Mając na uwadze zagwarantowanie praw osoby, której dotyczy wnio‑

sek o ubezwłasnowolnienie, dokonano także nowelizacji art. 552 kpc, który normuje kwestie związane z obowiązkiem, a nie, jak poprzednio, z fakul‑

tatywnością zobowiązania do złożenia świadectwa lekarskiego, teraz tylko lekarza psychiatry, także opinii psychologa albo zaświadczenia z poradni przeciwalkoholowej lub z poradni leczenia uzależnień. Było to konieczne wobec pojawienia się w tym postępowaniu opiniowania psychologicznego.

Ustawodawca i tym razem okazał się jednak nie tylko niekonsekwentny, ale także niestaranny. Niekonsekwentny, gdyż pamiętając o psychologu, który ma prawo i obowiązek dokonania oceny w przypadku zaburzeń

24 Wyrok SN I CKN 524/97. Prok. i Pr. 1999, nr 5, s. 43.

7*

psychicznych, w tym pijaństwa i narkomanii, chyba jednak zapomniał o neurologu, którego świadectwo lekarskie może stanowić wystarczającą, nawet bez dokonywania oceny przez psychologa, podstawę do uznania zasadności wszczęcia postępowania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia, a przecież o to tylko chodzi w przypadku art. 552 kpc. Natomiast niesta‑

ranność ustawodawcy wyraża się w dwóch kwestiach. Po pierwsze, o czym była już mowa, niepoprawnie, także w świetle ustawy z 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (art. 3 pkt 1 lit. b), posłużono się określeniem „nie‑

dorozwój umysłowy” zamiast „upośledzenie umysłowe”, co poprawione zostało w art. 31 § 1 kk. Po drugie, o ile należy zaakceptować określenie

„narkomania”, funkcjonujące w języku aktów prawnych, to nie można tego powiedzieć o „pijaństwie”, wziętym z języka ogólnego, a nawet tylko potocznego, które należało zastąpić określeniem „uzależnienie od alko‑

holu”. Dlaczego tak się stało, nie sposób odgadnąć. Trafnie jednak w art.

552 § 2 kpc stwierdzono wyraźnie — choć to akurat nie powinno budzić żadnych wątpliwości także na gruncie poprzedniego stanu prawnego — że wniosek o ubezwłasnowolnienie nie zostanie odrzucony przez sąd, jeżeli złożenie takich dokumentów nie jest możliwe, chociażby z tego powodu, że chory psychicznie lub upośledzony umysłowo nie znajdował się pod opieką lekarza albo uzależniony od alkoholu czy też środków psychotropo‑

wych nie korzystał z pomocy właściwej poradni specjalistycznej. Wówczas uprawdopodobnienie zasadności wniosku nastąpi na podstawie innych dowodów, w praktyce — na podstawie zeznań świadków²⁵.

8. Dotychczas obowiązujący przepis art. 553 kpc stanowił, że osoba, która „ma być ubezwłasnowolniona”, musi być zbadana przez „jednego lub więcej biegłych lekarzy psychiatrów”. I to wszystko. W wyniku nowelizacji pojawiła się znacznie obszerniejsza regulacja, dotycząca, z jednej strony, biegłych, którzy muszą zbadać osobę, której „dotyczy wniosek o ubez‑

własnowolnienie”, a z drugiej — zakresu (przedmiotu) opinii biegłych. Co już zostało zasygnalizowane przez ustawodawcę w art. 547 kpc odnośnie do uczestniczenia biegłych w „wysłuchaniu”, teraz zostało odniesione do opinii dotyczącej stanu psychicznego takiej osoby. Dostrzegając to, że przyczyną utraty „zdolności do samodzielnego kierowania swoim postę‑

powaniem” lub „prowadzenia swoich spraw” (art. 13 kc i art. 16 kc) mogą być także zaburzenia (zakłócenia) o podłożu neurologicznym, jako wynik urazu neurologicznego, a „zdolność” ta uzależniona jest od sprawności intelektualnej, ustawodawca uznał, że opinię w tym przedmiocie musi wydać dwóch biegłych: zawsze psycholog i jeden lekarz — psychiatra albo neurolog. Pomimo stanowczego sformułowania, odmiennie niż czyni to

25 Postanowienie SN II 487/69 OSN 1971, nr 4, poz. 73.

ustawodawca w art. 202 § 1 kpk („co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów), nie ma, moim zdaniem, przeszkód, żeby opinię tego rodzaju wydawała większa liczba biegłych. Podobnie jest przecież w postępowaniu w sprawach o wykroczenie (art. 42 § 2 „powołuje biegłego psychiatrę”), gdzie kwestia ta nie budzi wątpliwości. Ci biegli nie stanowią jednak

„zespołu biegłych”²⁶, a więc każdy z nich opracowuje własną opinię, która musi zawierać ustalenia oraz oceny, trafnie określone w art. 553 § 2 kpc.

W świetle tego ostatniego unormowania nie może być wątpliwości, że biegli tych trzech specjalności (psychologii, psychiatrii i neurologii) przed‑

stawiają także psychologiczno ‑psychiatryczno ‑neurologiczne aspekty zdolności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, do samo‑

dzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, z uwzględnieniem przy opiniowaniu „postępowania i zachowania się tej osoby”²⁷.

To niewątpliwie trafne unormowanie, tym bardziej że nie ma żadnych przeszkód, żeby w opiniowaniu uczestniczyła większa niż „ustawowe minimum” liczba biegłych. Co więcej, takie ukształtowanie opiniowania w przedmiocie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia, skłania do ponownego zastanowienia się nad modelem opiniowania w przedmiocie niepoczytalności na gruncie prawa karnego (art. 202 i 203 kpk). Chyba już najwyższy czas, żeby zdecydować co najmniej o tym, że w opinio‑

waniu tego rodzaju zawsze musi uczestniczyć psycholog, ale może trzeba pójść o „jeden krok dalej” i stwierdzić w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r., że w przedmiocie niepoczytalności orzeka zespół co najmniej dwóch psychologów, uwzględniający opinię psychiatry lub neurologa.

Także z wykorzystaniem „cywilistycznego” modelu obserwacji psychia‑

trycznej (art. 554 § 1 kpc), a więc zarządzenie jej na okres do 6 tygo‑

dni, z możliwością przedłużenia, ale tylko do 3 miesięcy, gdy zaburzenia psychiczne zostały stwierdzone w toku badania ambulatoryjnego, które wymagają jednak sprawdzenia w zakładzie leczniczym²⁸.

Na postanowienie sądu odmawiające oddania pod obserwację zażale‑

nie nie przysługuje²⁹.

9. Szczególnej uwagi wymaga nowy przepis art. 554(1) § 1 kpc. Co prawda, skierowany jest on do stron i orzekającego w tej kwestii sądu, ale wobec treści art. 553 § 2 kpc po nowelizacji, który określa bardzo szeroko przedmiot opinii biegłych lekarzy, a zwłaszcza psychologa, skierowany jest

26 Odmiennie: Górski, Górski, 2007, s. 19.

27 Postanowienie SN: I CR 214/66 Lex nr 6090, II CR 172/68 Lex Polonica nr 296345;

Kołakowski, 1996, s. 210 i nast.

28 Postanowienie SN: II CR 32/64 Lex nr 5949, I CZ 56/74 Lex nr 7482.

29 Postanowienie SN I CZ 84/66 OSNC 1967, z. 5, poz. 93.

w równym stopniu do biegłych, którzy muszą zbadać wynikający z ich specjalności aspekt wielu okoliczności wskazanych w art. 554(1) § 1 kpc.

Konieczne jest bowiem dokonanie oceny, zwłaszcza z punktu widzenia psychologii, konkretnej życiowej sytuacji tej właśnie osoby, której ta sprawa dotyczy. Może się wszak np. okazać, że wobec znikomej aktyw‑

ności życiowej konkretnej osoby nie ma, praktycznie rzecz biorąc, spraw wymagających prowadzenia³⁰.