Małe i średnie przedsiębiorstwa a rozwój obszarów zmarginalizowanych

Małe i średnie przedsiębiorstwa, jak już wcześniej podkreślono, stanowią jeden z głównych elementów infrastruktury regionalnej, od której zależy ich konkurencyjność i przyszły rozwój. Szczególnie dużą rolę przypisuje się tym przedsiębiorstwom w rozwoju obszarów zmarginalizowanych, w których przeważają firmy z sektora MSP. Obszary te ze względu na swoje problemy, m.in. takie jak: słaby rozwój społeczno-gospodarczy, niska innowacyjność i konkurencyjność, brak kapitału, niewykwalifikowana siła robocza, niska dostępność infrastruktury komunikacyjnej oraz niedostateczna skłonność do zachowań przedsiębiorczych mieszkańców, nie zawsze pozytywnie wpływają na decyzje związane z uruchomieniem i prowadzeniem biznesu. Według H. Bergmanna, A. Japsena i Ch. Tamàsy’ego warunkami sprzyjającymi

urucho-mieniu działalności gospodarczej w regionie są następujące czynniki o charakte-rze regionalnym (Bergmann, Japsen i Tamàsy 2002, cyt. za Wach 2008, s. 61):

− finansowanie małych i średnich przedsiębiorstw, głównie w fazie uru-chomienia;

− polityka władz regionalnych wobec małych i średnich przedsiębiorstw; − transfer wiedzy i technologii do małych i średnich przedsiębiorstw; − jakość wykształcenia i kształcenia ustawicznego uwzgledniającą specy-ficzne potrzeby potencjalnych przedsiębiorców;

− dostępność usług doradczych i biznesowych dla MSP;

− infrastruktura techniczna wykorzystywana w działalności gospodarczej; − dostępność wysoko wykwalifikowanych pracowników na lokalnym rynku pracy;

− stosunek lokalnej społeczności do zachowań przedsiębiorczych.

W przypadku obszarów zmarginalizowanych większość tych czynników nie jest spełniona, a mimo tej niesprzyjającej sytuacji powstają nowe podmioty gospodarcze, a te już funkcjonujące poszukują różnych możliwości przetrwania i rozwoju. Czasami założenie własnej działalności na tych obszarach z jednej strony może być jedynym rozwiązaniem kwestii bezrobocia, które jest dużym problemem na lokalnym rynku pracy, a działania przedsiębiorcze są podejmo-wane z braku innych perspektyw. Z drugiej zaś strony na obszarach tych powstają przedsiębiorstwa „z wyboru”, które znalazły swoją okazję bądź niszę rynkową w specyfice obszarów zmarginalizowanych.

W przypadku przedsiębiorców funkcjonujących na obszarach zmarginali-zowanych głównym motywem uruchomienia działalności gospodarczej jest

reakcja na trudną sytuację na rynku pracy i są to w większości przypadków przedsiębiorstwa z konieczności. Często osoby uruchamiające firmy na tych terenach nie posiadają wiedzy z zakresu zarządzania firmą, bazują na własnych, zaoszczędzonych środkach lub wykorzystują środki pomocowe na przeciwdzia-łanie bezrobociu, a koncepcja uruchomienia biznesu zazwyczaj posiada wiele błędów, takich jak (Lisowska, Ropęga 2009, s. 211):

− rozpoczęcie działalności w dziedzinie, w której nie posiadają żadnego do-świadczenia;

− inwestowanie niewystarczającej ilość kapitału lub własnego wysiłku; − niejasno sprecyzowany wyrób lub usługa;

− błędy popełnione podczas uruchomienia biznesu, brak wiedzy z dziedziny zarządzania i prowadzenia własnej firmy oraz braki w wykształceniu.

Z punktu widzenia rozwoju obszarów zmarginalizowanych, jak również małych i średnich przedsiębiorstw lepszym rozwiązaniem jest powstawanie przedsiębiorstw „z wyboru”, które mogą generować szybszy wzrost, wyższy wskaźnik przetrwania oraz lepsze wyniki finansowe (Bacławski, Koczerga, Zabierowski 2005).

Obszary zmarginalizowane mogą być dla niektórych małych i średnich przed-siębiorstw szansą na rozwój. Szczególnie, gdy są to małe firmy, często o tradycyj-nym charakterze działalności, które znajdują w lokaltradycyj-nym wymiarze swoją użyteczność ekonomiczną i społeczną, bardziej elastycznie dostosowują się do warunków miejscowego otoczenia, gdzie znajdują łatwiejsze warunki powstania i rozwoju (Leszczyński 2004, s. 239). Często jednak lokalny charakter prowadzo-nej działalności, brak możliwości rozwoju przedsiębiorstwa oraz wiedzy i doświad-czenia powodują marginalizację licznej grupy przedsiębiorców i tak właśnie może się stać w przypadku obszarów zmarginalizowanych (Czaja 2011, s. 105).

Rysunek 18. Lokalność a wzrost małych i średnich przedsiębiorstw Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kalantaridis 2009, s. 501

Według Ch. Kalandarisa małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące w środowisku lokalnym/regionalnym, w tym obszarach zmarginalizowanych, wykorzystują jego specyficzne zasoby oraz otoczenie instytucjonalne. W tym kontekście na wzrost MSP ma wpływ pięć grup czynników (por. rysunek 18), do których należą: rynki produkcji, rynki siły roboczej, rynki zasobów materialnych (infrastruktura, surowce i materiały), kapitał oraz zasoby informacyjne. Istotny dla wzrostu i rozwoju MSP jest również charakter tych związków (Kalantaridis 2009, s. 501).

Małe i średnie przedsiębiorstwa działające lokalnie zajmują określoną pozy-cję w branży i sektorze, jednak aby ją utrzymać i osiągnąć wzrost, a później rozwój, firmy te powinny rozwijać odpowiednie strategie, umożliwiające wykorzystanie lokalnych zasobów oraz instytucjonalnego zaplecza. Strategie te są rozwijane w czterech wymiarach: produktu, procesu, produkcji (zawierającej funkcje) oraz rynku (Kalantaridis 2009, s. 502). Strategie małych i średnich przedsiębiorstw powinny być dopasowane do uwarunkowań regionalnych jak również etapu rozwoju, w jakim znajduje się przedsiębiorstwo. Szczególnie jest

to istotne dla MSP funkcjonujących w obszarach zmarginalizowanych oddalo-nych od centrów rozwoju, które oprócz podstawowych problemów charaktery-stycznych dla wszystkich podmiotów zmagają się z zazwyczaj niekorzystnymi warunkami funkcjonowania w tych obszarach. Zatem przy formułowaniu strategii należy uwzględnić również specyfikę tych obszarów, która, tak jak wcześniej wspomniano, mogą być zarówno barierą, jak również stymulatorem rozwoju dla małych i średnich przedsiębiorstw.

Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na rozwój danego obszaru może być bardzo zróżnicowany w zależności od fazy jego rozwoju. G. Garfoli wyróżnił pięć etapów rozwoju regionów i odziaływania małych i średnich przedsiębiorstw na gospodarkę regionu (Garfoli 1990):

− w pierwszym etapie rozwoju regionu powstają małe przedsiębiorstwa; − kolejny etap to tworzenie sieci współpracujących w różnych obszarach ze sobą lokalnych firm, m.in. w zakresie wdrażania innowacji, którego konsekwen-cją może stać się wzrost wydajności pracy w przedsiębiorstwie i regionie;

− trzeci etap to utworzenie kompleksowego lokalnego systemu produkcji, stwarzającego możliwość wyjścia poza rynki lokalne i dokonywania inwestycji na potrzeby lokalnych firm;

− w czwartej fazie wzrost „eksportu” poza lokalny układ oraz rozwój usług, przy optymalnym wykorzystania zasobów regionu;

− w ostatnim etapie rozwoju lokalne przedsiębiorstwa są gotowe do eks-pansji poza region, nie tylko jako sprzedawcy swoich produktów, ale jako aktywni inwestorzy czy udziałowcy.

W przypadku obszarów zmarginalizowanych trudno jest określić jedno-znacznie fazę rozwoju, w której znajduje się dany obszar i odnieść ją do odzia-ływania na niego małych i średnich przedsiębiorstw. Przeprowadzona analiza wyników badań ilościowych i jakościowych w rozdziałach 4 i 5 wskazuje na bardzo wczesny etap rozwoju tych obszarów z punktu widzenia odziaływania małych i średnich przedsiębiorstw na gospodarkę regionu.

Na tworzenie i rozwój podmiotów gospodarczych w obszarach o różnym poziomie rozwoju mają wpływ również czynniki lokalizacyjne zarówno twarde, jak i miękkie (por. rysunek 19). W przypadku obszarów zmarginalizowanych istotne są szczególnie te czynniki lokalizacyjne, które wynikają ze specyfiki tych obszarów, np. poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, dostępność komuni-kacyjna, wielkość rynku oraz siła nabywcza lokalnej społeczności. Poprawa konkurencyjności regionów słabiej rozwiniętych powinna zatem następować poprzez tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Właściwy klimat proprzedsiębiorczy sprzyja współpracy pomiędzy przedsiębiorcami, grupami interesów, dostawcami, klientami, prawni-kami, analitykami finansowymi, instytucjami doradczymi, audytorami badają-cymi firmy i stwarza podstawy do stopniowego wyjścia z „pętli marginalizacji” danego regionu (Krajowa Strategia…, 2010, s. 19).

Rysunek 19. Twarde i miękkie czynniki lokalizacji Źródło: Wieloński 2000, s. 46

Możliwości i tempo rozwoju danego regionu uzależnione są od wielu czyn-ników, które w różny sposób wpływają na rozwój, w mniejszym lub większym zakresie go ograniczając lub stymulując. Zróżnicowanie poziomu gospodarcze-go regionów wyjaśniają teorie rozwoju regionalnegospodarcze-go szeroko już opisane w literaturze przedmiotu⁴. Jednakże wiele z nich podkreśla rolę małych i średnich przedsiębiorstw w rozwoju regionalnym w tym w obszarach zmargi-nalizowanych, co pozwala na sformułowanie wniosków dla polityki wsparcia tych podmiotów w obszarach zmarginalizowanych (por. tabela 4).

4 Przegląd niektórych teorii rozwoju regionalnego można znaleźć w pracach m.in.: Gorzelak G 1989, Szul 1991, Chmiel 1997, Kuciński red. 2010, Chądzyński J. red. i inni 2007.

Tabela 4. Małe i średnie przedsiębiorstwa w wybranych teoriach i koncepcjach rozwoju regional-nego – wnioski dla obszarów zmarginalizowanych

Teoria/koncepcja rozwoju regionalnego

Charakterystyka

Wnioski dla polityki wsparcia MSP w obszarach zmarginalizowanych 1 2 3 Teoria centrum-peryferie

Teoria ta zakłada zależność rozwoju między obszarami centralnymi a peryferiami, co pogłębia nierówności w rozwoju. Rozwój peryferii – ob-szarów niedorozwoju – jest podyktowany rozwo-jem centrum i od niego zależny. Rozwój centrów jest związany ze stopniem koncentracji przestrzen-nej kapitału, infrastruktury i dziedzictwa kulturo-wego

Poprawa atrakcyjności obszarów zmarginalizo-wanych w celu zatrzy-mania MSP, które mogą stać się stymulatorem rozwoju, zmniejszając za-leżność obszarów zmar-ginalizowanych od cen-trów rozwoju gospodar-czego Neoklasyczna regionalna teoria wzrostu

W myśl tej teorii zakłada się, że różnice w zakresie posiadanych przez dany region czynników rozwoju są likwidowane na skutek przemieszczania się. Przedsiębiorcy dążą do takiej lokalizacji, w której osiągną największe korzyści z zainwestowanego kapitału

Rozwój obszarów zmar-ginalizowanych powi-nien być wspierany w celu podniesienia atrak-cyjności dla lokowania nowych działalności gos-podarczych, w tym roz-woju MSP

Teoria postkey-nesowska

Teoria ta eksponuje inwestycje jako najważniejszy czynnik wzrostu, ze względu na powstające w ich wyniku efekty mnożnikowe (inwestycje w jednej dziedzinie pobudzają w innych). Inwestycje są ograniczone przestrzenie i znacznie większy ich poziom występuje w obszarach rozwiniętych, co powoduje pogłębianie się dysproporcji rozwojo-wych w regionach

MSP powinny zostać zaangażowane do reali-zacji inwestycji w ob-szarach zmarginalizo-wanych, w tym inwe-stycji publicznych

Teoria bazy ekonomicznej

W myśl tej teorii zakłada się, że poprawa sytuacji gospodarczej w regionie zależy od eksportu i popytu zewnętrznego. Rozwój produkcji i usług nastawionych na zewnętrznych odbiorców skutkuje tworzeniem nowych miejsc pracy i wzrostem dochodów społeczności lokalnej. W gospodarce regionu wyróżnia się dwa sektory: bazowy (pierwotny), pełniący funkcje ponadregionalne oraz niebazowy (wtórny) – zajmujący się produkcją i usługami na potrzeby wewnątrzregionalne. Roz-wój sektora bazowego poprzez wzrost dochodów regionu z eksportu może pobudzić wzrost sektora niebazowego

Pobudzanie skłonności do zachowań eksporto-wych MSP, które spo-wodują wzrost docho-dów regionu z eksportu co pozwoli na rozwój innych podmiotów dzia-łających na rynku lo-kalnym i regionalnym

Tabela 4 (cd.)

1 2 3

Teoria rozwoju endogenicznego

Teoria ta zakłada małą mobilność zasobów regionalnych między regionami. Główne cele to stworzenie równych szans przedsiębiorstwom z regionów mniej i bardziej rozwiniętych oraz zapewnienie konkurencyjności firmom z regionów słabo rozwiniętym. Cele te są realizowane poprzez: powstawanie nowych firm, w tym małych i średnich, oraz zapoczątkowanie nowych rodzajów produkcji, przedsiębiorczość i wdrażanie innowacji oraz tworzenie miejsc pracy we wszystkich dziedzinach gospodarki. W związku z tym polityka regionalna powinna być skierowana na usuwanie wewnętrznych barier wzrostu, co ma służyć jak najlepszemu wykorzystywaniu posiadanych za-sobów, może być to realizowane np. poprzez tworzenie nowych przedsiębiorstw, nakłady na B+R, kształcenie zawodowe, rozwój usług pro-dukcyjnych (np. doradztwo, marketing, reklama), popieranie kooperacji między firmami lokalnymi, współpraca z firmami zagranicznymi oraz po-między sektorem prywatnym i publicznym

MSP, aby mogły przy-czynić się do rozwoju obszarów zmarginalizo-wanych, powinny budo-wać sieci kooperacyjne oraz inicjować współ-pracę z szeroko rozu-mianym otoczeniem biz-nesu

Koncepcja cyklu życia produktu

Według tej koncepcji uzależnia się rozwój regionu od innowacji generowanych przez przedsiębior-stwa. Decyzje lokalizacyjne są podejmowane w zależności od fazy rozwoju produktu. W fazie rozwoju konieczny jest potencjał innowacyjny, który znajduje się w centrum, natomiast w fazach wzrostu, dojrzałości i schyłku następuje przesunie-cie produkcji z centrum na peryferie

MSP, prowadząc dzia-łalność innowacyjną, generują wzrost regio-nu, w obszarach zmargi-nalizowanych powinny upowszechniać inno-wacje pochodzące z cen-trów przez naśladownic-two

Koncepcje biegunów wzrostu

W teoriach tych przyjmuje się, że rozwój zostaje zapoczątkowany w nielicznych branżach i miej-scach, a następnie na zasadzie dyfuzji obejmuje swym zasięgiem pozostałą część danego teryto-rium. rozwój w biegunach wzrostu następuje na skutek sektora innowacji, który jest sektorem napędowym i wzrasta szybciej niż reszta gospodar-ki. Bieguny wzrostu przyciągają zasoby z innych branż, uzależniając je od siebie i zmniejszając ich możliwości rozwoju (efekty wypłukiwania). Z czasem pojawiają się efekty rozprzestrzeniania polegające na pobudzaniu wzrostu innych branż

MSP funkcjonujące w obszarach zmarginali-zowanych będą miały zaplecze dla rozwoju działalności innowacyj-nej (np. duże firmy, inkubatory i parki tech-nologiczne) w biegu-nach wzrostu. Rozwój obszarów zmarginalizo-wanych może następo-wać poprzez innowa-cyjne MSP.

1 2 3

Teoria kumula-tywnej okrężnej przyczynowości

W myśl tej teorii w stymulowaniu rozwoju w regionie duże znaczenia ma przepływ kapitału i siły roboczej do miejsc o najkorzystniejszych warun-kach do prowadzenia dzielności gospodarczej. Występują zatem dwa równoczesne procesy, pierwszy polegający na rozprzestrzenianiu się aktywności ekonomicznej jak również dobrobytu z miejsc najwyżej do najsłabiej rozwiniętych oraz drugi, wymywający zasoby z miejsc najsłabiej do najwyżej rozwiniętych. Drugi proces występuje głównie w regionach słabiej rozwiniętych, jego konsekwencją jest odpływ czynników produkcji (kapitału, wykwalifikowane siły roboczej itp.). Regiony słabiej rozwinięte wymagają interwencji państwa, np. w postaci inwestycji publicznych, które mogą przyciągnąć inne inwestycje np. BIZ i uruchomić proces mnożnikowy inicjujący rozwój danego obszaru

Działalność MSP powi-nna być wspierana przez państwo w określonych dziedzinach, szczegól-nie tych z potencjałem wzrostu. Pozwoli to na uruchomienie efektu mnożnikowego (wzrost pobudza dalszy wzrost)

Rozwój oparty na procesach innowacyjnych

Koncepcja ta zakłada, że o zdolności rozwoju regionu decyduje jego potencjał do stałego gene-rowania szeroko rozumianych innowacji. Warun-kiem innowacyjnego rozwoju jest struktura oparta na MSP oraz istnienie lokalnych sieci innowacji (przedsiębiorstwa, władze lokalne, instytucje oto-czenia biznesu, ośrodki nauki) wspierających pow-stawanie i wdrażanie innowacji

MSP są ważnymi akto-rami procesów innowa-cyjnych, aby zachodził proces absorbcji inno-wacji konieczne jest budowanie lokalnych sieci współpracy, które z jednej strony będą wspierały procesy inno-wacyjne tych podmio-tów, a z drugiej popra-wią ich przeżywalność, szczególnie w obsza-rach zmarginalizowa-nych Koncepcja terytorialnych systemów produkcyjnych (TSP)

W myśl tej koncepcji, zaobserwowano, że część obszarów słabo rozwiniętych przekształciło się w obszary wzrostu dzięki ekspansji małych i średnich przedsiębiorstw. Cechą charakterystycz-ną jest występowanie sieci MSP komplementar-nych względem siebie, elastycznie reagujących na zmiany zachodzące w otoczeniu, wykorzystujących lokalną siłę roboczą. TSP to geograficzne skupisko przedsiębiorstw jednego lub kilku rodzajów pro-dukcji, które decyduje się na wspólną strategię i koordynację środków na rzecz rozwoju z wszy-stkim partnerami lokalnymi. Budowanie sieci sprzyja przepływowi informacji, wymianie wiedzy.

Tworzenie terytorialnych systemów produkcyj-nych w obszarach zmar-ginalizowanych może przyczynić się do pow-stawania nowych MSP opartych na innowa-cjach technologicznych o dużej wartości doda-nej, co może pozytyw-nie wpłyną na rozwój społeczno-gospodarczy tych regionów

Tabela 4 (cd.)

1 2 3

Koncepcja uczącego się regionu

Koncepcja ta zakłada, że kluczowym czynnikiem rozwoju regionalnego są szeroko rozumiane innowacje oraz umiejętność akceptacji do zmienia-jących się uwarunkowań rynkowych. Zadaniem podmiotów polityki regionalnej jest stymulowanie czynników odpowiedzialnych za rozwój nauki, badań i techniki oraz doskonalenie kadr poprzez tworzenie sieci współpracy miedzy sferą nauki i biznesu np. w postaci parków naukowo-tech-nologicznych

Budowanie sieci współ-pracy sfery nauki i biz-nesu z udziałem sektora MSP przez władze samo-rządowe w obszarach zmarginalizowanych. Umożliwi to rozwój tych podmiotów poprzez szeroko rozumianą dzia-łalność innowacyjną

Koncepcja wielkiego pchnięcia

Impulsem do rozwoju w regionach słabo rozwinię-tych jest realizacja kompleksu inwestycji autono-micznych (głównie infrastrukturalnych), które mogą być realizowane niezależnie od rozmiarów popytu i poziomu aktywności gospodarczej. Inwestycje te mogą poprawić atrakcyjność in-westycyjną danego regionu

Rozwój obszarów zmar-ginalizowanych powi-nien opierać się na in-westycjach tzw. autono-micznych, które będą stymulowały rozwój MSP

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Makieła 2008; Kuciński 2010; Chądzyński J. red. i inni 2007; Brol 2006; Stawasz 2004, s. 55–85; Stöhr 1987; Bąk i inni 2001.

Zaprezentowane wybrane koncepcje rozwoju regionalnego nie objaśniają w pełni mechanizmu rozwoju obszarów zmarginalizowanych poprzez stymulo-wanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Są one jedynie przykładem poszukiwania odpowiedzi na pytania: czy małe i średnie przedsiębiorstwa mogą być siłą sprawczą rozwoju obszarów zmarginalizowanych? Co ma wpływ na rozwój MSP w tych obszarach? Jakie są możliwości poprawy dynamiki rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w tych obszarach?

Małe i średnie przedsiębiorstwa charakteryzują się znaczną elastycznością i skutecznością w działaniach na rynku. Są nawet zdolne konkurować z dużymi firmami ze względu na precyzyjną kontrolę kosztów, szybką dyfuzję innowacji oraz wysoką motywację do osiągnięć właściciela i pracowników (Targalski 2003, s. 14). Dla rozwoju obszarów zmarginalizowanych ważne jest, aby małe i średnie przedsiębiorstwa były zaangażowane w budowanie sieci kooperacyjnej z innymi podmiotami oraz sieci współpracy ze sferą nauki, co mogłoby się przyczynić do poprawy aktywności tych przedsiębiorstw w zakresie działalności innowacyjnej, inwestycyjnej i eksportowej. Dlatego potrzeba wsparcia sektora MSP jest zauważalna na szczeblu lokalnym przez jednostki samorządu teryto-rialnego, które starają się stworzyć system zachęt dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw obejmujących głównie tworzenie lokalnego sytemu prawnego

i podatkowego, prowadzenie odpowiedniej gospodarki gruntami, planowanie przestrzenne, usprawnienie pracy urzędów w celu sprawnego załatwienia wszelkich formalności związanych z prowadzeniem firmy. Jednak rola środowi-ska lokalnego w rozwoju sektora MSP, szczególnie na terenach zmarginalizo-wanych, nie powinna się ograniczać się tylko do dostarczania zasobów, ale również ważne jest, aby środowisko to tworzyło przyjazny dla ści klimat, przejawiający się m.in. obecnością lokalnej „kultury przedsiębiorczo-ści”, wsparciem lokalnych instytucji publicznych oraz kreatywnością lokalnych społeczności.