Metoda i organizacja badań

W organizacji pracy naukowej bardzo ważne jest uprzednie przyjęcie metody, w ramach której zostanie dobrana technika odpowiednia dla badanej tematyki. Proces wnioskowania, oparty na analizie tekstów zobiektywizowanych oraz indywidualnych opinii, leży u podstaw zasadniczych części niniejszej pracy.

Józef Pieter ujmując kwestię metody naukowej pisze o niej w dwóch znaczeniach:

1) jako o całokształcie sposobów badawczego docierania do prawdy i pojęciowego przedstawiania prawdy poznanej; 2) jako o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału naukowego, czyli o znaczeniu roboczej metody badań („metody robocze”)463. Ten sam autor podaje następujące przykłady metod badawczych: 1) metoda intuicyjna, polegająca na przystosowaniu nowego problemu do wiedzy już posiadanej; 2) metoda obserwacyjna

462 Por. CT, nr 5.

oraz obserwacyjno-instrumentalna, gdzie w tej drugiej zasadniczą rolę będą pełnić instrumenty badawcze (np. lupa, mikroskop, kamera itp.); 3) metoda eksperymentalna polegająca na prowadzeniu badań nad zjawiskami powtarzającymi się w warunkach

przynajmniej częściowo takich samych; 4) metoda statystyczna – wypracowanie wyników

ze zmienności jednostkowej cech znamionujących wiele podmiotów tego samego rodzaju

na podstawie rachunku prawdopodobieństwa; 5) ankieta – szukanie rozwiązania

sformułowanego problemu (także naukowego) dzięki odpowiedziom udzielonym na zadane w ankiecie pytania; 6) analiza i krytyka źródeł – polega na analizie śladów działalności ludzkiej, dzięki której można ustalić przebieg życia poprzednich pokoleń; 7) analiza logiczna – polega na poszukiwaniu i precyzowaniu stosunków między wielkościami

liczbowymi przez ich sprowadzenie do założeń pierwiastkowych; 8) metoda konstrukcyjna

jest to droga celowych i uzasadnionych wiedzą rozporządzalną prób myślowo-pisemnych

i kreślarskich, zmierzających do realizacji określonego celu praktycznego; 9) analiza

i krytyka piśmiennictwa – umożliwia wykazanie podobieństw, różnic, związków zależności

i cech istotnych w teoriach naukowych, w hipotezach i założeniach, w ideach działania, w przekonaniach, w poglądach na wartości, w poglądach na świat wielu utworów, wielu ludzi itp.464.

Przyjęte w pracy metody będą miały za zadanie pomóc w rozwiązaniu postawionego problemu. Stąd oprócz przyjętej metody ważne jest również dobranie techniki badawczej, czyli bliżej skonkretyzowanego sposobu realizowania badań465. Technika badawcza według Władysława Zaczyńskiego to nazwa właściwa na oznaczenie poszczególnych odmian

określonych metod. Natomiast narzędziami badawczymi można nazwać wszystkie materialne środki pomocnicze badania, to jest arkusz obserwacji, kwestionariusz wywiadu lub ankiety466. Narzędzie badawcze jest zatem przedmiotem służącym do realizacji wybranej

techniki badań467. Ciekawą systematykę łączącą metody z technikami badawczymi podaje Mieczysław Łobocki:

– METODA OBSERWACJI: a ) techniki obserwacji standaryzowanej, czyli technika

obserwacji skategoryzowanej i technika obserwacji próbek czasowych, b) techniki

464 Por. tamże, s. 72–103.

465 Por. Mieczysław Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1978, s. 115.

466 Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1976, s. 15.

467 Tadeusz Pilch, Teresa Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001, s. 71.

obserwacji niestandaryzowanej, tj. technika obserwacji dorywczej, technika dzienniczków obserwacyjnych, technika obserwacji fotograficznej i technika próbek zdarzeń;

– METODA SZACOWANIA (skale ocen): skale numeryczne i graficzne, skale

przymiotnikowe i opisowe, skale dyskretne i ciągłe, skale z wymuszonym wyborem i inne;

– EKSPERYMENT PEDAGOGICZNY: technika grup równoległych, technika rotacji

(podziału krzyżowego), technika czterech grup (Solomona), technika jednej grupy i badania quasi-eksperymentalne;

– TESTY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH: testy według mierzonej cechy osiągnięć badanego,

testy według układu odniesienia wyników testowania, testy według stopnia ich zaawansowania konstrukcyjnego, testy według zasięgu ich stosowania i inne, np. testy pisemne, ustne i praktyczne;

– METODA SOCJOMETRYCZNA: klasyczna technika socjometryczna, plebiscyt

życzliwości i niechęci, technika „Zgadnij kto?” i technika szeregowania rangowego;

– ANALIZA DOKUMENTÓW: a ) klasyczne techniki analizy dokumentów – analiza

wewnętrzna i zewnętrzna dokumentów, b) nowoczesne techniki analizy dokumentów, c) analiza jakościowa, ilościowa i formalna dokumentów, d) analiza wypracowań, dzienników, rysunków i inne techniki analizy dokumentów;

– METODA SONDAŻU: a ) techniki sondażu z zastosowaniem ankiety – technika ankiety

audytoryjnej, pocztowej i prasowej, w tym ankieta anonimowa i jawna, b) techniki sondażu z zastosowaniem wywiadu, tj. częściowo lub całkowicie swobodnego wywiadu i wywiadu ustrukturalizowanego czy skategoryzowanego oraz wywiadu jawnego i ukrytego, a także wywiadu indywidualnego i zbiorowego;

– METODA DIALOGOWA: rozmowa indywidualna i grupowa, rozmowa bezpośrednia

i pośrednia, rozmowa oparta na słuchaniu biernym lub czynnym;

– METODA BIOGRAFICZNA wraz z dwiema jej odmianami, tj. metodą monograficzną

i metodą indywidualnych przypadków468.

Spośród wyżej wymienionych metod pedagogicznych zostały wybrane na użytek niniejszej pracy metody: analiza dokumentów (klasyczna technika analizy tekstów papieskich, dokumentów Kościoła, literatury teologicznej oraz podręczników do nauki religii) oraz metoda sondażu (technika sondażu z zastosowaniem ankiety audytoryjnej – anonimowej w formie internetowej). Aby uwiarygodnić wyniki badań, zostaną porównane z sobą wnioski wypływające z analizy dokumentów z odpowiedziami udzielonymi

przez młodzież w ankiecie. Zatem trzecią metodę stosowaną w niniejszej pracy można określić mianem porównawczej.

Nauczanie skierowane przez papieży do ludzi młodych stanowi nie tylko powtórzenie treści katechizmowych, ale jak to zostało wykazane w pierwszym rozdziale niniejszej pracy, jest przede wszystkim wyrazem wspólnego poszukiwania wraz z młodymi odpowiedzi na kluczowe pytania i wyzwania współczesności. Zarówno Jan Paweł II, jak i jego następcy wchodzą w proces rozeznania sytuacji, w jakiej żyje młodzież, a następnie pragną ją rozeznać w świetle Ewangelii. Mówiąc zatem o postawach młodzieży wobec Jezusa Chrystusa, należy także odnieść się do treści, które stanowią próbę poszukiwań z młodymi i dla młodych. Stąd wykorzystanie metody analizy dokumentów w odniesieniu do Magisterium Kościoła, nauczania papieskiego skierowanego do młodzieży, literatury teologicznej (w tym także popularnej), treści w serwisie YouTube oraz programów i podręczników katechetycznych. Metoda ta jest określna również jako analiza i krytyka

źródeł [i ] zasadza się najpierw na stwierdzeniu autentyczności i właściwego sensu śladów po działalności ludzkiej, następnie zaś na ich objaśnieniu celem poznania przebiegu, przyczyn i warunków działalności ludzkiej, m.in. motywów postępowania. Na tej podstawie dochodzi się do poznania warunków powstania i przebiegu czy to minionej działalności ludzkiej określonego rodzaju, czy to jej wytworów469.

Metoda analizy dokumentów jest określana często w literaturze analizą treści: dotyczy

ona zarówno wytworów pisanych, jak i niepisanych. Tak więc przez analizę dokumentów rozumie się analizę wszelkich wytworów dzieci, młodzieży i dorosłych mogących stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach470. Analiza dokumentów polega na opisie i interpretacji dokumentów, które powstają z inicjatywy samych podmiotów lub na zlecenie osób przeprowadzających badania. Przedmiotem analizy dokumentów jest sam wytwór, a nie proces, w wyniku którego on powstaje 471 . W pierwszych dwóch rozdziałach został dokonany opis i interpretacja wypowiedzi papieskich, programów katechetycznych, literatury teologicznej, nie zabrakło także odniesień do kaznodziejstwa internetowego oraz wizerunku Jezusa prezentowanego w różnych wytworach kultury oraz filmach. Te wszystkie treści mogą mieć wpływ na kształtowanie się postaw młodych względem Osoby Jezusa Chrystusa,

469 Józef Pieter, Zarys metodologii pracy naukowej, s. 95.

470 Tamże, s. 216.

co wymaga przebadania za pomocą techniki ankietowej przeprowadzonej w ramach metody sondażu.

We współczesnej nauce często stosuje się ankiety, uznając je za narzędzie dające mierzalne odpowiedzi, to znaczy takie, które pozwalają ocenić skalę konkretnych zjawisk. Podstawową funkcją ankiety (w ramach metody sondażu) jest gromadzenie informacji

o interesujących badacza problemach w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami. Cechą konstytutywną metody sondażu jest „wypytywanie” czy sondowanie opinii. Tak więc częścią składową metody tej są zadawane respondentom pytania. Przy czym odpowiedzi na nie mogą być pisemne lub ustne. W przypadku odpowiedzi pisemnych przybiera ona formę ankiety czy – inaczej mówiąc – badań ankietowych, w przypadku odpowiedzi ustnych formę wywiadu472. Metoda sondażu jest zalecana, kiedy chce się poznać opinię wybranej grupy na dany temat. Nie może jednak stanowić jedynej metody przyjmowanej w pracy badawczej ani być sama w sobie rozwiązaniem problemu badawczego, co należy do samego prowadzącego badania473.

Do badań, które zostaną przedstawione w niniejszej pracy, została wykorzystana technika ankiety audytoryjnej (środowiskowej)474, przeprowadzona w formie internetowej. Według Daniela Lidera dzisiaj sondaże internetowe stanowią najczęściej wykorzystywaną

w Internecie technikę badawczą. Technika ta jest spadkobierczynią dwóch klasycznych technik badawczych: ankiety oraz standaryzowanego wywiadu kwestionariuszowego (dalej będę się posługiwał anglojęzycznym akronimem nazwy tego badania – PAPI – Paper And Pencil Interviews). Dziedziczy więc ich wady i zalety. Stanowi ich nadbudowę i jednocześnie modyfikację do wymogów stawianych przez oprogramowanie komputerowe oraz socjopsychologiczną specyfikę Internetu475. Zaletą prowadzonych w ten sposób badań jest względne poczucie anonimowości respondentów, którzy wypełniają ankietę w domowym zaciszu przed ekranem komputera lub ze smartfonem w ręku. Umożliwia to także dotarcie do większej liczby ankietowanych. Do wad należy zaliczyć brak osobistej obecności autora ankiety lub jego przedstawiciela podczas odpowiedzi respondentów na pytania, co uniemożliwia nawiązanie relacji oraz idące za tym ryzyko, że ankietę wypełni osoba spoza grupy, do której jest ona kierowana476. Ponadto Mieczysław Łobocki wskazuje,

472 Tamże, s. 247.

473 Por. tamże, s. 248.

474 Por. tamże, s. 263.

475 Daniel Mider, Jak badać opinię publiczną w internecie? Ewaluacja wybranych technik badawczych, s. 210– 211, „Przegląd Socjologiczny”, Tom 62, Łódź 2013, s. 209–224.

że sondaż może stanowić w badaniach jedynie metodę pomocniczą lub używaną pod warunkiem, że nie dysponuje się innymi metodami badawczymi477. Z drugiej strony należy podkreślić, że jeżeli celem badania jest zbadanie postaw określonej grupy osób, jak w niniejszej pracy, sondaż wydaje się być metodą najbardziej odpowiednią, ponieważ umożliwia nie tylko odpowiedzi na pytania zamknięte, ale także wyrażenie własnych opinii przez respondentów w pytaniach otwartych. Stąd zbadanie subiektywnych odczuć w temacie tak delikatnym jak wiara jest możliwe za pośrednictwem ankiety, z którą można dotrzeć do reprezentatywnej liczby osób.

Ankieta zastosowana w niniejszych badaniach składa się ze wstępu, tzw. metryczki (danych podstawowych określających płeć, wiek, klasę i typ szkoły, do której uczęszcza uczeń) i trzech działów tematycznych, których tytuły nie były widoczne dla odpowiadających 478 . Wstęp zawiera podstawowe informacje odnoszące się do przeznaczenia i celu ankiety oraz zaproszenie, aby ją sumiennie wypełnić bez względu na osobiste przekonania. Zostało także podkreślone, iż badania zostaną przeznaczone do celów wyłącznie naukowych i mają charakter anonimowy. Cel badań podany respondentom został określony jako zapoznanie się z recepcją Osoby Jezusa Chrystusa w życiu młodego człowieka. Ankieta została utworzona za pomocą profesjonalnego portalu internetowego my.survio.com, który jest przeznaczony do tworzenia ankiet oraz analizy ich wyników. Ankieta docierała do respondentów za pomocą specjalnie wygenerowanego linku. Portal zapewnia całkowitą anonimowość odpowiadającym na pytania w ankiecie. Oznacza to, że analizujący badania nie pozna źródła wysłania ankiety – np. adresu szkoły respondenta czy jego adresu mailowego.

Pierwsze cztery pytania dotyczyły podstawowych informacji o ankietowanych (pytania 1–4). Zapytano ich o płeć, wiek, etap edukacji oraz typ szkoły, do której uczęszczają. Pytania szczegółowe w kwestionariuszu zostały podzielone na trzy grupy: I. Określenie zakresu wiedzy uczniów szkół średnich dotyczącej życia i śmierci Jezusa Chrystusa (pytania 5–19); II. Ustalenie intensywności uczuciowo-motywacyjnego nastawienia wobec Osoby Jezusa Chrystusa (pytania 20–41); III. Rozpoznanie i ocena behawioralnych reakcji wypływających z przekonań wobec Osoby Jezusa Chrystusa (pytania 42–65).

Pierwsza grupa pytań zasadniczych dotyczyła podstawowej wiedzy uczniów na temat życia Jezusa Chrystusa. Pytania od 5 do 8 i 14 były otwarte. Z kolei od 9 do 13 stanowiły

477 Por. Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, s. 248.

test wyboru, gdzie można było zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. W pytaniach od 15 do 19 respondenci zastanawiali się na kwestią źródeł swojej wiedzy o Jezusie.

Poznanie faktów z życia Jezusa nie przesądza jeszcze o tym, że coś zmienia się w życiu człowieka. Jednak należy podkreślić, że poznanie intelektualne może warunkować w dużej mierze życie wewnętrzne osoby ludzkiej. Druga część kwestionariusza miała służyć zatem ustaleniu intensywności uczuciowo-motywacyjnego nastawienia wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Celem postawionych pytań było ustalenie intensywności wiary respondentów i sposób jej pojmowania; tzn. w jaki sposób młodzież przeżywa swoją wiarę w Jezusa i za kogo Go uważa. Bardzo mocno zostały zaakcentowane pytania o przeżywanie relacji z Chrystusem w trakcie przyjmowania sakramentów, na modlitwie osobistej oraz podczas lektury Pisma Świętego. Nie chodziło tutaj tylko o przekonania intelektualne, ale przede wszystkim o ocenę wpływu Zbawiciela na życie bydgoskiej młodzieży, stąd w ankiecie znalazły się pytania, które miały pomóc w określeniu sposobów działania Pana Jezusa w historii poszczególnych badanych. Relacja z Chrystusem i budowanie z Nim zażyłości nie opiera się jedynie na subiektywnym, zawieszonym w próżni odczuciu, ale jest również wynikiem wpływu otoczenia: rodziny, przyjaciół, katechizacji szkolnej, wspólnot, książek, podejmowanych form modlitwy. Dlatego również o te kwestie byli pytani ankietowani w tej części sondażu. Za najcięższe gatunkowo pytanie należy uznać to dotyczące oddania życia za Pana Jezusa. Jakkolwiek odpowiedzi na nie są możliwe do zweryfikowania, jednak jest ono punktem wyjścia do mocno emocjonalnej konfrontacji z przekonaniami, które człowiek ma o swojej wierze.

Miejscem, gdzie może dokonać się obiektywizacja własnych przekonań religijnych, jest wspólnota Kościoła. To w różnych formach odniesienia do innych ludzi i konkretnych praktyk religijnych ujawnia się również sposób pojmowania wiary w Jezusa Chrystusa. W trzeciej części ankiety dokonano rozpoznania i oceny behawioralnych reakcji wypływających z przekonań wobec Osoby Jezusa Chrystusa. Rozpoznanie zewnętrznych zachowań religijnych stanowi również istotny element określający postawy młodzieży bydgoskiej względem Osoby Zbawiciela. W pytaniach uwzględniono nie tylko tradycyjne praktyki religijne, w których zbadano także poziom uświadomienia odnośnie do ich związku z Osobą Jezusa, ale także dokonano sprawdzenia, czy i na ile młodzież podejmuje jakieś osobiste poszukiwania duchowe. Znalazły się także pytania o możliwość dostrzeżenia Jezusa w potrzebujących i osobiste zaangażowanie z tej racji młodzieży w charytatywną działalność Kościoła. Ważną rolę w życiu współczesnego człowieka pełni internet. Czy globalna sieć i różne aplikacje znajdują swoje zastosowanie w pomocy ludziom

młodym, żeby budować i podtrzymywać swoją osobistą więź z Jezusem? Ostatnia część ankiety została zwieńczona pytaniami otwartymi, na które można było udzielić obszerniejszych odpowiedzi. Wszystkie cytowane w niniejszej pracy wypowiedzi uczniów zostały poprawione pod względem ortograficznym i interpunkcyjnym, co nie wpływa na sens wypowiedzi badanych. Zabiegu tego dokonano wyłącznie ze względów estetycznych. Cytaty z ankiet będą oznaczane w następujący sposób: AXXX, P, W.

A – ankieta; XXX – numer ankiety, np. 001; P – płeć respondenta/respondentki,

np. K (kobieta), M (mężczyzna); W – wiek respondenta/respondentki, np. 17 (lat).

Przeprowadzonymi badaniami zamierzono objąć młodzież uczęszczającą do szkół średnich na terenie Miasta Bydgoszczy (po gimnazjum oraz po ośmioletniej szkole podstawowej) w roku szkolnym 2019/2020. Wykorzystanie w niniejszej analizie strategii ilościowej479 i jakościowej480 pozwoliło określić postawy młodzieży wobec Osoby Jezusa Chrystusa, a także ukazało osobiste opinie ankietowanych na temat ich relacji ze Zbawicielem.

Ankietę przygotowano i sprawdzono w badaniu pilotażowym, przeprowadzonym na grupie młodzieży bydgoskich szkół średnich biorących udział w Olimpiadzie Teologii Katolickiej. Badanie pilotażowe jest bardzo istotnym elementem końcowych prac nad ostatecznym kształtem ankiety. Wskazuje na ten fakt Romuald Stupnicki: Sondaże

pilotażowe są często stosowane w badaniach ankietowych. Celem badań pilotażowych jest wstępne zweryfikowanie opracowanej ankiety (lub innej formy sondażu) pod względem trafności i rzetelności. Dotyczy to wszystkich omówionych zagadnień – liczby i układu pytań, treści pytań i ich sformułowań z punktu widzenia logiki i komunikatywności itp. Często się zdarza, że w wyniku pilotażu ankietę nieco się modyfikuje481.

Efektem tego badania pilotażowego było poszerzenie liczby pytań, zmiana ich kolejności,

doprecyzowanie niektórych sformułowań, poszerzenie możliwości wyboru w pytaniach z sugerowanymi odpowiedziami oraz dodanie większej liczby pytań otwartych. Młodzież

479 Badania ilościowe polegają – w najogólniejszym ich rozumieniu – na ilościowym opisie i analizie faktów, zjawisk, procesów. Przedstawiają je w formie różnych zestawień i obliczeń z uwzględnieniem nader często zarówno statystyki opisowej, jak i matematycznej (Mieczysław Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, s. 55).

480 W badaniach jakościowych (…) możliwe jest podejmowanie tematów wykraczających poza to, co obiektywne i mierzalne, co pozwala na podejmowanie problematyki związanej z ocenami, wartościami, przeżyciami, czyli tym co jednostkowe. Dla pedagogów jest to różnica tym ważniejsza, że zajmują się oni zagadnieniami związanymi z funkcjonowaniem człowieka wśród innych ludzi, w różnego rodzaju placówkach, instytucjach, czyli zarówno jego jednostkowością, jak i związkami z innymi (Tadeusz Pilch, Teresa Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, s. 277–278).

określiła jednocześnie, że preferowaną formą kwestionariusza byłaby ankieta internetowa, ponieważ w jej opinii szybciej się ją wypełnia, jest do niej łatwiejszy dostęp na urządzeniach elektronicznych, można przesłać link uczniom nieuczęszczającym na katechezę oraz zapewnia większą anonimowość. Ankieta w fazie pilotażu była przygotowana w formie wydruku. W fazie dalszych przygotowań ankieta została, już w wersji elektronicznej, rozesłana do wybranych uczniów szkół średnich, aby podali swoje sugestie odnośnie do treści pytań i ich struktury. Owocem tych działań było uproszczenie pierwszych pytań oraz dodanie większej ich liczby w zasadniczej części ankiety.

Przygotowany ostatecznie kwestionariusz został przekazany za pośrednictwem wygenerowanego linku poprzez media społecznościowe, katechetów oraz innych nauczycieli młodzieży bydgoskich szkół średnich. W badaniach został zastosowany dobór celowy482, natomiast próba, na której przeprowadzono badanie, miała charakter kwotowy. Badaniu chciano poddać możliwie jak największą liczbę ludzi młodych uczęszczających do bydgoskich szkół średnich. Link do ankiety przekazano do 39 szkół średnich (spośród 90 istniejących) na terenie Miasta Bydgoszczy za pośrednictwem głównie nauczycieli religii ze wskazaniem, aby jeśli to możliwe kwestionariusz przekazać również uczniom nieuczęszczającym na katechezę. Zakładano pozyskanie na potrzeby badania około 1000 ankiet, podczas gdy otrzymano ich 712. Spośród odwiedzających kwestionariusz w liczbie 1053 osób (tzn. „klikających” w link) wypełniło go 59,7 proc.

Decyzję o elektronicznym przygotowaniu ankiety, poza wspomnianą wyżej sugestią grupy pilotażowej, przyspieszyła pandemia wirusa SARS-CoV-2 w marcu 2020 roku. Zamknięcie szkół i rozpoczęcie edukacji zdalnej uniemożliwiłoby bezpośredni kontakt z nauczycielami, dyrekcjami szkół i samymi respondentami w kwestii przekazania kwestionariuszy w formie wydruku do wypełnienia, np. podczas lekcji religii; wszystko to spowodowało poszukiwanie rozwiązania o charakterze zdalnym. Dlatego też link do ankiety był przekazywany za pośrednictwem dzienników elektronicznych oraz portali do prowadzenia edukacji zdalnej (np. Microsoft Teams). Badania przeprowadzono w dniach od 30 marca do 30 maja 2020 roku. Pośredniczący w przekazie ankiety katecheci nie mieli wglądu w to, czy i kiedy uczeń wziął udział w badaniu. Przy formie kontaktu

482 W celowym doborze próby o tym, kto zakwalifikowany zostanie do osób badanych z danej populacji, decyduje sam badacz, a nie jak w losowym doborze próby określony sposób (schemat) losowania. Kieruje się on przy tym posiadaną wiedzą o interesującej go populacji, szczególnie pod względem niektórych

charakteryzujących ją cech. (…) Celowy dobór próby raczej rzadko kiedy jest w stanie zapewnić wystarczającą jej reprezentatywność (Mieczysław Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, s. 168).

bezpośredniego prawdopodobnie można by liczyć na zwrot większej liczby ankiet. Niemniej w sondażu wzięło udział 712 uczniów bydgoskich szkół średnich spośród 16458 ogólnej liczby do nich uczęszczających. Próba badawcza wydaje się być reprezentatywna dla populacji uczniów bydgoskich szkół średnich, co zostanie wykazane w kolejnym paragrafie niniejszej pracy. Mieczysław Łobocki o reprezentatywności próby badawczej pisze w następujący sposób: Decyzja związana z określonym sposobem losowego

lub celowego doboru próby łączy się zwykle także z ustaleniem jej wielkości. Wielkość ta nie zależy jednak jak można by przypuszczać od wielkości populacji, której jest ona częścią. To znaczy, wielkość populacji nie wyznacza wielkości próby. Tak więc nie jest prawdą, że populacja w liczbie kilku czy kilkunastu tysięcy osób wymaga objęcia próbą co najmniej kilkuset osób, a populacja w liczbie znacznie mniejszej zakłada konieczność zaliczenia do próby nie więcej niż kilkanaście lub kilkadziesiąt osób483. Wyniki badań prezentowanych w niniejszej pracy napływały w miarę podejmowania kontaktu z poszczególnymi katechetami, co pozwala uważać, że odpowiedzi udzieliła reprezentatywna grupa