STARZENIE SIĘ LUDNOŚCI A PUBLICZNY KONTRAKT INTERGENERACYJNY
7. Ku zmianie kontraktu międzypokoleniowego?
Zdecydow ana dom inacja w dyskusji nad um ow ą m iędzypo
koleniow ą kw estii dotyczącej transferów intergeneracyjnych, a zatem redystrybucji zasobów m aterialnych, jest odpow iedzialna za to, iż śledząc literaturę przedm iotu, choć dostrzec m ożna wiele głosów opow iadających się za koniecznością zm iany zasad kon
traktu, ograniczone są one do tego tylko jednego wymiaru.
Z reguły w szyscy badacze problem u w ychodzą od wyzwań demograficznych - zapom inając często przy tym, iż dem ografia nie jest przeznaczeniem , a ju ż na pew no nie jest ideologią - for
mułując poglądy w pisujące się w ram y „dem ografii apokaliptycz
nej” '. M ówiąc o obciążeniach fiskalnych i nierów nym traktow a
niu kolejnych generacji, przygotow ują grunt pod „uw arunkow ane obiektywnie” propozycje. Ich lista - niezależnie od kraju, w któ
rym jest form ułow ana - jest stała. S ą to przede w szystkim 26: pod
Szukalski P„ 2006, Zagrożenie czy wyzwanie - proces starzenia się ludności,
^Polityka
Społeczna”, nr 9, 6-10.Zob. propozycje dla Polski: Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktowi pokoleń w Polsce?, [w:] J. Szomburg (red.), W poszukiwaniu kom- Pasu dla Polski. Po II Kongresie Obywatelskim, IBnGR, Gdańsk, 159-174.
79
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa w yższenie w ieku em erytalnego, w prow adzenie rów nych podat
ków dla w szystkich, przeprow adzenie gruntow nej reform y sektora usług m edycznych (z czym z reguły związane je st w prow adzenie reglam entacji dostępu do niektórych świadczeń), obniżenie wieku w yborczego (lub też niekiedy pozw olenie rodzicom nieletnich dzieci na dysponow anie ich głosam i), skończenie z preferencjam i dla schyłkow ych branż gospodarki, w prow adzanie kryterium m a
jątkow ego jako dodatkow ego warunku przyznania św iadczeń spo
łecznych. Celem takich zm ian je st obniżenie obciążeń podatko
wych i parapodatkow ych dla osób znajdujących się obecnie w wieku produkcyjnym .
Zdaw ać jednak sobie należy sprawę, że nie w szystkie pro
ponow ane przez proponentów przyw racania rów ności m iędzypo
koleniowej m etody są neutralne z punktu w idzenia rów ności ho
ryzontalnej, intrapokoleniow ej. Przykładow o, podniesienie wieku em erytalnego je st rozw iązaniem mniej korzystnym dla osób słabo wykształconych i mniej zam ożnych, które to osoby charakteryzują się w yższą u m ieraln o ścią a zatem w ydatniejszym skróceniem okresu pobierania św iadczenia w porów naniu do jednostek lepiej w ykształconych i bogatszych27.
Innym argum entem - rów nież utrudniającym zm ianę zasad kontraktu m iędzypokoleniow ego - je st silna akceptacja jeg o do
tychczasow ych w arunków , w idoczna przede w szystkim w Euro
pie, gdzie ceniona je st zarów no m ożliw ość w czesnego w ycofania się z rynku pracy, zw olnienie - dzięki relatyw nie w ysokim do
chodom em erytów - ich potom stw a z odpow iedzialności za w spieranie, ja k i m ożliw ość odw ołania się do pom ocy zam ożnych rodziców w trzecim i czw artym w ieku w razie potrzeby.
8. Podsumowanie
W e w spółczesnym świecie rozw ija się - zapoczątkow ana debatą o odpow iedzialności przed przyszłym i, nienarodzonym i
27 Kohli M., 2005, Generational changes and generational equity, [w:] M. J.
Johnson (ed.), The Cambridge handbook o f age and ageing, Cambridge Univer
sity Press, Cambridge, New York, 518-526.
8 0
p i o t r Szu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny.
jeszcze pokoleniam i za przekazanie nieskażonego ekologicznie środowiska naturalnego - „etyka przyszłości”, określająca obo
wiązki i praw a osób obecnie żyjących wobec przyszłych genera
cji . „Etyka przyszłości” w ynika z paradoksu zaw artego w kon
trakcie m iędzypokoleniow ym , a m ianow icie tego, iż choć w inni
śmy wiele naszym przodkom , to zobow iązania wobec generacji wymarłych przechodzą na jednostki w ciąż jeszcze nienarodzone.
Co więcej, zdaniem niektórych badaczy zagadnienia po etapie dem okratyzacji przestrzeni (tj- rozprzestrzeniania się procedur dem okratycznych) czeka nas dem okratyzacja czasu, oznaczająca coraz silniejsze uw zględnianie interesów generacji nie egzystują
cych w danym czasie, z praktycznego punktu w idzenia generacji jeszcze nienarodzonych29.
Zarządzanie kontraktem m iędzypokoleniow ym , tj. świado
me w prowadzenie zm ian m odyfikujących najw ażniejsze zasady redystrybucji zasobów w ujęciu intergeneracyjnym , to zadanie dla władz publicznych niezwykle trudne. Zm iana praw nabytych z reguły nie je st ju ż możliwa. Z kolei w przypadku zm ian doty
czących tych jednostek i pokoleń, które dopiero rozpoczynają wymianę z przedstaw icielam i innych generacji, często zaczynają upierać się przy zachow aniu dotychczasow ych przywilejów.
Sprzyja temu brak w yraźnego zw iązku pom iędzy utrzym aniem dotychczasowych zasad redystrybucji m iędzypokoleniow ej i ich zm ianą a postrzeganym i korzyściam i i kosztam i indyw idualnym i i zbiorowym i dla obecnych, a zw łaszcza przyszłych pokoleń.
W przypadku braku przekonania odnośnie do istnienia takiego związku trudno je st przekonać elektorat (tj. w w arunkach dem o
kratycznych uzyskać w iększość wyborców) co do koniecznych zmian w zorca redystrybucji m iędzypokoleniow ej.
D odatkow o w przypadku władz publicznych utrudnia po
dejmowanie takich problem ów zarów no brak dynam icznych miar dobrobytu bazujących na koncepcji cyklu życia, ja k i „kalifom i- zacja” stylu upraw iania polityki.
28
Birnbacher D., 1999, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, tłum. B.
Andrzejewski, P. Jackowski, Oficyna Naukowa, Warszawa, 298 s.
Bindę J., 2004, The natural contract ..., op. cit.
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa W pierw szym przypadku chodzi o w ciąż słabo rozw iniętą m etodologię m ierzącą długookresow e, odnoszące się do okresu kilkudziesięciu lat (tj. perspektyw y życia dwóch, trzech pokoleń) skutki utrzym yw ania się określonego porządku ekonom icznego (tj. głów nie fiskalnego) i społecznego (tj. przede w szystkim poli
tyki socjalnej). N aw et w zm iankow ana wcześniej m etodologia rachunkow ości generacyjnej w ciąż bazuje na m ało przystających do życia założeniach.
W przypadku drugim chodzi o koncentrowanie się w coraz większym stopniu na decyzjach ocenianych w perspektywie na
tychmiastowych korzyści wizerunkowych decydent« w, tj. przede wszystkim w perspektywie badań opinii publicznej3 . Co oczyw i
ste, „piarowska” perspektywa nie służy podejm ow ania decyzji nie
popularnych i przynoszących korzyści dopiero w długim okresie.
W przyszłości trendy dem ograficzne - postępujący proces starzenia się ludności i niska dzietność - d o p ro w a d /ą d o sytuacji, gdy coraz w iększem u „upublicznieniu” kosztów w ychow ania po
tom stw a tow arzyszyć będzie przekładanie odpow iedzialności za poziom życia na starość na ego. C zynnikiem łączącym te dwie tendencje musi być uw zględnianie statusu rodzinnego do ustalania wysokości upraw nień em erytalnych, choćby poprz ;z „nagradza
nie” kobiet, które w ydały na świat potom stw o, dodatkow ym
„oskładkow anym ” okresem , w ydłużającym staż pracy determ inu
jący w ysokość św iadczenia em erytalnego.W konsekw encji zm ie
niająca się struktura ludności w edług w ieku oraz rozrost m niej
szości etnicznych o dużo wyższej skłonności do posiadania p o tom stw a niż autochtoni zagrozić m ogą dotychczasow ej form ie publicznej um ow y m iędzypokoleniow ej, redukując skłonność do nadm iernej solidarności intergeneracyjnej jak o zasady nie zapew niającej ekw iw alentnej, choć nadal odroczonej w ym iany31.
30 Sam termin „kalifomizacja” (ang. californication) odnosi się przede wszyst
kim do coraz większego koncentrowania się przez jednostkę na swym wizerun
ku, tak aby dla postronnej osoby ów image wskazywał na kontakt z osobą atrakcyjną i o wysokim statusie społecznym.
Szukalski P., 2007, Potencjał demograficzny Europy i jego zmiany w per
spektywie do roku 2050, [w:] Europa w perspektywie roku 2050, Komitet Pro
gnoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa, 65-102.
8 2
piotr Szukalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny.
Literatura:
Antczak R., Dobrowolski P., 2007, Jak zapobiec konfliktow i po
koleń w Polsce?, [w:] J. Szom burg (red.), W poszukiw a
niu kom pasu dla Polski. Po II Kongresie O bywatelskim , IBnGR, Gdańsk, 159-174.
Auerbach A. J., K otlikoff L. J., Leibfritz W. (eds.), 1999, G enera
tional accounting around the world, NBER (A National Bureau o f Econom ic Research) - The U niversity of C hi
cago Press, Chicago, London, 534 s.
Binde J., 2004, The natural contract and developm ent in the tw enty-first century, [w:] J. Binde (ed.), The future o f values. 21st century talks, U NESCO Publishing, Paris,
198-203.
Bim bacher D., 1999, O dpow iedzialność za przyszłe pokolenia, tłum. B. A ndrzejew ski, P. Jackow ski, O ficyna Naukowa, W arszaw a, 298 s.
Hendricks J., 2005, M oral econom y and ageing, [w:] M. J. John
son (ed.), The Cam bridge handbook o f age and ageing, Cam bridge U niversity Press, Cam bridge, New York, 510-517.
Kohli M., 2005, G enerational changes and generational equity, [w:] M. J. Johnson (ed.), The Cam bridge handbook of age and ageing, Cam bridge U niversity Press, Cam bridge, New York, 518-526.
Lamm R. D., 1999, Care for the elderly: W hat abort our children?, [w:] J. B. W illiam son, D. M. W atts-Roy, E. R. Kingson (eds.), The generational equity debate, C olum bia U niver
sity Press, New York, 87-100.
Lee R. D., 1997, Intergenerational relations and the elderly, [w:]
L. W. W ächter, C. E. Finch (eds.), Between Zeus and the salmon. Biodem ography o f longevity, N ational Academ y Press, W ashington, 212-233.
Lee R. D., 2000, Intergenerational transfers and the econom ic life cycle: a cross-cultural perspective, [w:] A. M ason, G.
Tapinos (eds.), Sharing the wealth. D em ographic change
83
Konsekwencje ekonomiczne i społeczne starzenia się społeczeństwa and econom ic transfers between generations, Oxford U niversity Press, O xford, New York, 17-56.
Lüth E., 2001, Private intergenerational transfers and population aging. The G erm an Case, Physica-V erlag, A Springer- V erlag Com pany, H eidelberg, N ew York, 188 s.
Lynch J., 2006, A ge in the w elfare state. The origins o f social spending on pensioners, workers, and children, C am bridge U niversity Press, Cam bridge, N ew York, 223 s. + xviii
Szukalski P., 2000, R achunkow ość generacyjna, „Polityka Spo
łeczna”, nr 11-12, 17-21.
Szukalski P., 2002, Przepływ y m iędzypokoleniow e i ich kontekst dem ograficzny, W yd. UŁ, Łódź, 234 s.
Szukalski P., 2004, K ontrakt m iędzypokoleniow y a zasada spra
w iedliw ości m iędzypokoleniow ej, [w:] L. Frąckiew icz, A. Rączaszek (red.), K apitał społeczny, W yd. Akademii Ekonom icznej, Katow ice, 169-184.
Szukalski P., 2007, Potencjał dem ograficzny Europy i jego zm ia
ny w perspektyw ie do roku 2050, [w:] Europa w perspek
tywie roku 2050, K om itet Prognoz „Polska 2000 Plus”
PAN, W arszaw a, 65-102.
Thom ése F., van Tilburg T., van Groenou M. B., K nipscheer K., 2005, N etw ork dynam ics in later life, [w:] M. L. Johnson (ed.), The Cam bridge handbook o f age and ageing, C am bridge U niversity Press, Cam bridge-N ew York, 463-468.
Vallin J., M eslé F., 2001, Tables de m ortalité françaises pour les XIXe et X Xe siècles et projections pour le XXIe siècle, INED, Paris, 102 s. + CD.
W alker A., 1996, Introduction: The new generational contract, [w:] A. W alker (éd.), The new generational contract. In
tergenerational relations, old age, and welfare, U CL Press, London 1996, 1-9.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 1997, Rocznik Staty
styczny U bezpieczeń Społecznych. System pozarolniczy, 1990-1995, W arszaw a, 214 s.
8 4
2US (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 2002, Inform acja staty
styczna o system ie ubezpieczeń społecznych. System po
zarolniczy, 1996-1998, W arszaw a, 233 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), 2004a, Rocznik Staty
styczny U bezpieczeń Społecznych. System pozarolniczy, 1999-2002, W arszaw a, 202 s.
Z U S (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2004b, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz Ubezpieczeń Spo
łecznych), 2003 r., W arszaw a, 45 s.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2005, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo
łecznych), 2004 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w ww .zus.pl w dniu 13.09.2005.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2006, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo
łecznych), 2005 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w ww .zus.pl w dniu 10.05.2008.
ZUS (Zakład U bezpieczeń Społecznych), D epartam ent Statystyki, 2007, W ażniejsze inform acje statystyczne z zakresu ubezpieczeń społecznych (Fundusz U bezpieczeń Spo
łecznych), 2006 r., W arszaw a, publikacja dostępna na stronie w ww .zus.pl w dniu 10.05.2008.
p io tr Szu kalski Starzenie się ludności a publiczny kontrakt intergeneracyjny...
85