Elżbieta Konończuk w swym szkicu poświęconym twórczości Andrzeja Stasiuka
przypomina słynny siedemnastowieczny obraz Jana Vermeera Geograf, przedstawiający mężczyznę pochylonego nad mapą i trzymającego w dłoni cyrkiel, którym zapewne
jeszcze niedawno odmierzał na papierze odległości. Wzrok postaci skierowany jest nie na tekst, lecz w stronę okna, jak gdyby geograf starał się na bieżąco konfrontować kształt mapy z rzeczywistym terytorium [przypis 246]. Szukanie tego rodzaju odpowiedniości to także zadanie współczesnych dziennikarzy, którzy w swych dociekania często tematyzują powiązania między procesem odczytywania mapy a rzeczywistym eksplorowaniem
określonej przestrzeni, odnosząc je najczęściej do specyfiki procesu mediatyzacji.
Jedno z pierwszych skojarzeń, jeśli chodzi o znaczenie kartografii dla twórczości
reportażowej, prowadzi do otwierającej tom jednostronicowej bądź dwustronicowej mapy.
Jej zastosowanie w tekście ma zazwyczaj wymiar pragmatyczny: jest schematycznym odbiciem świata ułatwiającym odbiorcy „poruszanie się” w przestrzeni (tekstowej, ale i geograficznej). Bywa ponadto swoistą „instrukcją obsługi” reportażu, pozwalającą nawigować po opisywanym przez dziennikarza świecie.
Str. 100
Jak zauważa Lech Giemza, włączona w strukturę tekstu mapa
„wiąże się […] najczęściej z motywem podróży, czasem jest wprost jej synonimem. Może być zapowiedzią, wspomnieniem bądź projekcją wędrówki – własnej lub cudzej. Jest rekwizytem podróżnika zorganizowanego, który wyznacza sobie cele i je realizuje” [przypis 247].
Otwierająca tom mapa zazwyczaj nie doczekuje się na kartach reportażu szczegółowego omówienia, lecz pozostaje bytem samoistnym; rodzajem drogowskazu, mającego
przybliżyć czytelnikowi opisywaną rzeczywistość. Taki charakter ma chociażby mapa Bałkanów dołączona do Tochmanowskiego Jakbyś kamień jadła [przypis 248]. Często mapa pojawia się na kartach reportaży podróżniczych. Wówczas odwzorowuje
poszczególne etapy wyprawy reportera bądź bohaterów tekstu (casus Dzienników kołymskich Hugo-Badera [przypis 249]). Mapy włącza do swych reportaży również Jagielski: książkę Na wschód od zachodu [przypis 250] rozpoczyna od infografiki
ilustrującej przebieg podróży dwojga bohaterów, Modlitwę o deszcz [przypis 251] otwiera mapa Afganistanu, zaś na końcu Wypalania traw [przypis 252] pojawiają się aż trzy mapy:
Afryki, Republiki Południowej Afryki oraz plan miasta Ventersdorp z zaznaczonym na nim miejscem, w którym usytuowany jest dom jednego z głównych bohaterów tekstu. Witold Szabłowski dołącza do książki Sprawiedliwi zdrajcy [przypis 253] mapę województwa wołyńskiego, uzupełniając ją o szczegółową legendę, obejmującą te wioski i miasteczka,
które zostają kolejno opisane na kartach tomu. Z niezwykle interesującą mapą mamy do czynienia w Międzymorzu Szczerka [przypis 254].
Str. 101
Książkę otwiera rycina przedstawiająca – jak głosi podpis – „obszary aspiracji skrajnych nacjonalistów”. To zatem nie tyle rzeczywiste, ile wyobrażone odwzorowanie, prezentujące między innymi takie krainy, jak Wielka Polska, Wielka Grecja, Wielka Ukraina czy Wielka Litwa. Pod legendą reporter dołącza jeszcze jednozdaniową, niepozbawioną ironii
adnotację: „Aspiracje Niemiec, Rosji i Turcji nie są zaznaczone, bo wykraczają daleko za mapę” [przypis 255].
Problematyka mapy i jej relacji z rzeczywistością powracała w ustaleniach wielu polskich reporterów, którzy akcentowali rozmaite aspekty tego zagadnienia, włączając je
najczęściej w metarefleksję nad specyfiką pisarstwa non-fiction. Przedmiot ten traktowano przede wszystkim jako źródło obrazowych metafor, opisujących proces twórczy. Co
ważne, dotychczas refleksja badaczy skupiała się raczej wokół literackich reprezentacji mapy. Jako sztandarowe przykłady wskazywano w tym kontekście dzieła takie jak O ścisłości w nauce Jorge'a Luisa Borgesa [przypis 256], w którym główna oś narracyjna koncentruje się wokół istnienia mapy cesarstwa swą wielkością dorównującej
rzeczywistemu terytorium. Przedmiotem zainteresowania badaczy stał się ponadto słynny felieton Umberto Eco pt. O tym, że nie da się sporządzić mapy cesarstwa w skali 1 do 1 [przypis 257].
Na kartach Ziela na kraterze omawiany tu przedmiot afirmował Wańkowicz, dostrzegający nawet jego wyższość nad literaturą. Pisał: „Mapa to jest książka, którą można czytać bez końca; gdyby mi pozwolono wziąć jedną książkę na dożywotnie więzienie, wziąłbym atlas świata z wszwarcowaną «setką kątów najdroższych»” [przypis 258]. W ujęciu autora Karafki… mapa jawi się jako „przedmiot wielokrotnego odczytu”, dopuszczający mnogość interpretacji, prowokacyjny, podlegający niekończącej się semiozie.
Str. 102
Jerzy Lovell z kolei zwraca uwagę na schematyczność mapy i brak jej realnego powiązania z rzeczywistością. Twórca Jak ukradłem duszę, żaląc się, że „mapa nie zapisuje dziejów ludzi ani nawet urokliwej niepowtarzalności kształtu wzgórz” [przypis 259], ukazuje ją jako przedmiot, który zazwyczaj pomija to, co najistotniejsze, i zaciera indywidualny rys każdego przedstawienia.
Obszerną refleksję na temat znaczenia kartografii pozostawił Kapuściński, dostrzegający jej powiązania z zagadnieniem władzy. Mapa – przestrzega reporter – nie tylko
odzwierciedla akceptowalny przez kartografa porządek świata, ale sama w sobie ma moc jego stwarzania. Na kartach Lapidarium 1 reporter zanotował:
„Ważna rzecz dla polityka: mapa. Każdy prezydent ma w swoim gabinecie mapę.
Widziałem to wiele razy. Mapy te mają wspólną cechę – wszystkie są ogromne, wypełniają całą ścianę. Jest zrozumiałe, że każdy prezydent, patrząc na taką mapę, zaczyna w końcu myśleć, że stoi na czele wielkiego państwa. […] Ludzie dziwią się – dlaczego ma tak donośny głos, skąd w nim tyle pychy? Ale gdyby spojrzeli na mapę w jego gabinecie, zrozumieliby od razu” [przypis 260].
Wolny-Zmorzyński zauważa, że Kapuściński traktuje mapę jako swoisty atrybut władzy [przypis 261]. Staje się ona narzędziem opisywania rzeczywistości zgodnego z określoną wizją i podporządkowanego partykularnym interesom jednostki bądź społeczności. Jej rolą jest przedstawienie i wyjaśnienie; staje się zatem przedmiotem oglądu, ale też narzędziem interpretacji.
Str. 103
Do takiej charakterystyki kartografii nawiązuje jeden z fragmentów Imperium, w którym czytamy:
„W czasie wędrówek po obszarach Imperium zwróciło moją uwagę między innymi to, że nawet w opuszczonych i zapadłych miasteczkach, nawet w pustych niemal księgarniach z reguły była do kupienia wielka mapa tego kraju, na której reszta świata znajdowała się jakby na drugim planie, na marginesie, w cieniu. Mapa ta jest dla Rosjan rodzajem wizualnej rekompensaty, swoistą emocjonalną sublimacją, a także przedmiotem nie ukrywanej dumy. Służy ona także do tłumaczenia i usprawiedliwiania wszelkich
niedostatków, błędów, biedy i marazmu. Za duży kraj, żeby dało się go zreformować! – tłumaczą przeciwnicy reform. Za duży kraj, żeby dało się go posprzątać! – rozkładają ręce dozorcy od Brześcia do Władywostoku. Za duży kraj, żeby wszędzie dostarczyć towar! – burczą ekspedientki w pustych sklepach” [przypis 262].
W opinii Kapuścińskiego mapa to nic innego jak odwzorowanie wizji kartografa, dążącego do przedstawienia określonego momentu historycznego w zamierzony przez siebie
sposób. Takie działanie było między innymi intencją Herodota, którego reporter
charakteryzował w następujący sposób: „Nosi w myślach mapę świata, zresztą sam ją tworzy, zmienia, uzupełnia. To żywy obraz, ruchliwy kalejdoskop, migocący ekran. Dzieje
się na nim tysiąc rzeczy” [przypis 263]. Kapuściński podkreśla, że modyfikacja mapy pociąga za sobą zmianę sposobu percypowania rzeczywistości. Świadkiem tych przekształceń – jak czytamy na kartach Lapidarium 2 – był przede wszystkim wiek 20:
„Gdy polityczną mapę świata z pierwszej połowy wieku położymy obok mapy z drugiej połowy, to zobaczymy dwa zupełnie różne światy. Na pierwszej mapie świat był uporządkowany hierarchicznie. Ziemia była zdominowana przez kilka niezależnych państw, reszta świata miała status kolonii, półkolonii i dominiów. Wszystko było częścią struktury opanowanej przez Europę Zachodnią i USA. Dziś patrzymy na zupełnie inny świat. Dostrzegamy niemal 200 niezależnych państw, widzimy mapę bez kolonii, półkolonii lub protektoratów. Nie mówię o materialnym i faktycznym stanie rzeczy, ale formalnie i prawnie nasz dzisiejszy świat jest światem niezależnym. Mnie przypadło szczęście
śledzenia tego zjawiska własnymi oczyma jako dziennikarzowi, podróżnikowi i historykowi”
[przypis 264].
Str. 104
Wspomniane przez Kapuścińskiego trzy perspektywy patrzenia na mapę (reportera, podróżnika i naukowca) przenikają się w jego twórczości reportażowej. Piszący staje się z jednej strony tym, kto tworzy mapę, z drugiej zaś kimś, kto potrafi w sposób krytyczny ją odczytać. Choć reporter traktuje ów przedmiot jako cenne dziennikarskie źródło informacji, ufa jej zazwyczaj w ograniczonym stopniu.
Sporo śladów fascynacji kartografią odnajdujemy w pracach Małgorzaty Szejnert, która pokazuje, że zadaniem dziennikarza staje się nie tylko konfrontacja z mapą, ale i
nierzadko podanie w wątpliwość jej quasi-referencjalnego charakteru. Zamieszczając w książce pt. Wyspa węży obszerny rozdział zatytułowany Mapy, mapnik [przypis 265], reportażystka apoteozuje w nim mnemoniczny potencjał starych dokumentów
kartograficznych. Stwierdza mianowicie, że studiowane „mapy pomagają przypomnieć sobie wsie, przysiółki, drogi, tory, dworce, wzniesienia, rzeki i mosty, rozmieszczenie wojsk własnych i nieprzyjaciela” [przypis 266]. Szejnert pisze o mapie, która niejako wytwarza terytorium; pozwala zrekonstruować przeszłość; przywołuje to, co utracone. Jest narzędziem aktywizującym pracę pamięci.
Str. 105
Subiektywny wymiar kartografii dostrzega Wojciech Cejrowski, traktujący mapę jako punkt wyjścia do każdej nomadycznej wyprawy; swoisty pretekst, by wyruszyć w drogę.
Reporter, podkreślając polisemiczność znaczeń tego przedmiotu, nie traktuje go – co
ciekawe – jako przewodnika, lecz przewrotnie deklaruje, iż interesuje go przede wszystkim ta przestrzeń, która nie mieści się w tradycyjnym opisaniu świata. W wypowiedziach dziennikarza bardzo wyraźnie pobrzmiewa przy tym fakt łączenia doświadczenia biograficznego z doświadczeniami lektury mapy:
„Każdą wyprawę zaczynałem od mapy.
A wcześniej, każde marzenie o tym, by wyruszyć z wyprawą też zaczynałem od mapy.
Inni zaczynają od zbierania pieniędzy, od pakowania plecaków, od planowania… Ja, zawsze od błądzenia wzrokiem po mapie. Nie błądzę w żadnym konkretnym celu – wyłącznie dla przyjemności. Potem, nagle!, spostrzegam coś, co jest początkiem drogi. I ruszam.
Warto jeszcze wspomnieć, że początkiem każdej mojej wyprawy jest koniec jakiejś drogi na mapie, koniec rzeki, koniec państwa, koniec cywilizacji…
Koniec, to świetny początek czegoś interesującego.
I oto odpowiedź na nie zadane [sic!] pytanie – czego właściwie szukam na mapach?
Szukam końców naszego świata. Szukam drugiego końca globusa. Szukam miejsc, gdzie kończy się mapa” [przypis 267].
Uwagi Cejrowskiego przywodzą na myśl proces dekonstruowania mapy [przypis 268], wiążący się z całkowitą zmianą przyjętych technik jej lektury.
Str. 106
W ponowoczesności uwaga osoby spoglądającej na mapę zwraca się raczej w stronę jej marginesów; treści w jej obrębie przemilczanych, presuponowanych, nieoczywistych. To, co zostało już opisane, nie angażuje uwagi reportera w takim stopniu, jak to, co
traktowane jest ciągle jako nieodkryte bądź niedostępne. Swój cel Cejrowski upatruje w możliwości wykroczenia poza utarte szlaki, czego skutkiem byłoby uzupełnienie aktualnej mapy świata o nowe obszary. Co ważne, tak przygotowana mapa ma dla reportera
intersubiektywny wymiar. Warto przypomnieć, że jako prowadzący WC Kwadrans Cejrowski tworzył tzw. „mapę Ciemnogrodów”, którą tak opisywał na kartach Kołtun się jeży:
„Pytają mnie ludzie, w jaki sposób można zgłosić jakąś miejscowość na mapę Ciemnogrodów. Wyłącznie pisemnie. Chodzi mi bowiem o to, żeby moja mapa była prawdziwa, a nie stworzona wyłącznie jako rekwizyt do programu. Poza wymogiem zgłoszenia pisemnego nie stawiam innych. Oto pierwsza z brzegu deklaracja, która
przyszła z Czarnej Białostockiej: Jestem z Ciemnogrodu i chciałbym, żeby na Pańskiej mapie znalazła się również moja miejscowość rodzinna, jako siedlisko zacofania i nietolerancji” [przypis 269].
W przypadku przywołanego projektu, do powstania którego kluczem było naniesienie na mapę miejscowości przywiązanych do tradycyjnych wartości konserwatywnych, mamy do czynienia z interesującą prawidłowością. Oto bowiem stworzona przez dziennikarza mapa poprzedziła terytorium i wyznaczyła jego kształt. Na podstawie zgromadzonych danych od 1996 roku Cejrowski rozpoczął organizowanie w Osieku tzw. „Zlotów Ciemnogrodu”, sankcjonując tym samym wagę swych kartograficznych odkryć.
Str. 107
Odmiennie proces „lektury” mapy tematyzuje Szczerek, który na kartach Tatuażu z tryzubem snuje refleksję nad jej wyobrażeniowym, efemerycznym potencjałem.
Przedstawia nietypowy dla reportażu proces konstruowania mapy, będącej zapisem subiektywnych doświadczeń reportera-kartografa. Szczerkowi marzy się zmapowanie obszaru, który rozsadziłby obecny kształt granic, zakwestionowałby zastany geopolityczny ład:
„Patrzę czasem na mapę Euroregionu Karpackiego i wyobrażam sobie, że to niepodległe państwo. Bardzo lubię jego kształt na mapie. Trochę Ukrainy, trochę Polski, kawał
Słowacji, Rumunii, Republiki Czeskiej. A jeśliby rozszerzyć Euroregion na wszystkie karpackie państwa, to nawet trochę Serbii […]. Ach, Karpacja, Rurytania, najpiękniejsze państwo świata. Chciałbym w nim mieszkać. Byłbym jego najgorętszym patriotą.
Chciałbym o nim pisać książki. I kiedyś napiszę” [przypis 270].
W przytoczonej cytacji Szczerek akcentuje przyjemność czerpaną z obcowania z tak wykreowaną mapą, stanowiącą narzędzie konstytuowania nowego międzynarodowego porządku. Czynność nanoszenia świata na tekst warunkowana jest tutaj pragnieniem stworzenia miejsca, które zakwestionowałoby ramy współczesnej geografii, a
jednocześnie pozwoliłoby na nowo opowiedzieć o przestrzeni nieuporządkowanej, ponadgranicznej, niedającej się zawłaszczyć.
Na kartach reportażu Chwalcie łąki umajone, autorstwa Michała Olszewskiego, dochodzi do interesującego przenicowania tradycyjnych funkcji przyznawanych mapie. W ujęciu reportera przedmiot ten jawi się już nie jako przewodnik, swoista „nić Ariadny” pozwalająca sprawnie poruszać się po zakamarkach terytorium, ale jako sam labirynt. Przyjemność
obcowania z kartografią wiąże się z faktem, iż – jak pisze dziennikarz – można się „[…]
gubić i odnajdywać we wnętrzu mapy” [przypis 271].
Str. 108
Do tego tematu Olszewski powraca również w tomie Zapiski na biletach, do którego włączony został niezwykle subiektywny, emocjonalny, quasi-eseistyczny rozdział O uczuciu do mapy, rozpoczynający się od następującego wyznania:
„Nic nie poradzę: zżyłem się z mapami i trudno mi zaakceptować triumf elektronicznych gadżetów. Mapa – prawdziwa, papierowa, powycierana na brzegach, zalana płynem, ze śladami używania – jest urządzeniem mitycznym” [przypis 272].
Mapa to zaproszenie do podróży, pobudzające wyobraźnię i zachęcające do zejścia z utartego szlaku, ale również przedmiot kontemplacji angażujący uwagę odbiorcy. Coraz popularniejsze dziś systemy GPS uznaje dziennikarz za narzędzia ograbiające świat z jego tajemniczej aury, prowadzące podróżnika dokładnie z jednego punktu do drugiego, niepozwalające zboczyć z trasy. Mapa z kolei, z naniesionymi na nią w palimpsestowym duchu śladami dawniejszych wypraw, jest obietnicą, że „[…] jakkolwiek by sie szło czy jechało, na pewno się pobłądzi, ale w końcu dojdzie do celu” [przypis 273].
W Prologu do tomu Miasto Archipelag Springer prezentuje swój własny sposób czytania mapy. Deklaruje, że stanowi ona dla niego inspirację nie tylko do wyruszenia w drogę, ale także do napisania książki. Mapy, nawet jeżeli nie są przejrzyste i domagają się stałej aktualizacji, zawsze dążą do ukonstytuowania sensu. Dlatego reporter szczególnie ceni je za porządkowanie przestrzeni.
Str. 109
Zwraca przy tym uwagę na antymimetyczny charakter kartografii, uznając ją za wyidealizowane odbicie rzeczywistości:
„Rozpoczynam podróż, tak jak trzeba, od mapy. Tak lubię najbardziej. Moc map tkwi w tym, że nie zaznaczono na nich ludzi. Przestrzeń jest w nich sprawdzona do dwóch wymiarów, ale można ją sobie przynajmniej wyobrażać bez przeszkód. Nikt nie zaburza obrazu. Drogi, ulice, place, całe wsie, a nawet miasta są idealnie puste, a przez to czytelne. Obcowanie z mapą to obcowanie z przestrzenią, którą ma się całkowicie na własność. Można z nią zrobić, co się chce. Mapa łudzi wolnością, obiecuje swobodę, zwalnia z obowiązków. Im jest dokładniejsza, tym łatwiej jej uwierzyć.
Jest tylko jeden problem – wszystkie mapy kłamią” [przypis 274].
Częstokroć dla dziennikarza punkt docelowy staje się tak ważny, że właściwie wypiera z jego świadomości cały wcześniejszy proces podróżowania. Springer polemizuje z takim podejściem, powołując się na dzieło Ptolemeusza pt. Geographike hyphegesis
(Wprowadzenie do kreślenia map) [przypis 275], w którym wynotowane zostały wytyczne, jakie kartograf stosował przy opracowaniu płaskich modeli Ziemi. Jako że żadna z map nie przetrwała do czasów współczesnych, czytelnik może dziś obcować wyłącznie z
pozostawionym przez Ptolemeusza metatekstowym, ekfrastycznym komentarzem, wpisującym się w model wyobrażonej kartografii. Uwagę Springera zwraca zwłaszcza sformułowanie mówiące o tym, „że spojrzenie z bliska rządzi się innymi prawami niż spoglądanie z daleka” [przypis 276], które trafnie charakteryzuje pracę dziennikarza, jak i kartografa. Springer dostrzega wyraźne paralele pomiędzy pisanym przez siebie tekstem a ustaleniami aleksandryjskiego geografa. Dokumentując przygotowania do napisania książki, deklaruje: „Mam więc coś na kształt planu (który wkrótce się rozpadnie) i coś na kształt mapy. Wszystko, czego trzeba, aby wyruszyć w coś na kształt podróży” [przypis 277].
Str. 110
Zanim czytelnik przejdzie jednak do lektury poszczególnych fragmentów tekstu, musi jeszcze zmierzyć się z pozostawionym przez reportera ostrzeżeniem: „moja mapa też kłamie” [przypis 278].
Str. 111