Paweł Aleksandrowicz Fłorenski urodził się w 21 stycznia 1882 roku w Jewlach na Kaukazie jako najstarsze dziecko Aleksandra Iwanowicza [Александр Иванович] i Olgi Pawłowny Saparowej [Ольга (Саломэ) Павловна Сапарова (Сапарьян)]. Jego ojciec był inżynierem budującym za-kaukaską kolej. Był przedstawicielem zlaicyzowanej inteligencji opierającej swoje życie na wartościach szeroko rozumianego humanizmu. Sam jednak wywodził się z duchownej prawosławnej rodziny mieszkającej w Kostro-mie, portowym mieście nad Wołgą u ujścia rzeki Kostromy. Matka Olga, po swojej matce Zofii Patowej [София Паатова Григорьевна (Пааташвили)], pochodziła ze starej ormiańskiej szlachty z Karabachu. Rodzice Pawła pie-lęgnowali liberalne poglądy typowe dla ówczesnej Europy, co powodowało brak kontaktu z Cerkwią. W dzieciństwie Paweł ani razu nie był w świątyni. Rodzice dbali, by dzieci otaczała atmosfera afirmacji kultury europejskiej, a szczególnie jej osiągnięć naukowych i artystycznych. Każde z rodzeństwa zajęło się działalnością, która jednoczyła w sobie wymiar artystyczny i na-ukowy. O najstarszym, Pawle można powiedzieć, że konsolidował w sobie wszystkie zainteresowania zarówno rodziców, jak i rodzeństwa46. Do gimna-zjum uczęszczał w Tbilisi i był wyróżniającym się uczniem. Szkołę ukończył ze złotym medalem. Poznał tam późniejszego filozofa religijnego i prezbi-tera Aleksandra Jelczaninowa [Александр Викторович Ельчанинов] oraz filozofa Włodzimierza Erna [Владимир Францевич Эрн]. Duchowe niepo-koje młodego Pawła zaczęły się pod koniec nauki gimnazjalnej. Pisał o tym w 1899 roku zarówno do Lwa Tołstoja47, jak i do swojego ojca. Już wtedy poszukiwał pewności prawdy i pragnął pełnego poznania, a tego nie mogły
cach jako przygotowywanych do druku, oraz spis artykułów i notatek o nim (do 1971). Drugie wydanie wspomnianego dzieła nastąpiło już pod prawdziwym nazwiskiem, Сергей Иосифович Фудель, Об о. Павле Флоренском, w: Pro et contra, s. 49-67.
46 Jego siostra, Julia (1884-1947) została psychiatrą, druga siostra Elżbieta (1886-1959) malarką i pedagogiem, brat Aleksander (1888-1937?) został mineralogiem i etnografem, dalej Olga (1890-1914) malarką i poetką, kolejna siostra Raisa (1894-1932) malarką i najmłodszy brat Andrei (1899-1961) był inżynierem wojskowym.
47 Письмо П. А. Флоренского Л. Н. Толстому, 22.10.1988, nr 21, w: Dietiam moim, s. 264-265.
30 ŻYCIORYS
mu dać nauki przyrodnicze. Przeżywał niepokoje związane z obserwacją ów-czesnych stosunków ekonomicznych i społecznych i był młodzieńczo zauro-czony dziełami Lwa Tołstoja48. Już wówczas przekonał się, że racjonalność preferowana w naukach przez panujący w Europie pozytywizm dawała opis tylko części obrazu świata.
Mimo wcześniejszych rozterek, związanych z wyborem drogi edukacyj-nej, ostatecznie w roku 1900 rozpoczął studia na Wydziale Fizyczno-Mate-matycznym Uniwersytetu Moskiewskiego. Matematykę studiował pod kie-runkiem profesora Bolesława Młodziejewskiego [Болеслав Корнелиевич Млодзиевский]. Znamienne jest, że rok rozpoczęcia studiów przez młode-go Pawła to rok śmierci Włodzimierza Sołowjowa [Влади́мир Серге́евич Соловьёв], założyciela oryginalnej szkoły rosyjskiej filozofii religijnej. Póź-niej Paweł Fłorenski sam stał się jej wielkim przedstawicielem49. W swoich dziełach Paweł Fłorenski nawiązywał zarówno do idei wszechjedności Sołow-jowa, jak również Aleksieja Chomiakowa [Алексей Степанович Хомяков], nie podzielając jednak w pełni jego poglądów50. Wpływ środowiska słowia-nofilów spowodował, że w latach 1900-1904 studiował nie tylko matematy-kę, ale i filozofię, szczególnie starożytną, i psychologię. Uczestniczył w wy-kładach matematyka i filozofa Mikołaja Bugajewa [Николай Васильевич Бугаев]51. Dodatkowo Fłorenskiego interesowały wykłady z psychologii, które prowadził filozof i prezes Moskiewskiego Towarzystwa Psychologicz-nego, Lew Łopatin [Лев Михайлович Лопатин]52. Ten naukowiec poznał w dzieciństwie Włodzimierza Sołowjowa, ale pozostawał oponentem w spra-wach filozofii, która była tłem jego badań psychologicznych, poświęconych szczególnie zagadnieniu wolnej woli53. Dzięki niemu młody student zapoznał się z pionierskimi pracami Williama Jamesa na temat filozoficznych
interpre-48 Por. dane dotyczące faktów z życia w: Pawel Florenski Biographie, [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://www.kontextverlag.de/florenskij.biographie. html
49 Mikołaj Łosski, Historia filozofii rosyjskiej, tłum. Henryk Paprocki, Kęty, wydaw-nictwo Antyk, 2000, s. 197.
50 Por. Piotr Przesmycki, P. Fłorenski, „Diametros”, Internetowy Serwis Filozoficz-ny, [online], [przeglądane, 07.07.2012], dostępne w: http://www.diametros.iphils.uj.edu. pl/?l=1&p=lit3&m=103&ii=189
51 Był też ojcem Andrzeja Białego, poety i czołowego symbolisty rosyjskiego. Zaj-mował się analogiami pomiędzy analizą matematyczną a algebrą – analizował nieciągło-ści w funkcjach.
52 Przedstawiciel filozofii w duchu Włodzimierza Sołowjowa, zmarł z głodu i wycie-czenia w 1920 r.
53 Лев Михайлович Лопатин, Анализ научной деятельности, w: Психологический
31
tacji ludzkiego doświadczenia54. W czasie studiów Pawła Mikołaj Żukowski [Николай Егорович Жуковский] zbudował laboratorium i dokonywał sław-nych na całym świecie odkryć aerodynamiczsław-nych55. Nie uszło to jego uwadze i jako student również fizyki nawiązał z nim serdeczny kontakt, który trwał aż do jego śmierci56. Paweł Fłorenski uczęszczał na wykłady filozoficzne księcia Siergieja Trubieckoja [Сергей Николаевич Трубецкой]. Tam zapo-znał się z ideą wszechjedności Włodzimierza Sołowjowa57. Niemały wpływ miały na niego też zainteresowania jego kolegi z gimnazjum, przedwcześnie zmarłego Włodzimierza Erna [†1917]. Wraz z nim i Walentynem Swiencic-kim [Валентин Павлович Свенцицкий], również filozofem, uczestniczy-li w organizacji i pracach Reuczestniczy-ligijno-filozoficznego stowarzyszenia pamięci
Włodzimierza Sołowjowa58. Było to studenckie koło zainteresowań powołane w Moskwie przy Historyczno-Filologicznym Wydziale Uniwersytetu Mo-skiewskiego, na którym studiował Włodzimierz Ern. Tam spotykali się z An-drzejem Biełym [Андрей Белый] czołowym przedstawicielem rosyjskiego symbolizmu59. Ten krąg przyjaciół i znajomych bezpośrednio kształtował in-telektualną świadomość Pawła Fłorenskiego nie tylko w czasie studiów, ale aż do lat dwudziestych XX wieku.
Paweł Fłorenski już jako student wydziału matematyczno-filozoficznego Uniwersytetu Moskiewskiego rozpoczął pracę naukową, wchodząc w kry-tyczny dialog z ewolucjonizmem, pozytywizmem i racjonalizmem. W 1902
54 William James, The varieties of religious experience: a study in human nature, 1902 [online], [przeglądane 19.11.2007], dostępne w: http://www.des.emory.edu/mfp/james.html. http://human-nature.com/reason/
55 Nazwany został ojcem współczesnej areo- i hydrodynamiki, por. Словари и
энцикло-педии на Академике, [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://dic.academic.ru/
dic.nsf/enc_tech/2212/%D0%96%D1%83%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA-%D0%B8%D0%B9
56 Pisał o nim w 1902 r. do matki i w liście z 9 lutego 1907 r. do Nikołaja Łuzina, П. А.
Флоренский – Н. Н. Лузину, Конверт отсутствует, [online], [przeglądane, 07.07.2012],
dostępne w: http://ricolor.org/history/fil/florensky/6/1/
57 Książę Siergiej Trubieckoj był przyjacielem i kontynuatorem myśli Włodzimierza Sołowjowa.
58 Rosyjska nazwa – Религиозно-философского общества памяти Влади́мира
Соловьева. Wśród założycieli był tam jeszcze А.В. Ельчанинов, por. Яна Владимировна
Морозова, Московское Религиозно-Философское Общество памяти Вл. Соловьева: у
истоков возникновения, w: Руниверс, логосфера,[online], [przeglądane, 07.07.2012],
do-stępne w: http://www.runivers.ru/philosophy/logosphere/420708/
59 Korespondencja pomiędzy nimi trwała od 1904 do 1914 r. Przez niego poznał in-nych poetów symbolistów.
32 ŻYCIORYS
roku przygotował pracę: Мнимости в геометрии60, która nawiązuje do teorii opisujących płaszczyzny zakrzywione, a przez to do matematycznego apara-tu relatywistycznej teorii względności Einsteina, czyli jest jej geometryczną interpretacją. Nowa, w tamtych czasach, koncepcja pokazuje, że przestrzeń euklidesowa jest tylko szczególnym przypadkiem bardziej ogólnych teorii opisujących otaczającą nas rzeczywistość. Praca ta jest znaczącym wkładem w geometrię analityczną. Dokonania Pawła Fłorenskiego na studiach były tak doniosłe, że zaproponowano mu asystenturę i pracę naukową na Moskiewskim Uniwersytecie. Jednak, zaskakując wielu, w 1904 roku wstąpił do Moskiew-skiej Akademii Duchownej w Siergijew Posadzie. Już w marcu pisał do matki i przekonywał ją, że pragnie poszukiwać syntezy tego, co religijne, z tym, co świeckie, bez jakichkolwiek kompromisów, włączając w to również sztukę, w tym sakralną, która obejmowała liturgię. W tym samym liście wspominał również o pierwszym spotkaniu z biskupem Antonim Fłorensowym [przed święceniami Михаил Симеонович Флоренсов]61. Paweł Fłorenski nie za-głuszył swoich młodzieńczych niepokojów duchowych i związał się z bisku-pem Antonim na wiele lat; do 1918 roku, czyli do śmierci, biskup był jego przewodnikiem i spowiednikiem62. W przestrzeni duchowych poszukiwań Paweł niejako musiał wejść w krąg oddziaływania typowego dla
prawosła-60 Tytuł ten, jako że praca dotyczy liczb zespolonych, można tłumaczyć, Liczby
ze-spolone [urojone] w geometrii. Później ta matematyczna praca stała się częścią filozoficznej
książki (paragrafy od 1-7): Павел Флоренский, Мнимости в геометрии. Расширение
об-ласти двухмерных образов геометрии, Москва, Поморье 1922, w nakładzie 1000 sztuk,
o czym szerzej, por. s. 43 nn. niniejszej pracy.
Użyte w tytule słowo мнимости wchodzi w skład terminu matematycznego мнимая
величина, który obecnie jest archaizmem. W języku rosyjskim liczba zespolona to комплексное число, a matematyczne oznaczenie to „i” jako pierwiastek z „-1” nazywa się мнимая единица. Jest to jeden z najciekawszych przykładów pojęcia, które przy odkryciu
zostało uznane za nierealne, a potem zyskało fundamentalne znaczenie dla techniki, szcze-gólnie dla elektrotechniki. Por. Tadeusz Trajdos, Matematyka. Poradnik inżyniera, Warsza-wa, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 1986, s. 55, 562-568.
61 Pawel Florenski, Leben und Denken, dz. cyt., s. 79; por. też: Павел Флоренский,
Матери, Ольге Павловне Флоренский. 3 марта 1904, w: 1904 год. Письма Павла Алек-сандровича Флоренского семье, [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://
www.hrono.info/biograf/florenski/1904fl.html; Homo creatus, s. 223.
62 Por. artykuły opublikowane przez wnuka Pawła Fłorenskiego: Андроник [Тру-бачёв], Епископ Антоний (Флоренсов) – духовник священника Павла Флоренского, „Журнал Московской Патриархии”, 1981, nr 9, s. 71-77; nr 10, s. 65-73, wersja [online], nr 9, [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://www.portal-credo.ru/site/?act=moni-tor&id=2448; Por. też listy: »Я пишу Вам, как на исповеди… « Переписка
священни-ка Павла Флоренскогои епископа Антония (Флоренсова), „Духовный Собеседник”
nr 2(50), 2007; fragmenty wersja [online], [przeglądane 07.07.2012], dostępne w: http://www. bogoslov.ru/text/312827.html
33
wia starczestwa63. W 1906 roku zredagował tak zwane Экклезиологические
материалы64. Stały się one podstawą dla późniejszej pracy przedstawionej jako próba prawosławnej teodycei65.
Również w 1904 roku spotykał mnicha Izydora [Авва Исидор], człowieka modlitwy i ascezy, który jako starzec przebywał przy Ławrze Trójcy Świętej i św. Sergiusza [Троице-Сергиева Лавра] w pustelni Getsemani. Był jednym z ostatnich przedstawicieli starczestwa [старчество]66 w Rosji, który miał dar proroctwa67. W dalszych latach swojego życia poświęcił mu dzieło pod tytułem
Sól ziemi68, co miało też wpływ na jego losy po 1917 roku. Paweł Fłorenski darzył szacunkiem również innych starców, szczególnie z Zosimowskiej Pu-stelni69. Swoje niepokoje filozoficzno-teologiczne przedkładał takim osobom jak przełożonemu pustelni Hermanowi [Герман] czy ojcu Anatolowi [Анатол Потаповы]70. Wtedy 7 września 1905 roku usłyszał, że własnym życiem du-chowym ma dążyć do Prawdy w sekularyzowanym świecie, a prawdziwa filozofia jest chrystologiczna71. Wówczas też ukształtowało się przekonanie późniejszego o. Pawła o roli Cerkwi w osiąganiu przez chrześcijanina prawdy.
Paweł Fłorenski w czasie studiów nie unikał działalności społecznej, żywo reagował na ówczesne niepokoje i włączył się w zakładanie Bractwa
przy-jaźni chrześcijańskiej [Христианское братство борьбы], jednak ze
wzglę-du na solidaryzowanie się z ruchami rewolucyjnymi w latach 1905-1906 nie zyskało ono poparcia Cerkwi72. Był też aresztowany z kolegami wiosną 1906
63 Por. wywiad z Andrzejem Kamińskim, Skoro zgrzeszył, to źle go prowadziłem, [online], przeglądane 11.09.2016], dostępne w: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TS/ skoro.html
64 От редакции, w: Экклезиологические материалы, „Богословские труды”, 12, издание, s. 73, [dalej Eclesia].
65 Por. Rościsław Kozłowski, Rosyjska eklezjologia prawosławna w XIX-XX wieku.
Studium historyczno-dogmatyczne, Warszawa ChAT 1988, s. 142-143.
66 Por. Идеи в России – Idee w Rosji – Ideas in Russia, red. Andrzej de Lazari, t. 1, Łódź, Wydawnictwo Naukowe „Semper” 2000, s. 380-382 [dalej Idee w Rosji].
67 Żył w latach 1824-1908, spotkanie to wywarło wielki wpływ na całe dalsze życie Pawła Fłorenskiego, por. Homo creatus, s. 128-132.
68 Paweł Fłorenski, Sól ziemi, czyli opowieść o życiu starca pustelni Getsemani,
Hie-romnicha Abby Izydora zebrana i po porządku przedstawiona przez Jego niegodnego syna duchowego Pawła Fłorenskiego, tłum. Henry Paprocki, Białystok, Bractwo Młodzieży
Pra-wosławnej w Polsce, 1996 [dalej Sól ziemi].
69 Por. s. 79 i 92 oraz 194 niniejszej pracy.
70 Por. Андроник игумен, Жизнь и судьба, dz. cyt., s. 11.
71 Por. tamże, s. 12.
72 Był tam, ze swoimi kolegami: Włodzimierzem Ernem, Walentynem Swiencickim, Aleksandrem Wołżskim, Sergiejem. Bułgakowem. Por. Андроник игумен, Жизнь и
судь-ба, dz. cyt., s. 10.
34 ŻYCIORYS
roku i trzymany około tygodnia na Tagance [Таганская тюрьма]. Dzięki wstawiennictwu rektora Moskiewskiej Akademii zwolniono zatrzymanych studentów przed Wielkanocą. Młodość Fłorenskiego wyrażała się nie tylko w buncie przeciwko niesprawiedliwości i głębokich duchowych rozterkach. Jego wrażliwość na dobro, prawdę i piękno wyraziła się także w poezji, rów-nież w wierszach religijnych, pisał je nawet podczas zsyłki73.