• Nie Znaleziono Wyników

Międzywojenna literatura wileńska?

3. Litwini w międzywojennym Wilnie

Książki Bronisława Makowskiego (Litwini w Polsce 1920-1939) i Joanny Januszewskiej-Jurkiewicz (Stosunki narodowościowe na Wileńszczyźnie w latach 1920–1939) w pełny i wyczerpujący sposób opisują polityczne i społeczne życie mniejszości litewskiej w międzywojennym Wilnie, które stanowi ramy dla literatury litewskiej i twórczości Mackonisa.

Wypada przypomnieć jedynie najważniejsze rzeczy.

16 lutego 1918 roku litewska Taryba ogłosiła akt niepodległości, co było bezpośrednią zapowiedzią powstania niepodległego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie. Z takim stanem rzeczy nie zgadzali się sąsiedzi Litwy, widząc w jej powstaniu efekt manipulacyjnej polityki armii niemieckiej, okupującej te ziemie od 1915 roku. Od 1920 roku Wilno i Wileńszczyzna pozostały w rękach polskich. Po przejściowym okresie istnienia Litwy Środkowej cały region został włączony w obręb państwa polskiego w 1922 roku. Niezależnie od tego w Rydze w 1921 roku doszło do uzgodnienia wschodnich granic Polski (włączając Wileńszczyznę) z Rosyjską i Ukraińską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką. Rok później wschodnią granicę Polski zatwierdziła Rada Ambasadorów, co ostatecznie przesądziło o państwowej przynależności Wilna i Wileńszczyzny. W roku 1926 fakty potwierdziły te decyzje. Ten sam rok dla Litwinów ważny jest ze względu na przewrót majowy w Polsce i grudniowy na Litwie, co na dłuższą metę zaowocowało zaostrzeniem kursu wobec mniejszości litewskiej. Podobne znaczenie miały lata 1935-1938, kiedy zdecydowana akcja wojewody Bociańskiego niemal zlikwidowała życie społeczne mniejszości litewskiej. Niezależnie od tych wydarzeń, w wyniku niebezpiecznego impasu politycznego na linii Warszawa-Kowno Polska wystosowała do Litwy ultimatum 17 marca 1938 roku, wymuszające nawiązanie stosunków dyplomatycznych. Paradoksalnie ten radykalny krok spowodował rozluźnienie napiętych do granic możliwości stosunków polsko-litewskich.

10 października 1939 roku Wilno i Wileńszczyzna zostało przekazane Litwie przez Związek Radziecki. Daty te wyznaczają ramy i cezury w życiu społecznym i kulturalnym Litwinów wileńskich. Do 1923 roku Litwini na wszelki sposób próbowali walczyć o przyłączenie Wilna do Litwy na polu politycznym i publicystycznym, czemu została podporządkowana również litewska kultura. Po tej dacie, do 1938 roku starali się utrzymać swoje pozycje w mieście, uniknąć procesów asymilacyjnych i zorganizować się tak, aby ułatwić – choćby na poziomie administracyjnym – powrót Wilna do Litwy przy pierwszej możliwej okazji. Echa tej „konsolidacji” wyraźne są także w literaturze. Od 1938 roku z kolei starali się przepracować traumę ultimatum i pogodzić się z sytuacją, w której Wilno miało pozostać polskie.

Najważniejszą instytucją litewską Wilna, stanowiącą niejako delegaturę rządu kowieńskiego i podporządkowującą sobie całość zorganizowanego życia Litwinów, był Tymczasowy Komitet Litwinów Wileńskich, powstały jeszcze w 1919 roku. Jednym z jego założycieli był Jonas Basanavičius. Prezesami byli kolejno Mykolas Biržiška, od 1922 roku Konstantinas Stašys85, od 1923 Danielius Alseika, po nim zaś, od 1928 roku do końca istnienia Komitetu, ponownie Stašys. Te zmiany personalne odpowiadają cezurom w politycznej sytuacji Litwinów. Obok nieoficjalnych funkcji dyplomatycznych Komitet reprezentował mniejszość litewską Polski na arenie międzynarodowej, nadzorował pracę litewskich towarzystw i instytucji, współorganizował oświatę i finansował organizację życia litewskiego. Największe wpływy w TKL miały trzy grupy polityczne – chadecy, tautininkowie (narodowcy) i liberalni ludowcy, co zresztą odpowiadało popularności tych ugrupowań w społeczeństwie. Komitet został rozwiązany w 1937 roku.

Tymczasowy Komitet Litwinów finansował istniejące od 1907 roku Litewskie Towarzystwo Naukowe (Lietuvių Mokslo Draugija). W polskim Wilnie stopniowo traciło ono swój naukowy prestiż – część najważniejszych członków została deportowana, wprowadzono zmiany w regulaminie, uniemożliwiające członkostwo osobom bez obywatelstwa polskiego.

Organem Towarzystwa było czasopismo „Lietuvių tauta“ (Naród litewski).

W okresie międzywojennym funkcjonowało także Litewskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny (Lietuvių Draugija Nukentėjusiems dėl Karo Šelpti), istniejące od początku XX wieku. Początkowe funkcje polityczne, jakie pełniło Towarzystwo, zdezaktualizowały się wobec powołania TKL. W 1926 roku zmieniono nazwę towarzystwa na Litewskie Towarzystwo Dobroczynności (Lietuvių Labdarybės Draugija) i zreorganizowano jego działalność, która

85 Zob.:Bronius Makauskas, Staszys Konstanty, w: Polski Słownik Biograficzny, Tom XLII/4, red. A. Romanowski, Warszawa-Kraków, 2003-2004, s. 558-559.

ograniczyła się do opieki nad młodzieżą szkolną. W 1937 roku towarzystwo zamknięto.

Istniały w Wilnie także litewskie towarzystwa religijne. Swoją działalność w międzywojniu kontynuowało założone w roku 1912, a reaktywowane w roku 1922 Katolickie Towarzystwo Trzeźwości. W 1920 roku powołano Rzymsko-Katolickie Towarzystwo Sług Litwinek im. św. Zyty (Lietuvaičių Rymo Katalikų šventos Zitos Draugija, popularnie zwane zitininkai). Towarzystwa te nie odegrały znaczącej roli politycznej, choć zitininkai były wykorzystywane jako nieświadomy elektorat przez chadeków i klerykałów.

O wiele ważniejsze były instytucje oświatowe. W 1920 roku zarejestrowano istniejące od 1913 roku Litewskie Towarzystwo Oświatowe „Poranek” - Lietuvių Švietimo Draugija „Rytas“.

Największe wpływy mieli w nim chadecy i wileński kler, finansował je TKL. Towarzystwo zajmowało się organizowaniem szkolnictwa na terenie Wileńszczyzny, zakładaniem szkół i placówek edukacyjnych. Podlegało mu niemal całe prywatne szkolnictwo litewskie, z siecią szkół podstawowych, bibliotek, czytelni, gimnazjum im. Witolda Wielkiego w Wilnie i seminarium nauczycielskim. Edukacja była bodaj najważniejszym polem aktywności mniejszości litewskiej po 1923 roku. Wyrażała się przez to polityka poszerzenia swojego „stanu posiadania” na Wileńszczyźnie lub zachowania go wszelkim kosztem. Walka o młode litewskie dusze, tudzież o dusze niezdecydowanych „tutejszych”, stanowiła być albo nie być litewskiej tożsamości. Dlatego edukacja litewska była najlepiej bodaj zorganizowana (obok żydowskiej) spośród wszystkich mniejszości. Jej stopniowa likwidacja w wyniku stosunków Warszawa-Kowno, ostrego kursu politycznego wobec mniejszości w ogóle i wreszcie akcji Bociańskiego była najbardziej dotkliwym ciosem dla Litwinów.

Obok „Rytas” istniało także Litewskie Towarzystwo Oświatowe „Kultura” (Lietuvių

„Kultūros“ Švietimo Draugija) założone w 1927 roku przez liberałów i ludowców skupionych wokół Alseiki. Cele i działalność obu towarzystw pokrywały się, „Kulturę” stworzono aby dać przeciwwagę dla klerykalnego światopoglądu rozpowszechnianego w szkołach pozostających pod kuratelą „Rytas”. W 1922 roku powstał także Związek Nauczycieli Litwinów (Lietuvių Mokytojų Sąjunga). Od 1925 roku istniał przy USB Związek Studentów Litwinów Wileńskich (Vilniaus Lietuvių Studentų Sąjunga). Najbardziej aktywna, sekcja dramatyczna związku, przekształciła się w 1936 roku w Wileński Litewski Teatr Amatorski. W 1925 roku księża litewscy założyli Litewskie Towarzystwo im. św. Kazimierza Wychowania Młodzieży i Opieki nad nią (Lietuvių šv. Kazimiero Jaunimui Auklėti ir Globoti Draugija). Program tego pozostającego pod wpływem kleru Towarzystwa zakładał tworzenie na prowincji siatki oddziałów, bibliotek i czytelni, organizację odczytów, pogadanek, wystąpień amatorskich teatrów i propagowanie czytelnictwa. Towarzystwo zamknięto w 1937 roku.

Równie ważne okazały się inicjatywy Alseiki. Od 1918 roku funkcjonowało w Wilnie przeniesione tu z Mińska Litewskie Towarzystwo Pomocy Sanitarnej (Lietuvių Sanitarinės Pagalbos Draugija), przy którym utworzono klinikę. Funkcjonowała ona do 1941 roku. W 1926 roku Alseika doprowadził także do powstania Litewskiego Towarzystwa Rolniczego (Lietuvių Ūkio Draugija). Było to jedno z nielicznych tak dobrze zorganizowanych i scentralizowanych towarzystw litewskich o charakterze ekonomicznym.

Warto wspomnieć także o Litewskim Towarzystwie Literatury i Sztuki (Lietuvių Meno ir Literatūros Draugija), które powstało w 1932 roku pod zarządem księdza Antanasa Viskantasa.

Już z tego krótkiego przeglądu instytucji publicznych wileńskich Litwinów wyłania się obraz politycznego zróżnicowania. Największy wpływ miał kler i chadecja – grupa najmniej dotknięta represjami z lat 1920-1922. Organizacje, które jej podlegały, miały największe znaczenie. Poprzez instytucje oświatowe i szkoły oraz działalność księży w parafiach Wileńszczyzny propagowali oni swój konserwatywno-katolicko-narodowy światopogląd, w największym stopniu kształtując stan świadomości Litwinów.

Grupa liberałów i ludowców, których przywódcą był Danielius Alseika, obrała za cel polepszenie poziomu życia Litwinów, nawet jeśli kłóciłoby się to z wytycznymi z Kowna.

Przekładało się to na silniejsze związanie z życiem społecznym Wilna, próby ożywienia litewskiej społeczności w aspekcie gospodarczym, próby przełamania bojkotu (także w kwestiach najwyższej wagi – jak wybory) i wreszcie nawiązania współpracy z Polakami. Przez pozostającą pod wpływem prawicy mniejszość litewską było to odbierane jako nielojalność, próby rozłamania wewnętrznej solidarności, działanie wbrew najżywotniejszej potrzebie Litwinów (potrzebie utrzymania swojej tożsamości, do czego bojkot i izolacja od Polaków miały być drogą), a więc działanie na granicy zdrady.

Narodowcy zyskali największy wpływ po 1926 roku (przewrocie grudniowym na Litwie). Pozostawali lojalni wobec rządu w Kownie. Zdominowali działalność TKL, pozostając w aliansie z chadekami. Ich przywódcą był Stašys. Byli zdeklarowanymi przeciwnikami wszelkich inicjatyw Alseiki i zwolennikami polityki izolacji i bojkotu, połączonej z pracą na rzecz wewnętrznej organizacji Litwinów.

Najmniejszą i najmniej znaczącą grupą polityczną litewskiego Wilna międzywojennego byli tzw. plečkaitisowcy. Członkowie Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej wraz ze swoim przywódcą Jeronimasem Plečkaitisem znaleźli się w Wilnie w 1927 roku, uciekając z Litwy przed represjami ze strony reżymu Smetony. Przez wileńskich Litwinów okrzyknięci zdrajcami (tym bardziej, że podjęli współpracę z Polakami) i szpiegami, byli oficjalnie bojkotowani.

Organem plečkaitisowców wydawanym od 1927 roku w Wilnie był „Pirmyn” (Naprzód). Z

grupy tej wyróżnił się Franciszek Ancewicz - Pranas Ancevičius.

Chronologii wileńskiego międzywojnia, stosunkom na linii Warszawa – Kowno i wewnętrznemu zróżnicowaniu politycznemu odpowiadał obraz wileńskiej prasy litewskiej. W latach 1920 -1922 pojawiło się wiele efemerycznych gazet i zastępujących je jednodniówek. Ten stan rzeczy wynikał z reakcji polskich władz – konfiskat, cenzury i likwidacji – na zaangażowanie, a czasem niemal pełne poświęcenie tych czasopism sprawie odzyskania Wileńszczyzny. Część z nich wychodziła także w języku polskim. Najbardziej aktywnym organizatorem litewskiej prasy był wówczas Mykolas Biržiška, co potwierdza jego rolę jako politycznego lidera Litwinów w tym czasie. W 1922 roku pojawia się czasopismo „Rytų Lietuva“ (Wschodnia Litwa), którego miejsce w następnym roku zajmuje „Lietuvos Rytai”

(Wschód Litwy). Od 1924 roku kontynuowano wydawanie czasopisma jako „Vilniaus Balsas”

(Głos Wilna). To z kolei po krótkiej przerwie zastąpione zostało przez „Vilniaus Aidas” (Echo Wilna), które wychodziło już do 1928 roku. Redaktorem tych czasopism był Povilas Karazija.

Mogą one być uznane za organ TKL. Od 1923 roku na miejsce istniejącego na przełomie 1922 i 1923 roku „Garsas” (Głos) powstaje gazeta „Vilniaus Kelias” (Wileńska Droga), która jako

„Lietuvos Kelias” (Droga Litwy), a od 1925 roku jako „Kelias”, przetrwała do 1928 roku.

Redaktorem tej demokratyczno-katolickiej gazety był Julius Navikas. Od 1926 do 1937 roku ukazywał się miesięcznik (od 1936 roku jako tygodnik) „Jaunimo Draugas” (Przyjaciel młodzieży), który jako wydawca i redaktor podpisywał Antanas Juknevičius. Było to czasopismo przeznaczone dla młodzieży wiejskiej, propagujące światopogląd klerykalny i chadecki.

W drugiej połowie lat dwudziestych, kiedy sytuacja w Wilnie, Warszawie i Kownie się ustabilizowała i ostatecznie ustalił się układ sił politycznych samej mniejszości, zmienił się też stan wileńskiej prasy litewskiej. Tautininkowie, którzy zdobyli władzę w TKL, połączyli gazety

„Vilniaus Aidas”, „Kelias” i „Dirva” (Ziemia, organ Towarzystwa Rolniczego), tworząc

„Vilniaus Rytojus” (Jutro Wilna) pod redakcją Vincasa Budrevičiusa. Był to organ TKL, zależny od Stašysa. Ukazywał się do 1937 roku i w tym okresie był najbardziej stabilną gazetą mniejszości litewskiej, a zarazem najbardziej opiniotwórczą. Od 1928 roku ukazywało się

„Vilnaius Šviesa“ (Światło Wilna), gazeta ludowców redagowana przez Alseikę. Już w następnym roku kontynuowano ją jako „Vilniaus Žodis“ (Słowo Wilna). Ważnym dodatkiem do tej gazety była redagowana przez Jeronimasa Cicėnasa „Kūryba ir Kritika“ (Twórczość i krytyka), poświęcona w całości kwestiom artystycznym i literackim, stanowiąca zatem wyłom na tle litewskiej prasy. Wychodziła w latach 1937-1939, ogółem wyszło 19 numerów.

Konkurencją dla niej stał się dopiero wychodzący od 1933 roku „Lietuviškas Baras” (Litewski

Odcinek), wydawany przez Związek Studentów Litwinów. W 1938 roku wyszło siedem almanachów – jednorazówek poświęconych sztuce i literaturze, redagowanych przez Jonasa Karosasa. Przez historyków traktowane są one jako jedna całość. Stanowiły forum nowo powstałej w Wilnie litewskiej grupy literackiej (nazwanej od jednorazówki właśnie – vienkartininkai), swoim poziomem wyraźnie odznaczały się na tle litewskiej prasy.

Czasopisma Litwinów w międzywojennym Wilnie traktowane były przez tę mniejszość jako najważniejszy obok edukacji obszar ich politycznego i narodowego życia. Jako litewskie słowo drukowane, docierające – nierzadko dzięki pośrednictwu duchowieństwa - pod strzechy całej Wileńszczyzny, miały niebagatelny wpływ na świadomość i autoidentyfikację ludności wiejskiej.