• Nie Znaleziono Wyników

Materialnoprawna podstawa ustalenia istnienia stosunku pracy

VIII. Ustalenie istnienia stosunku pracy a interes publiczny

4. Materialnoprawna podstawa ustalenia istnienia stosunku pracy

Poszukując podstaw prawnych pozwalających na ustalanie istnienia sto-sunku pracy, zacznijmy od dogmatyki prawa. Wydaje się, że zdecydowanie dominują poglądy, zgodnie z którymi podstawą prawną do ustalania istnie-nia stosunku pracy jest art. 189 k.p.c.

Konsekwentnie sądy poszukują (muszą poszukiwać) interesu prawne-go145 pozwalającego na dokonanie rozstrzygnięcia, który nazwę interesem prywatnym, z różnymi zresztą problemami. W szczególności sądy mierzą się z utrwalonym od lat poglądem, że prawo do dochodzenia ustalenia istnienia stosunku prawnego na podstawie art. 189 k.p.c. nie przysługuje w przypadku istnienia roszczenia o świadczenie146. W tych drugich przy-padkach ustalenie jest bowiem przesłanką rozstrzygnięcia w postępowaniu o świadczenie. Na tym tle za wciąż wyjątkowy należy uznać pogląd wyrażo-ny w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 grudnia 2009 r.147 Z uwagi na jego doniosłość zacytuję obszerny fragment:

Skoro sam ustawodawca wyodrębnia jako samodzielną sprawę o ustalenie stosun-ku pracy (art. 231 k.p.c.148, art. 461 § 11 k.p.c.149, art. 631 k.p.c.150), to oznacza to,

145 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2006 r. II PK 278/05, LEX nr 604205, w któ-rym podkreślono, że powództwo pracodawcy o ustalenie nieistnienia między stronami stosunku pracy należy do powództw o ustalenie, które mogą być wytoczone na podstawie art. 189 k.p.c.

Istnienie interesu prawnego w takim wypadku stanowi przesłankę merytoryczną rozstrzygnięcia opartego na art. 189 k.p.c., którą sąd powinien badać w każdym stanie sprawy i z urzędu.

146 Por. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 629/01, wokanda 2003/9/24, w którym stwierdzono, że na podstawie art. 189 k.p.c. pracownik ma interes praw-ny w ustaleniu rzeczywistej treści realizowanego stosunku pracy, jeżeli dochodzone ustalenie ma charakter niemajątkowy lub oparte na nim potencjalne roszczenia majątkowe mogą się zaktualizować dopiero w przyszłości.

147 II PK 156/09, LEX nr 577459.

148 Zgodnie z art.  231 k.p.c. w sprawach o roszczenia pracowników dotyczące nawiązania, istnienia lub rozwiązania stosunku pracy wartość przedmiotu sporu stanowi przy umowach na czas określony – suma wynagrodzenia za pracę za okres sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy umowach na czas nieokreślony – za jeden rok.

149 Zgodnie z art.  461§  11 k.p.c.  do właściwości sądów rejonowych, bez względu na war-tość przedmiotu sporu, należą sprawy z zakresu prawa pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy, o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy.

150 Zgodnie z art.  631 k.p.c. w sprawach o ustalenie istnienia stosunku pracy inspektorzy pracy mogą wytaczać powództwa na rzecz obywateli, a także wstępować, za zgodą powoda, do postępowania w tych sprawach w każdym jego stadium.

MATERIALNOPRAWNA PODSTAWA USTALENIA ISTNIENIA STOSUNKU PRACY

143

że są to regulacje szczególne do art. 189 k.p.c. i potwierdzają jedynie, że w takim powództwie o ustalenie zawsze zawiera się interes prawny, o który chodzi w tym przepisie. W sporze o istnienie stosunku pracy żądanie jego ustalenia zawsze sta-nowi o żywotnym prawie (interesie) powoda pracownika nie tylko aktualnym, lecz i przyszłym, nie tylko w sferze zatrudnienia, lecz i ubezpieczenia społecznego.

Potencjał powyższego wyroku wydaje się bowiem niewykorzystany, co w moim przekonaniu wynika z tego, że jakkolwiek jest to wyrok zmie-rzający w bardzo dobrym kierunku, to jednak zatrzymał się „w pół drogi”.

Powyższe wynika, jak się wydaje, z tego, że nie zadano podstawowego py-tania, czy podstawą orzekania o istnieniu stosunku pracy jest art. 189 k.p.c.

łącznie z wymienionymi wyżej przepisami, czy podstawą orzekania są te przepisy same w sobie lub też samodzielnie art. 22 § 11 k.p. A sprawa jest fundamentalna. Rzecz w tym, że art. 189 k.p.c. jest przepisem prawa ma-terialnego, podczas gdy wymienione w powyższym orzeczeniu przez SN przepisy Kodeksu postępowania cywilnego są typowo proceduralne. Tym-czasem na podstawie przepisów proceduralnych nie wolno wydawać wyro-ków merytorycznych.

Powstaje zarazem pytanie, jaki jest powód, że art. 189 k.p.c. znajduje się właśnie w ustawie proceduralnej, a nie na przykład w Kodeksie cywilnym.

Odpowiedź jest następująca: k.p.c., jak również jego art. 189 regulują relacje człowieka do państwa. Kodeks ten określa bowiem sposób, w jaki państwo realizuje konstytucyjne prawo człowieka do sądu. Z kolei art. 189 k.p.c. na-kłada na państwo obowiązek wyjaśniania niepewnych stanów prawnych.

Z tego zresztą powodu w tych sprawach występuje pozwany, co jest czę-sto bardzo niesprawiedliwe. Przypomnę, że ustalanie istnienia czę-stosunku prawnego następuje w trybie postępowań procesowych. Problem w tym, że pozwani często wcale nie znajdują się w pozycji konfliktowej z powodem, a mimo to nie tylko są narażeni na proces, lecz także mogą przegrać sprawę i ponosić związane z tym koszty.

Mniejsza jednak o to. Umiejscowienie art. 189 k.p.c. poza Kodeksem cywilnym wydaje się więc bardzo trafnym rozwiązaniem. Inną kwestią jest, czy przepis ten winien znajdować się w ustawie proceduralnej, czy też nie powinien się znajdować w innym akcie prawnym, choć z pewnością nie w Kodeksie cywilnym151. W każdym jednak razie z przeprowadzonej

151 Na co trafnie zwrócił mi uwagę P. Korus.

USTALENIE ISTNIENIA STOSUNKU PRACY A INTERES PUBLICZNY

144

analizy wynika, że państwo realizuje swój obowiązek rozstrzygania o ist-niejącym stanie prawnym na podstawie normy kompetencyjnej, jaką jest art. 189 k.p.c.

Z tego powodu cytowane wyżej rozumowanie SN, choć idące w dobrym kierunku, jest jednak w moim przekonaniu wadliwe. SN przeprowadził bowiem rozumowanie, w którym uzasadnia brak obowiązku stosowania normy prawa materialnego (189 k.p.c.) na podstawie przepisów proceso-wych. Tymczasem nie można w moim przekonaniu obronić twierdzenia, że normy prawa procesowego przesądzają o istnieniu interesu prawnego w normie prawa materialnego, a precyzyjnie rzecz ujmując – istnieniu pry-watnego interesu prawnego.

Można natomiast bronić twierdzenia, że wymienione przez sąd prze-pisy dowodzą pośrednio istnienia odmiennej niż art. 189 k.p.c. podstawy materialnoprawnej, którą jest art. 22 § 11 k.p.152 Zgodnie z tym przepisem zatrudnienie w warunkach określonych w art. 22 § 1 k.p. jest zatrudnie-niem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Przy czym przepis ten odczytuję jako zawierający dwie nor-my: pierwszą, zgodnie z którą wykonywanie pracy w warunkach, o których mowa w art. 22 § 1 k.p., oznacza istnienie stosunku pracy; drugą, zgodnie z którą nazwa zawartej przez strony umowy o pracę nie ma wpływu na ist-nienie stosunku pracy. Ujmując rzecz inaczej, brak istnienia między stro-nami jakiejkolwiek umowy nie stanowi przeszkody do ustalenia istnienia stosunku pracy.

Zatrzymajmy się przy tym drugim sformułowaniu, mając w pamięci rozważania na tle art. 11 k.p. Przepis ten należy bowiem odczytać nie tyl-ko formalnie, ale i merytorycznie. Innymi słowy, nie chodzi w nim o to, że wyrażono w nim zasadę, iż czynności pozorne lub służące obejściu pra-wa są niepra-ważne. Przepis ten powiada coś znacznie więcej. Wynika z niego, że zawierając nawet w najlepszej wierze inną umowę niż umowa o pracę, czyli nie mając zamiaru związania się stosunkiem pracy, strony stają się jednak pracownikiem i pracodawcą, albowiem tak stanowi prawo. Zastrze-gam zarazem, że w niniejszej książce pozostaję przy traktowaniu pracodaw-cy jako strony dlatego, że kodeks narzuca taką terminologię. Jeśli bowiem

152 Na powyższy przepis jako podstawę ustalania istnienia stosunku pracy wskazuje także M. Tomaszewska [w:] K. Baran (red.), Kodeks Pracy. Komentarz, Warszawa 2016, s. 187.

145

PUBLICZNY INTERES W USTALENIU ISTNIENIA STOSUNKU PRACY

przyjmiemy, że zatrudnienie polega na włączeniu pracownika do wspólnoty zakładowej, powstaje wątpliwość, czy w ogóle można mówić o stronach, a jeśli już, to czy stroną nie jest zakład pracy.

5. PUBLICZNY INTERES W USTALENIU ISTNIENIA