-dów historycznych. Ponadto częste zmiany granic administracyjnych utrudniają prowadzenie badań porównawczych63. Podobnie krytycznie należy ocenić ko-lejną reformę podziału administracyjnego kraju z 1998 r. Na ten temat autor niniejszego opracowania pisał już kilkakrotnie wcześniej64.