Mandat – „konstytucja” komisji prawdy

Najważniejszym elementem składowym tworzącym komisję prawdy jest jej mandat. To „konstytucja” komisji, podstawa prawna działania, która nadaje jej kształt, wskazując na kompetencje, funkcje i cele. Tylko poprawnie skrojony

32 Por. Rule-of-Law Tools for Post-Conflict States, Truth Commissions, HR/PUB/06/1, Uni-ted Nations: New York and Geneva 2006, s. 17–20.

33 Jako „bezzębny tygrys” wskazywana jest niekiedy komisja w Maroku, choć w tym przypadku kontekst pierwszej komisji prawdy w świecie arabskim, w państwie mo-narchicznym, nakazuje pewną wstrzemięźliwość w formowaniu kategorycznych są-dów. Raczej należy podkreślać, że komisja prawdy we wskazanych warunkach po-wstała oraz skompletowała swój mandat, wydając raport końcowy, w jakimś stopniu na pewno przyczyniając się do pogłębiania świadomości promocji i poszanowania praw człowieka w Maroku. Warto zaznaczyć, że jedną z rekomendacji Komisji było zalecenie ratyfikacji przez Maroko Statutu Rzymskiego MTK, choć do dziś nie zostało to uczynione. Zob. P. Hazan, The Nature of Sanctions: The Case of Morocco’s Equity and Reconciliation Commission, „International Review of the Red Cross” 2008, vol. 90, nr 870, s. 399–407.

dokument funkcjonowania truth commission, zabezpieczający niezależność ko-misji od politycznych wpływów, jest rękojmią ostatecznego sukcesu pozasądo-wego mechanizmu sprawiedliwości okresu przejściopozasądo-wego³⁴. Słaby mandat lub też brak osobistych kompetencji komisarzy do niepoddawania się presji władzy skutkować może wyłącznie parodią komisji prawdy. Książkowym przykładem stała się choćby upolityczniona komisja w Federalnej Republice Jugosławii³⁵, popularnie nazywana „komisją prezydenta Vojislava Koštunicy”, która nie była władna zakończyć prac.

Nadrzędnym celem danej komisji prawdy jest z pewnością odkrycie prawdy na temat naruszeń. Należy jednocześnie dobitnie zaznaczyć, że nie jest to prawda sądowa ani quasi-sądowa, tj. zależna od przepisów proceduralnych klasyczne-go postępowania sądoweklasyczne-go karneklasyczne-go³⁶. Z tego względu prawda zdeterminowana przez komisję zbliża się do prawdy historycznej czy prawdy dziejowej (wpływają-cej z kolei na dążenie do urzeczywistnienia sprawiedliwości dziejowej), z zastrze-żeniem, że każdą opowieść tworzą konkretni ludzie i tylko od tego, co uczestnicy prac komisji będą w stanie czy będą chcieli komisarzom powiedzieć, zależy osta-teczny kształt historii ustalonej przez to ciało pozasądowe.

Do nakreślenia jak najpełniejszego obrazu czasu represji potrzebne jest umiejętne czasowe zestawienie badanego okresu naruszeń³⁷. Przede wszystkim zależne jest to od specyfiki danego społeczeństwa przekształcającego się, dłu-gości trwania konfliktu zbrojnego czy reżimu autorytarnego, ale także od woli politycznej władzy do poddania się „zbiorowemu prześwietleniu”. Do komisji, które w mandacie miały zakreślony długotrwały okres naruszeń praw do prze-badania, należą: komisja w Kanadzie (122 lata), Paragwaju (49 lat), Togo (47 lat), Demokratycznej Republice Konga (46 lat), Kenii (45 lat), Maroku (43 lata) czy RPA (34 lata). Pewną osobliwością w tej materii stała się instytucja poszukiwania i opowiadania prawdy, działająca od 2009 r. na Mauritiusie. Zobowiązana była przebadać aż 371 lat naruszeń, poczynając od 1638 r., czyli wprowadzenia nie-wolnictwa, poprzez jego zniesienie nieomal 200 lat później, aż do współczesnych naruszeń praw. Okres 24 miesięcy, który komisja otrzymała, aby skompletować

34 E. González, Drafting a Truth Commission Mandate: A Practical Tool, International Center for Transitional Justice, New York 2013, https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ--Report-DraftingMandate-Truth-Commission-2013_0.pdf, s. 3.

35 Komisja działała w latach 2001–2003, aż do przekształcenia Federalnej Republiki Ju-gosławii w Serbię i Czarnogórę. Była odbierana jako zależna od prezydenta Koštunicy, w rzeczywistości nie realizując swojego mandatu. Szerzej: D. Ilić, The Yugoslav Truth and Reconciliation Commission: Overcoming Cognitive Blocks, „Eurozine” 23.04.2004, s. 1–22, www.eurozine.com.

36 Tylko te czyny, które zostaną wskazane w akcie oskarżenia jako zarzuty prokurator-skie, będą podlegać ocenie sądu.

37 Szerzej: E. Brahm, Truth Commissions, [w:] G. Burgess, H. Burgess (red.), Beyond Intrac-tability, Conflict Research Consortium, University of Colorado, June 2004, http://www.

beyondintractability.org/essay/truth-commissions. Także: P.B. Hayner, Unspeakable Truths…, s. 257–263.

105 Komisje prawdy

swoje prace, wydawał się za krótki, nawet pamiętając, że z oczywistych wzglę-dów rzeczona instytucja nie będzie w stanie odebrać oświadczeń i wysłuchać świadków pierwszych trzystu lat badanych naruszeń. Komisja zdołała jednak skończyć swoje prace w czasie przepisanym, formułując zresztą ważne reko-mendacje dotykające konieczności oficjalnego przeproszenia ofiar niewolni-ctwa przez państwo, przedsięwzięcia działań edukacyjnych z zakresu historii zniewolenia, wyzysku i społecznej niesprawiedliwości (zalecono utworzenie odpowiedniego muzeum), zachowania dziedzictwa kultury rdzennej Mauritiu-sa, utworzenia organu państwowego do walki z dyskryminacją czy zwiększe-nia możliwości pracowniczych poprzez przyjęcie nowych aktów prawnych³⁸. Rekomendacje, jak i ustalenia komisji zostały przyjęte z wielką aprobatą przez społeczeństwo, zwłaszcza młodszą część, która niejednokrotnie dopiero po raz pierwszy w życiu zdobyła wiedzę na temat historii swojego państwa i narodu.

Państwo wciąż jednak nie wykazuje się dostateczną wolą wdrożenia zaleceń wskazanych w raporcie³⁹.

Pojemne hasło „odkrycie prawdy” zakłada ustalenie przyczyn powstania na-ruszeń czy rozpoczęcia kampanii przemocy, zinterpretowanie udziału poszcze-gólnych jednostek lub grup społecznych (włącznie z władzą) w dokonywanych zbrodniach. Co więcej, obejmuje zidentyfikowanie osób odpowiedzialnych (cza-sem z upublicznieniem ich danych osobowych, naming names), promocję i posza-nowanie praw ofiar, w szczególności prawa do prawdy (głównie w jego wymiarze kolektywnym), jak i prawa do naprawy (poprzez sformułowanie odpowiednich rekomendacji w raporcie końcowym) oraz umożliwienie jak najłagodniejszego przejścia od wojny do pokoju lub od autorytaryzmu do demokracji. Cel ostatni, identyfikowany często z dążeniem do pojednania (reconciliation), bywa nieraz za-daniem danej komisji prawdy, choć nie przesądza równocześnie o pojednaniu jako o jej immanentnej cesze.

Pierwsze komisje prawdy powstające na kontynencie południowoamerykań-skim koncentrowały się na różnych represyjnych metodach działania autorytarnej, najczęściej wojskowej władzy (o charakterze strukturalno-systemowym), funkcjo-nującej w poszczególnych państwach regionu. Komisje badały zatem przypadki wymuszonych zaginięć (Argentyna, Urugwaj, Chile, Salwador, Gwatemala), aktów tortur (Chile, Salwador) czy pozasądowych egzekucji (Salwador).

Rozszerzenie wykorzystania komisji prawdy w latach 90. XX w. także w śro-dowiskach postkonfliktowych doprowadziło do znacznego zwiększenia rodzaju

38 Report of the Truth and Justice Commission (Mauritius), vol. 1, November 2011, s. 19 i nast., http://www.usip.org/sites/default/files/ROL/TJC_Vol1.pdf.

39 S. Bunwaree, Truth and Justice Workshop at UOM: Mauritius Students Speak Out!, „Le-mauricien.Com.” 19.04.2012, http://www.lemauricien.com/article/truth-and-justice--workshop-uom-mauritian-students-speak-out. Należy jednak stwierdzić, że Mauritius podjął kroki w celu wdrożenia części rekomendacji. Por. Raport RPC ONZ, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review: Mauritius, A/HRC/25/8 z 26 grudnia 2013 r., par. 25–26.

badanych typów naruszeń, co odpowiadało w sposób bezpośredni specyfice da-nego konfliktu zbrojda-nego. Poszczególne komisje badały problematykę rekrutacji i wykorzystania dzieci w konflikcie (Sierra Leone), zjawisko (przymusowych) prze-siedleń (Sierra Leone, Timor Wschodni), przestępstwa o charakterze seksualnym (Sierra Leone, Timor Wschodni, Maroko, Peru), włączając niewolnictwo seksualne dzieci (Sierra Leone), ale także przypadki wymuszonych zaginięć (Ghana, Timor Wschodni, Gwatemala) czy masowych zabójstw, masakr i egzekucji (Gwatemala, Peru, Sierra Leone). Komisja w Demokratycznej Republice Konga badała również przypadki przestępstw o charakterze politycznym.

Kolejna, jak na razie ostatnia odsłona fenomenu komisji prawdy, rozpoczęta w praktyce już w XXI w., charakteryzuje się dalszym rozszerzaniem kręgu bada-nych naruszeń praw. Symptomatyczne stało się kierowanie przez komisje uwagi na przypadki ekonomicznego, społecznego oraz kulturowego wykluczenia danych grup społecznych (w szczególności w Kenii), rozumianego zarówno jako przyczyna zaistnienia konfliktu, jak i jego skutek. W ramach tej ogólnej konstatacji mieszczą się sytuacje wykorzystania naturalnych i publicznych surowców w celu wywoła-nia i podtrzymawywoła-nia konfliktu (Liberia, Kewywoła-nia), przypadki korupcji (Kewywoła-nia), niele-galnych przejęć własności (Ghana), pogwałceń prawa do wyboru rodziny i liczby dzieci (Timor Wschodni). Wskazać można tu także naruszenia praw zbiorowości (np. ludności rdzennych) – co samo w sobie nie jest aż tak częstym zjawiskiem w historii różnych komisji – expressis verbis sformułowane w treści mandatu peru-wiańskiej Komisji Prawdy i Pojednania.

Ze względu na specyfikę wyróżnić należy Komisję Prawdy i Pojednania dla RPA.

Badanie przypadków zbrodni w systemie zaplanowanej segregacji rasowej nie wy-stąpiło w żadnym innym społeczeństwie przekształcającym się, wdrażającym me-chanizmy sprawiedliwości okresu przejściowego. Komisja południowoafrykańska przebadała m.in. kierunkowe zabójstwa (targeted killings) dokonane przez funkcjo-nariuszy państwowych w i poza terytorium RPA, nadużycie uprawnień przez służ-by mundurowe, infiltrację i ataki na opozycję także poza RPA czy np. przypadki zbrojnych ataków grup opozycyjnych.

Warte podkreślenia jest, że nie wszystkie ze wskazanych powyżej przypadków naruszeń praw – niejednokrotnie w świetle prawa międzynarodowego statuujących zbrodnie międzynarodowe – były wskazane wprost w mandatach komisji. Prze-ciwnie, na ogół wynikały już z prac badawczych danej komisji, stąd ich ujawnienie i zidentyfikowanie dostrzec można przeważnie w raportach końcowych, a nie w ak-tach kreujących. W treści statutów komisji umieszczane są zazwyczaj sformuło-wania o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym (zwłaszcza w okresie od powołania komisji w RPA), korzystające z języka prawa międzynarodowego praw człowieka i prawa humanitarnego.

Określenia obecne w konwencjach międzynarodowych są w „świecie” komisji prawdy nieco modyfikowane, dopasowywane tym samym do potrzeb funkcjono-wania danego organizmu z zakresu poszukifunkcjono-wania i opowiadania prawdy. Man-dat Komisji dla RPA zakładał zbadanie przypadków „poważnych naruszeń praw

107 Komisje prawdy

człowieka”, w tym m.in. „zabójstw czy tortur”. Komisja w Gwatemali zobowiązana była zbadać „przypadki naruszeń praw człowieka i akty przemocy, które powiodły społeczeństwo gwatemalskie do cierpienia związanego z konfliktem zbrojnym”.

Modyfikację języka praw człowieka obserwuje się także w konstrukcji mandatu Komisji dla Liberii, który statuuje cel ustalenia faktów dotyczących „poważnych naruszeń praw człowieka i prawa humanitarnego”⁴⁰. Pierwsze zostały określone także jako „naruszenia standardów praw człowieka” (podobne sformułowanie odnaleźć można w treści statutu Komisji dla Timoru Wschodniego⁴¹), a drugie jako zawierające, ale nieograniczone do „zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych […] oraz naruszeń konwencji genewskich i protokołów dodatkowych”.

Większa kazuistyka obecna jest natomiast w tekście mandatu komisji peruwiań-skiej. Zakłada ona zbadanie

[…] czynów organizacji terrorystycznych, funkcjonariuszy państwowych i grup pa-ramilitarnych w postaci zabójstw, wymuszonych zaginięć, aktów tortur i poważ-nych zranień, naruszeń praw zbiorowych ludności rdzennej Andów i pozostałej części kraju, inne zbrodnie oraz poważne naruszenia praw jednostek.

Mając natomiast na względzie język międzynarodowego prawa karnego, można zauważyć, że niejednokrotnie komisje badały przypadki popełnienia zbrodni międzynarodowych, głównie zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni wojennych. Zbrodnia ludobójstwa w zdecydowanej większości przypadków nie była przedmiotem badań komisji, mimo że zdarzały się wzmianki o dokona-nym ludobójstwie w raporcie końcowym komisji, jak w przypadku Komisji dla Gwatemali, która w raporcie wskazała, że „funkcjonariusze państwowi popełnili ludobójstwo na ludności Majów”⁴²). Będąca wciąż w fazie formowania się regio-nalna komisja REKOM dla państw byłej Jugosławii ma zająć się także badaniem i ustalaniem faktów dotyczących popełnionych na tym terenie zbrodni ludobój-stwa, ale rozumianej jako przejaw zbrodni wojennej, co w obliczu współczesne-go definiowania ludobójstwa w prawie międzynarodowym może budzić lekkie zdziwienie⁴³.

40 The Act That Established the Truth and Reconciliation Commission (TRC) of Liberia, Enacted on May 12, 2005, by the National Transitional Legislative Assembly, art. II, IV.

41 Mandat Komisji Recepcji, Prawdy i Pojednania dla Timoru Wschodniego, UNTAET Re-gulation nr 2001/10, Part I, Section 1 (ci).

42 Final Report of the Historical Clarification Report, Guatemala: Memory of Silence, Fe-bruary 1999, par. 122.

43 The Draft Statute of the Regional Commission for Establishing the Facts About War Crimes and Other Gross Violations of Human Rights Committed on the Territory of the Former Yugoslavia, Part I: Use of terms: „«war crime» implies the meaning of the term «war crime» as defined in international humanitarian law, genocide, and crimes against humanity and includes but is not limited to the following crimes: a) genocide”;

art. 13.