• Nie Znaleziono Wyników

Kształtowanie się tożsamości i normatywność kryzysu dorastania

Rozdział 2. MŁODOŚĆ I JEJ SPECYFIKA W KONTEKŚCIE BIEGU ŻYCIA

2.2. Kształtowanie się tożsamości i normatywność kryzysu dorastania

William H. Fitts wyróżnił trzy poziomy w strukturze samooceny: tożsamość, zadowolenie z siebie oraz zachowanie. Poziomy te odnoszą się do pięciu stref

„ja”, a mianowicie: ja fi zycznego, moralno-etycznego, osobistego, rodzinnego, społecznego (za: Grabowiec, 2011, s. 57). Jako podstawę kształtowania się samooceny uznaje się wiedzę zdobytą w trakcie samoobserwacji i w inter-akcjach z innymi. W konsekwencji umożliwia to wykreowanie się statusów tożsamościowych – pozytywnych i negatywnych. Tożsamość pozytywna to przekonanie o posiadaniu zalet, uzdolnień, przekonanie o wpływaniu na swój los i otoczenie. Tożsamość negatywna to poczucie bycia gorszym niż inni, o niskim poczuciu własnej wartości, poczuciu bezsilności i bezradności w rozwiązywaniu problemów egzystencjalnych (za: Wysocka, 2010, s. 73).

Mam świadomość, że w literaturze psychologicznej istnieje problem defi -niowania terminów „ja” oraz „tożsamość”, które ponadto używane są zwykle zamiennie. Odnosząc się jednak do własnych badań i przyjętej przeze mnie koncepcji Eriksona, chciałabym skoncentrować się na rozumieniu tożsamoś-ci jako postrzeganiu siebie jako odrębnej osoby, która nadaje poczutożsamoś-cie tożsamoś- cią-głości w czasie, czyli kształtowaniu się tożsamości adolescenta (Wojciszke, Doliński, 2008).

Erikson spopularyzował teorię rozwoju człowieka w ciągu całego życia (za:

Szczukiewicz, 1998, s. 21). Jego psychospołeczna koncepcja rozwoju człowie-ka odnosi się do ośmiu stadiów rozwoju: etapów rozwoju ego, poczynając od przemian, jakie występują w okresie dzieciństwa, poprzez okres ado lescencji, na dorosłości kończąc. Można powiedzieć, że autor expressis verbis postulo-wał istnienie faz w ciągu całego życia – biegu życia (ang. life-span) (tamże) – dlatego rozwój człowieka trwa całe życie (za: Bee, 2004, s. 39).

W ujęciu Eriksona rozwój jest wyznacznikiem interakcji pomiędzy we-wnętrznymi instynktami a zewe-wnętrznymi kulturowymi i społecznymi wy-maganiami, stąd zaproponowana nazwa psychospołeczne stadia rozwoju (za:

Brzezińska, 2000). Koncepcja ta prezentuje rozwój człowieka jako charakte-rystyczny splot funkcji ego oraz aspektu psychoseksualnego i psychospołecz-nego (Szczukiewicz, 1998, s. 13). Sam Erikson (2002, s. 27–28) wskazuje, że wyjaśnianie jakichkolwiek wydarzeń w ludzkim życiu wymaga uwzględnie-nia trzech procesów organizacji: procesu biologicznego (soma), psychicznego (psyche) i wspólnotowego (ethos). Proces biologiczny konstytuuje (stanowi) ludzki organizm, proces psychiczny za pomocą syntezy ego porządkuje do-świadczenia indywidualne, zaś proces wspólnotowy organizacji kulturowej przejawia się we współzależności osób.

Ego w ujęciu Eriksona (Szczukiewicz, 1998, s. 18–19) posiada własną siłę witalną i jest głęboką funkcją ludzkiej psychiki, obejmującą zarówno nieświadomość, jak i świadomość. W ten sposób staje się ono narzędziem wszechstronnego opisu rozwoju człowieka. Należy wskazać, że model stadiów Eriksona (za: Trempała, 2006, s. 261–262) opisuje sekwencje wykształcania się funkcji ego, które to ego odpowiada za organizację doświadczeń, racjo-nalne planowanie i przekształcanie się podstawowych orientacji jednostki w odniesieniu do niej samej oraz jej otoczenia społecznego. Charakteryzując rozwój osobowości, autor odwołuje się do zasady epigenezy, która zakłada, że „wszystko co wzrasta, dokonuje się z podstawowym planem powstawania części, z których każda wykształca się w specyfi cznym dla siebie czasie i do-minuje dopóty, dopóki nie powstaną pozostałe części, aby utworzyć funk-cjonalną całość. Powstający, zgodnie z omawianą koncepcją, plan epigene-tyczny determinuje rozwój indywidualny człowieka. Kieruje rozwojem ego i wykształceniem się sekwencji rozwojowych” (tamże). Proces rozwoju ego osiąga w okresie dorastania poziom, na którym może się ustalić nowy, spójny obraz osoby w otaczającym ją świecie (Szczukiewicz, 1998, s. 51).

Jak już wspomniano, autor ten (tamże) wyróżnił osiem stadiów rozwoju człowieka, uznając, że rozwój trwa przez całe życie, więc poczucie tożsamości kształtuje się od dzieciństwa aż po starość. By proces dojrzewania tożsamo-ści był prawidłowy, jednostka musi przejść przez osiem stadiów (kryzysów).

Kryzysy właściwe poszczególnym stadiom mają charakter normatywny (czyli właściwy i specyfi czny dla każdej fazy rozwoju).

Tematyka opracowania wymaga przybliżenia etapu najważniejszego dla dotychczasowych analiz, czyli kryzysu nazywanego tożsamość a niepewność roli. Jest to stadium zadań, przed jakimi stoi nastolatek w okresie dorastania.

Według Eriksona (tamże, s. 40), każdy dorastający człowiek, aby osiągnąć nową, dojrzałą tożsamość, musi ponownie rozważyć tę tożsamość, którą po-siada, a także rolę, jaką będzie realizował w okresie adolescencji. Musi na nowo zintegrować pojęcie siebie samego, tego, kim chce być i co chce robić.

Zagrożeniem dla jednostki jest poczucie niepewności wynikające z nadmiaru możliwości wyboru ról stojących przed człowiekiem w tym wieku (za: Be-rzonsky, 2000, s. 20). Poza określeniem własnej tożsamości i wyborem roli jednostka scala i reewaluje doświadczenia z poprzednich okresów życia, a także określa swoją pozycję w stosunku do młodszych, starszych i rówieśni-ków (Tyszkowa, Przetacznik-Gierowska 2004b, s. 199). Powstawanie i funk-cjonowanie tożsamości człowieka ma charakter procesu, tworzy się nieustan-nie poprzez interakcje z innymi ludźmi (Gałkowska, 1999). Formowanieustan-nie się tożsamości jest procesem długotrwałym, tożsamość bowiem ciągle się zmie-nia, przekształca, dlatego nie można uformować jej raz na zawsze. Ponadto nie tylko jednostka się zmienia, przechodząc z jednej fazy do następnej, ale

także zmieniają się warunki i czasy, w których żyje. Przeobraża się więc kon-tekst jej życia (za: Brzezińska, 2000, s. 255).

Podkreślono wcześniej założenie dotyczące tego, że zmiany rozwojo-we zachodzące w każdym z ośmiu stadiów mają znaczenie dla zmian, jakie będą zachodzić we wszystkich następnych stadiach. Ustalenie relacji między dwiema sprzecznymi tendencjami („biegunami kryzysu”) wyznacza moment przejścia do następnego etapu życia jednostki. Do kryzysu w każdym sta-dium dochodzi w wyniku jednocześnie działających nacisków wewnętrznych i zewnętrznych. Z tego też powodu rozwój człowieka ściśle wiąże się z kiero-wanymi ku niemu oczekiwaniami społecznymi (tamże, s. 250–251).

Młodzież, zdaniem Eriksona, stara się zapewnić sobie poczucie ciągłości i podobieństwa, które będzie obejmowało wszystkie dotychczasowe zmiany.

W  sposób szczególny próbuje określić swoją tożsamość (za: Szczukiewicz, 1998, s. 50).

W literaturze przedmiotu bardzo często możemy spotkać się z określe-niem, że dorastanie to okres tzw. kryzysu (Erikson, 2004), czyli „okres prze-łomu”, „punkt zwrotny” (Czerwińska-Jasiewicz, 2005). Jak podkreśla sam Eriksona, stadium piąte ma szczególne znaczenie w formowaniu tożsamości.

To właśnie na czas dojrzewania przypada czas rozwiązania kryzysu tożsamo-ści. Jeśli kryzys ten nie zostanie rozwiązany, będzie ujawniał się w różnych formach we wszystkich kolejnych etapach.

Każde zadanie, przed jakim staje młody człowiek, jest niezmiernie istot-ne, jest ono bowiem podstawą do wchodzenia w kolejne etapy życia. Życie stawia więc kolejne wyzwania niezależnie od tego, czy udało się zakończyć poprzednie konfl ikty. Jeśli człowiekowi nie uda się rozwiązać wcześniejszych dylematów, idzie przez życie z bagażem nierozwiązanych spraw (Trempała, 2006, s. 260).

Erikson (2004) za najbardziej istotny uważa okres młodzieńczy, gdyż pro-wadzi on do osiągnięcia w życiu ludzkim pewnego poziomu rozwoju, bez którego kolejne fazy byłyby niemożliwe. Badacz ten podkreśla wyjątkowość okresu dorastania – ten czas zostaje włączony w całość rozwoju człowieka jako osoby. Tożsamość jest pewnego rodzaju procesem, który jest w ciągłym rozwoju. Proces ten rozpoczyna się w momencie „spotkania” się z matką, a trwa dopóty, dopóki nie osłabnie zdolność do wzajemnej afi liacji. Jak już wspomniano, kryzys tożsamości jest normatywny dla okresu adolescencji:

W procesie tym jednostka dokonuje oceny siebie. Najpierw w świetle tego, co i w jaki sposób sądzą o niej inni, którzy porównują ją ze sobą, używając znaczącej dla nich ty-pologii. Zarazem jednak jednostka osądza ich sposób oceniania poprzez to, jak sama postrzega siebie na tle innych, i w odniesieniu do typologii, którą ona sama uznaje za znaczącą (za: Szczukiewicz, 1998, s. 56).

W ujęciu Eriksona (za: tamże, s. 57) rozwój tożsamości ma charakter wer-tykalny, czyli odnosi się do wyższych i niższych form tożsamości, które są nabywane na poszczególnych szczeblach rozwoju. Mówiąc o rozwoju werty-kalnym, warto przywołać opinię Barbary Hajduk (2000, s. 53), która wska-zuje, że jest on istotny dla fazy młodości rozumianej jako przejście między dzieciństwem a dorosłością. Rozwój ten polega na orientowaniu młodzieży przez społeczeństwo na realizację określonych zadań rozwojowych, na przy-gotowanie się do ról człowieka dorosłego (zawodowych, rodzicielskich, oby-watelskich itd.).

Należy zaznaczyć, że jeśli kryzys normatywny (kryzys tożsamości) tej fazy zostanie prawidłowo rozwiązany, to można mówić o opanowaniu nowej cno-ty, jaką jest wierność sobie. Ustala się ona wtedy, gdy po okresie poszukiwań czegoś lub kogoś młody człowiek znajduje wreszcie swój cel (Szczukiewicz, 1998). Ze względu na wiele czynników stanowiących o specyfi ce okresu dorastania) kryzys tożsamości w tej fazie przebiega niezwykle ostro (tamże).

Jak już zaznaczono, w koncepcji Eriksona głównym dylematem okresu dorastania jest kryzys opisany jako: tożsamość a niepewność roli. Dotychcza-sowe poczucie tożsamości „odkleja się” na skutek zmian związanych z proce-sami dojrzewania. Dawna tożsamość nie spełnia już swoich funkcji, a nowa dopiero się rodzi. Młody człowiek staje bowiem przed zadaniem wypełniania nowych ról, jakie niesie z sobą dorosłe życie. Dlatego może się pojawić fru-stracja spowodowana mnogością możliwych wyborów. Ostatecznie nastola-tek musi osiągnąć zintegrowany obraz własnej osoby, na który składają się przekonania, cele zawodowe czy rodzaje relacji z ludźmi (za: Bee, 2004).

2.3. Adolescencja jako etap między dzieciństwem