31 Janusz Sierosławski, Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2019 r., Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD, Warszawa 2020, por.
http://parpa.pl/images/file/Raport%20ESPAD%202019%20POLSKA-rev.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.
32 Jacek Moskalewicz, Janusz Sierosławski, Daria Biechowska, Ekspertyza nt konsumpcji alkoholu i narkotyków oraz zaburzeń psychicznych związanych z ich używaniem w Warszawie, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa, grudzień 2017.
Podstawową zasadą wszelkiej pracy związanej z rozwiązywaniem problemów społecznych jest to, że skuteczniej i w efekcie taniej jest zapobiegać ich powstawaniu niż likwidować ich skutki. W tym sensie rozpoznanie skali zjawiska korzystania z alkoholu wśród osób młodych jest istotne dla planowania różnych działań, zwłaszcza profilaktycznych. Jest to tym istotniejsze, że – jak to zostało wspomniane wcześniej – nieco ponad połowa mężczyzn w wieku 15-19 lat w Polsce (52,8%) ma za sobą
doświadczenie nadmiernego, jednorazowego spożycia alkoholu (tzw. HED – Heavy Episodic Drinking33), wśród kobiet w wieku 15-19 lat analogiczny wskaźnik wynosi 16,9%.34
Dostępne badania młodzieży warszawskiej35 pochodzą z 2015 roku, dostępne są także dane z badań przeprowadzonych w 2016 roku na próbie piętnastolatków z trzech dzielnic warszawskich:
Mokotowa, Ursynowa i Wilanowa36. Planowano zrealizowanie badań również w roku 2020, ale z uwagi na pandemię koronawirusa, w wyniku której zamknięto szkoły, przeprowadzenie badań okazało się niemożliwe. Szczegółowa prezentacja danych z lat 2015 – 2016 nie jest zasadna. Warto jedynie wspomnieć, że wskazywały one, że zdecydowana większość badanej młodzieży w momencie badania inicjację alkoholową miała już za sobą – do przynajmniej jednorazowego picia alkoholu w życiu przyznało się aż 90% uczniów z wyższej grupy wiekowej (17 – 18 lat) oraz 69% piętnastolatków.
Wyniki wskazywały także, że doświadczenia z alkoholem zwykle nie są jednorazowe, ale w przypadku wielu uczniów są zjawiskiem powtarzającym się, niejako stale obecnym. Dotyczyło to zwłaszcza starszej grupy wiekowej – 87% badanych uczniów ze szkół ponadpodstawowych piło alkohol przynajmniej raz w przeciągu ostatniego roku, a 69% w ciągu ostatniego miesiąca. Zwracało uwagę, że w młodszej grupie wiekowej to dziewczęta miały częstszy kontakt z alkoholem, pierwszym alkoholem zazwyczaj było piwo, a alkohol generalnie był dla nieletnich łatwo dostępny.
Jak wspomniano wcześniej, w roku 2020 nie udało się przeprowadzić zaplanowanych badań w szkołach warszawskich dotyczących używania alkoholu. Są jednak dostępne wyniki ankietowych badań ogólnopolskich dotyczących używania alkoholu, przeprowadzonych w 2019 roku37. Z badań tych wynika, że problem używania alkoholu może się nasilać. Chociaż raz w ciągu całego swojego życia alkohol piło aż 80% uczniów z młodszej grupy wiekowej (15-16 lat) i 93% uczniów ze starszej grupy (17-18 lat). W ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem piło 47% piętnasto-szesnastolatków i 76% siedemnasto-osiemnastolatków. Wysoki odsetek badanych przyznaje się do przekraczania
33 HED – wskaźnik WHO definiowany jako jednorazowe spożycie co najmniej 60g czystego alkoholu w ciągu ostatnich 30 dni, por.
https://www.who.int/gho/alcohol/consumption_patterns/heavy_episodic_drinkers_text/en/, dostęp: 10 stycznia 2022 r.
34 Por. Global status report on alcohol and health 2018, WHO 2018.
35 Raport z badania pn. Picie alkoholu i używanie substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, przez młodzież szkolną na terenie m.st. Warszawy, Warszawa/Sopot 2015
36 Krzysztof Ostaszewski (red.), Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2017.
37 Janusz Sierosławski, Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2019 r., Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD, Warszawa 2020, por.
http://parpa.pl/images/file/Raport%20ESPAD%202019%20POLSKA-rev.pdf , dostęp: 10 stycznia
progu nietrzeźwości – w czasie całego życia co najmniej raz upiło się aż 33% uczniów młodszych i 57%
uczniów starszych. Wcześniejsze doświadczenia badaczy wskazują, że skala zjawiska w Warszawie jest większa niż średnia ogólnopolska. Nie zmienia to jednak konkluzji – alkohol jest wszechobecny w życiu warszawskiej młodzieży szkolnej.
W roku 2020 zostało przeprowadzone badanie dotyczące spożywania alkoholu przez młodych dorosłych w m.st. Warszawie38. Było to badanie jakościowe, którym zostało objętych 80 osób w wieku 20-26 lat studiujących w Warszawie. Z uwagi na pandemię koronawirusa badanie było przeprowadzone on-line, metodą indywidualnych wywiadów pogłębionych (60 minutowych).
Większość badanych studentów stwierdziło, że okres największego eksperymentowania z alkoholem w ich przypadku przypadał na szkołę średnią (czasem nawet już na gimnazjum). Wielu badanych studentów mniej więcej od drugiego roku studiów deklaruje ostrożniejsze używanie alkoholu, a także niechęć do ponoszenia negatywnych konsekwencji picia alkoholu (w postaci m.in. złego
samopoczucia). Wynika to z faktu, że mniej więcej od drugiego roku studiów duża część studentów podejmuje pracę zawodową lub bardziej skupia się na nauce. Ponieważ pierwszy rok studiów to czas integracji w nowej grupie, to w tym czasie częściej i intensywniej występują sytuacje spożywania alkoholu. Na pierwszym roku studiów jednak granice były w opinii badanych studentów mocniej utrzymywane niż w okresie edukacji w szkole średniej.
Jednym z ważniejszych wniosków z badania jest stwierdzenie, że studenci identyfikują jedynie dwa etapy spożywania alkoholu: „normalne picie” i „poważne problemy” (które są przez nich rozumiane jako uzależnienie). Niedostrzeganie stadiów pośrednich sprawia, że pierwsze symptomy szkodliwego spożywania alkoholu są dla młodych osób niezauważalne. Może to prowadzić do sytuacji, kiedy osoby zagrożone będą się zgłaszać po pomoc za późno, gdy problem będzie bardzo poważny.
Z przeprowadzonego badania wynika również, że alkohol jest integralną częścią życia studentów i nie analizują oni swojego stylu konsumpcji. W większości przypadków podawana przez badanych ilość spożywanego jednorazowo alkoholu była zaniżana, na co wskazywała dalsza dyskusja z
respondentem. Zdecydowana większość badanych uważa się za osoby pijące mało lub średnio. W ich ocenie sytuacje, w których tracą kontrolę nad tym ile piją, zdarzają się sporadycznie.
W percepcji studentów ilość pitego alkoholu w czasie studiów oraz styl życia jaki prowadzą nie wpływają na zagrożenia w kolejnym etapie życia. Młodzi ludzie zdają sobie sprawę z negatywnych konsekwencji picia alkoholu, ale wydają im się one mało rzeczywiste, nie dotyczące ich samych.
Wśród badanych studentów dominował brak wiedzy odnośnie programów pomocowych na terenie Warszawy oraz wiedzy o rodzajach programów. Młode osoby najczęściej twierdziły, że nie
interesowały się tym tematem, gdyż nie było takiej potrzeby – zdaniem studentów problem ze spożywaniem alkoholu ich nie dotyczy.
38 Badanie zjawiska spożywania alkoholu przez młodych dorosłych w m.st. Warszawie. Wyniki badania jakościowego., PBS sp. z o.o., Warszawa 2020.
Narkotyki
W sytuacji, w której zjawisko używania substancji psychoaktywnych w Polsce (można przyjąć, że w Warszawie jest podobnie) jest bardziej powszechne w młodszej części populacji warto byłoby przyjrzeć się, jak wygląda to wśród uczniów szkół warszawskich. Ostatnie badania młodzieży warszawskiej39 pochodzą z 2015 roku, dostępne są także dane z badań przeprowadzonych w 2016 roku na próbie piętnastolatków z trzech dzielnic warszawskich: Mokotowa, Ursynowa i Wilanowa40. Szczegółowa prezentacja danych z lat 2015 – 2016 nie jest zasadna. Warto jedynie wspomnieć, że wskazywały one, że młodzież szkolna w Warszawie nie odbiega w swoich doświadczeniach z substancjami psychoaktywnymi od swoich rówieśników w całej Polsce. Podobnie jak w populacji ogólnopolskiej najpopularniejsze wśród młodzieży substancje psychoaktywne to marihuana/haszysz.
Były to zarazem środki młodzieży powszechnie znane, podobnie zresztą jak inne substancje psychoaktywne. Dane wskazywały natomiast, że w 2015 roku odsetek młodzieży warszawskiej z ówczesnych trzecich klas gimnazjalnych mających już za sobą inicjację narkotykową był znacznie mniejszy w porównaniu do ogólnopolskiej populacji w tym wieku (o prawie połowę). Z wiekiem różnica ta się zacierała. Średni wiek inicjacji przypadał na lata od 13 do 15 roku życia. Marihuana i haszysz, a w drugiej kolejności środki wziewne były pierwszymi substancjami psychoaktywnymi używanymi przez młodzież w czasie inicjacji narkotykowej.
Dane pochodzące z ankietowych badań ogólnopolskich dotyczących używania alkoholu o narkotyków przez młodzież szkolną, przeprowadzonych w 2019 roku41 wskazują, że spada odsetek młodzieży mającej kontakt z substancjami psychoaktywnymi. Ciągle jednak jedna piąta młodzieży w wieku 15-16 lat (21,4% w porównaniu do 25% w 2015 roku) miała już kontakt z marihuaną lub haszyszem, w starszej grupie wiekowej (17-18 lat) wartość analogicznego wskaźnika jest już prawie dwukrotnie wyższa (37,2% w porównaniu do 43% w 2015 roku). Zwraca uwagę, że odsetek uczniów, którzy zadeklarowali używanie marihuany/haszyszu w ciągu 30 dni przed datą badania zmniejszył się w ostatnich latach tylko nieznacznie (z 10,3% do 9% w młodszej grupie wiekowej i z 15,4% do 15,1%
w starszej grupie wiekowej, co jest zmianą nieistotną statystycznie).
Przyjmując, że wzorzec używania marihuany/haszyszu w warszawskich szkołach jest analogiczny do tego, jaki został zdiagnozowany w ogólnopolskim badaniu ESPAD należy założyć, że niecałe 7%
warszawskich uczniów w wieku 17-18 lat w roku 2019 używało marihuany w sposób problemowy.
Taki odsetek pozytywnych wyników uzyskano bowiem w badaniu ESPAD przy zastosowaniu testu przesiewowego, co oznaczało potwierdzenie przynajmniej dwóch symptomów problemowego
39 Raport z badania pn. Picie alkoholu i używanie substancji psychoaktywnych, w tym dopalaczy, przez młodzież szkolną na terenie m.st. Warszawy, Warszawa/Sopot 2015
40 Krzysztof Ostaszewski (red.), Monitorowanie zachowań ryzykownych, zachowań nałogowych i problemów zdrowia psychicznego 15-letniej młodzieży, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2017.
41 Janusz Sierosławski, Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2019 r., Europejski Program Badań Ankietowych w Szkołach ESPAD, Warszawa 2020, por.
http://parpa.pl/images/file/Raport%20ESPAD%202019%20POLSKA-rev.pdf , dostęp: 10 stycznia
używania przetworów konopi. Po przełożeniu na liczby dawałoby to około 1 200-1 300 osób w wieku 17-18 lat (w roku szkolnym 2018/2019) używających marihuany/haszyszu w sposób problemowy.
Na tak szczególną pozycję marihuany i haszyszu wpływ ma z pewnością sposób ich postrzegania – uważane są za „miękkie” narkotyki o niskiej szkodliwości i łatwiej dostępne. Badanie ESPAD wskazuje, że „młodzież nie traktuje okazjonalnego używania przetworów konopi jako czegoś, co jest bardziej ryzykowne niż nadużywanie alkoholu (…) obserwujemy długotrwały trend spadkowy przekonań o ryzyku związanym z paleniem marihuany lub haszyszu, a po drugie nadal utrzymuje się przewaga oczekiwań pozytywnych konsekwencji używania nad antycypacjami konsekwencji negatywnych. Obie te kwestie wystawiają nie najlepsze noty skuteczności przekazu profilaktycznego adresowanego do młodzieży”42.
Spadły odsetki używania nowych substancji psychoaktywnych (tzw. dopalaczy), a jednocześnie wzrosło wśród młodzieży przekonanie o szkodliwości ich używania, także (co ważne) jedynie jako eksperymentowania. Zmniejszył się także poziom postrzeganej przez młodzież dostępności tych substancji.