1. MUZEA PODKARPACKIE MIĘDZY RDZENIEM A PERYFERIAMI
1.4. Kulturowe i przestrzenne aspekty zmian
Omawiane dotąd procesy pozwalają wyodrębnić trzy obszary związane z funkcjonowaniem muzeów, które ulegają zmianom. Zauważalne są m.in. zmiany w infrastrukturze, relacjach społecznych, w konstruowaniu nar-racji i w roli muzeum dla społeczności. Poprzez odniesienie się do koncepcji Antoniny Kłoskowskiej (1981) moż-na wyodrębnić trzy sfery kultury, które kształtują działalność muzeów, a które stanowią przedmiot niniejszego badania. Są to więc:
17 a) kultura materialna, która w tym wypadku obejmuje przedmioty, technologie i budynki wykorzystywane w dzia-łalności muzeów; w tym kontekście muzeum jest traktowane jako budynek wraz z wyposażeniem; zmiana rozpatrywana zaś w tym ujęciu może obejmować przekształcenia w warunkach fizycznych funkcjonowania muzeów: modernizację budynków, wyposażenia, wprowadzanie nowych technologii oraz wkraczanie muze-ów w sferę wirtualną;
b) kultura społeczna, która odnosi się do relacji w trzech aspektach: między muzealnikami, między muzealni-kami a gośćmi odwiedzającymi instytucje; muzeami a otoczeniem społeczno-politycznym (samorządami oraz organizacjami, w szczególności innymi instytucjami kultury); zmiana w tym kontekście może dotyczyć ko-nieczności wyodrębnienia nowych ról pracowniczych: edukatorów i pracowników promocji; istotne może być również zaangażowanie w animowanie społeczności lokalnych, działania rewitalizacyjne oraz konstruowanie tożsamości lokalnej;
c) kultura symboliczna odnosi się do samej idei muzeum oraz ich funkcji: ochronnej, edukacyjnej (wychowaw-czej) oraz estetycznej; fakt, że zarówno materialne jak i niematerialne składniki kolekcji muzealnych są rów-nież nośnikami wartości symbolicznych generuje kolejne obszary analiz; gromadzenie, opracowanie, bada-nie, upowszechnianie swoich zbiorów konstruuje kompleksy powiązań muzeów ze społecznością lokalną, oraz ponadlokalną.
Wymienione trzy sfery kultury dostarczają ramy analitycznej, porządkującej proces obserwacji zmian wątków komercjalizacji, wzrostu znaczenia edukacji, otwierania się na otoczenie, modernizacji technicznej i wirtualizacji oraz partycypacji. Uwzględnienie tego faktu jest o tyle istotne, że zmiany trudno jednoznacznie powiązać wyłącz-nie z jedną z tych sfer. Każda z nich może mwyłącz-niej bądź bardziej wyraźwyłącz-nie odzwierciedlać się w przekształceniach.
Dodatkową ramę analityczną wprowadza uzależnienie zmian w obrębie muzeów podkarpackich od pozio-mu konstruowania symboli transmitowanych w procesach globalizacji. Poziomy te można potraktować jako pola społeczne (Wojakowski 2007: 52–53) czyli całokształt interakcji, wartości, znaczeń i zasobów wspólnych akto-rom uczestniczącym w określonym procesie społecznym. Można wyodrębnić pole globalne oraz pola o mniej-szym zasięgu: państwowonarodowe, pogranicza wschodniego oraz lokalne. Istotnym elementem tak rozumia-nych pól jest ich nakładanie się i przenikanie. Fakt nakładania się i przenikania sprzyja przekazywaniu wzorów i symboli (w tym związanych z funkcjonowaniem muzeów), co ponownie skłania do przywołania metafory sieci (np. Castells 2007), które łączą jednostki, zbiorowości oraz instytucje. Istotną rolę w strukturze sieci odgrywają węzły, czyli punkty przecięcia przepływów (treści, wiedzy, kapitału itp.). Węzły cechuje koncentracja i intensyfi-kacja działań. W niniejszym opracowaniu za punkty węzłowe są uznane muzea, których działalność w połącze-niu ze sobą można traktować jako sieć (powiązania instytucjonalne i społeczne w ramach regionu, Polski, Unii Europejskiej, świata) zauważalne są między nimi bowiem przepływy wiedzy i dóbr materialnych, a powiązania są intensyfikowane poprzez wykorzystanie nowych mediów.
Koncepcja I. Wallersteina zakłada, że najważniejsze trendy są kształtowane w państwach Zachodu. Polska jest włączona w rozmaite sieci kulturalne i polityczne, co warunkuje dobrowolne lub obligatoryjne przyswajanie wzorów w zakresie polityki kulturalnej. Regulamin Polskiego Komitetu Narodowego ICOM (§ 3, pkt. 2) wskazu-je, że do zadań PKN ICOM należy m.in. działanie na rzecz propagowania standardów zachowania określonych w Statucie ICOM oraz Kodeksie etyki ICOM dla muzeów, podkreślając tym samym akceptację wzorów kształto-wanych na poziomie ponadnarodowym.
Fakt funkcjonowania Polski w ramach Unii Europejskiej skłania z kolei do przywołania badań prowadzonych przez J. Kurczewską nad zjawiskiem europeizacji, którą autorka definiuje jako układ procesów społecznych i kul-turowych, na które składają się serie konstrukcji i dekonstrukcji projektów europejskich (normatywnych i orga-nizacyjnych), a także ich transfery z jednych kultur narodowych czy regionalnych do innych kultur społecznych, dokonywane przez różne kategorie podmiotów zbiorowych i indywidualnych – osób, środowisk, grup zawodo-wych i instytucji ulokowanych w określonych miejscach struktury przestrzennej społeczeństwa narodowego lub społeczeństwa europejskiego budowanego na fundamentach społeczności lokalnych, regionalnych, narodowych
i ponadnarodowych (Kurczewska 2008: 36). Wiąże się z tym również dalsza złożoność procesu europeizacji, będą-ca wynikiem niezadowolenia społeczności lokalnych wzorami konstruowanymi w polu narodowym i poszukiwania nowych obszarów identyfikacji powiązanych z kulturą lokalną (Mach 2004: 88). Sprzyja temu polityka Unii Euro-pejskiej, wspierająca pluralizm kulturowy, w tym podtrzymywanie i rozwój kultur lokalnych. W dokumencie „Kon-kluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie w sprawie planu prac w dziedzi-nie kultury na lata 2015–2018” można znaleźć np. informacje odnoszące się do Europejskiej Agendy Kultury oraz strategii „Europa 2020” a postulujące m.in. Identyfikację innowacyjnych sposobów podejścia do wielopoziomowe-go zarządzania materialnym, niematerialnym i cyfrowym dziedzictwem, w którym uczestniczy sektor publiczny, podmioty prywatne i społeczeństwo obywatelskie a także budowanie zdolności dla osób zawodowo zajmujących się dziedzictwem kulturowym. Skupienia się na przekazywaniu tradycyjnych umiejętności i <<know-how>> oraz informacji na temat nowych zawodów, również w kontekście cyfryzacji. Oba dokumenty domyślnie wskazują za-rządzanie dziedzictwem w skali mikro i lokalnej w powiązaniu z zachowywaniem lokalnych tradycji.
Polityki kształtowane na poziomie państwowo-narodowym także wpływają na funkcjonowanie lokalnych in-stytucji kultury. Działalność muzeów organizują ustawy i rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodo-wego, przede wszystkim:
● Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach z późniejszymi zmianami;
● Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, z późniejszymi zmianami;
● Ustawa z dnia 25 października 1991 r. z późniejszymi zmianami o organizowaniu i prowadzeniu działal-ności kulturalnej.
Należy jednak dodać, że na zmiany sektora muzealnego wpływają nie tylko akty prawne będące dokumen-tami – jak wskazywano na wstępie – dość „statycznymi”, utrwalającymi pewną konfigurację znaczeń związaną z momentem ich powstania. Przeciwstawić im można dokumenty strategiczne, ukierunkowane na zmianę. Kie-runki rozwoju muzeów wskazuje więc „Strategia rozwoju muzealnictwa”, która koncentruje się na trzech głów-nych problemach: finansowaniu działalności muzeów, społeczgłów-nych funkcjach muzeów, do których zaliczono Od-budowywanie kultury pamięci, kształtowanie tożsamości lokalnej i narodowej, odnawianie i tworzenie zasobów społecznych zdolnych do kooperatywnego działania oraz edukacji muzealnej, co wpisuje się w trendy zachodnie.
Warto również dodać, że sami muzealnicy podejmują inicjatywy mające na celu diagnozę potrzeb i ukierun-kowania zmian. I tak, oprócz wspomnianej „Strategii rozwoju muzealnictwa”, w 2012 r. wydano publikację „Edu-kacja muzealna w Polsce. Sytuacja, kontekst, perspektywy rozwoju. Raport o stanie edukacji muzealnej”, który był pokłosiem ogólnopolskiego badania. W nawiązaniu do niego wydano również suplementy, z których pierwszy zawiera rekomendacje co do kierunków rozwoju edukacji muzealnej w Polsce. Założeniem tego dokumentu jest podniesienie znaczenia edukacji i przeniesienie jej do centrum działań muzealnych zarówno od strony formal-no-prawnej jak i praktycznej. W publikacji znajdują się m.in. postulaty włączenia do Ustawy o muzeach zapisów traktujących edukację jako integralny element definicji muzeum (M. Szeląg 2014: 34).
Na koniec w analizie należy uwzględnić pola, których funkcjonowanie muzea podkarpackie doświadczają bezpośrednio. Wśród czynników pola lokalnego, oprócz lokalnie tworzonej polityki, wyrażającej się m.in. w stra-tegiach województwa, powiatów, gmin, należy uwzględnić specyfikę muzeów, wynikającą z unikatowych zbiorów.
Nie bez znaczenia jest również pograniczne położenie województwa i jego relacje z sąsiadami: Ukrainą i Słowacją.
Na najniższych poziomach działania: instytucjonalnym oraz indywidualnym należy uwzględnić unikatowe struktury relacji dla każdej z badanych organizacji oraz politykę realizowaną przez osoby zarządzające. Osta-tecznie konieczne jest uwzględnienie charakterystyki, praktyk oraz poglądów pracowników.
19