Metody pomiaru kapitału intelektualnego

Pierwszą próbą pomiaru kapitału intelektualnego był tzw. Nawigator firmy Scandia z roku 1994. Szwedzkie przedsiębiorstwo z sektora ubezpieczeniowego, Scandia opracowało raport, zawierający 91 mierników pogrupowanych według pięciu kategorii (obszar finansowy, obszar kliencki, obszar procesów, obszar ludzki, obszar rozwoju) [Kłak 2010, s. 272-274]. Inne popularne metody pomiaru kapitału intelektualnego to⁷⁶: stosunek wartości rynkowej do księgowej (MV/BV), współczynnik Tobina (ang. Tobin`s q), strategiczna karta wyników (ang. Balanced Scorecard), monitor aktywów niematerialnych (ang. Intangible Assets Monitor ) [Teczke 2010, s. 127]. W literaturze polskiej pomiar kapitału intelektualnego proponuja A. Szuścicka [2007, s. 38] w postaci mierników budowy zasobów niematerialnych.

75

Ze stwierdzeniem „trwała przewaga konkurencyjna” można by polemizować. Jedną z cech „nowej gospodarki” jest niepewność otoczenia, a tym samym szybko zmieniające się uwarunkowania, strategie gospodarowania i pozycja przedsiębiorstwa na rynku. Szerzej patrz podrozdziały: 3.3.2. oraz 3.3.3.2.3.

76

Na potrzeby pracy Autor przedstawia pięć metod pomiaru kapitału intelektualnego. Należy jednak pamiętać, że są to tylko wybrane koncepcje. Przeglądu istniejących sposobów mierzenia kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie dokonują: M. Kłak [2011, s. 279-281] i A. J. Fazlagić [2006, s. 101-108].

118

wartość rynkowa kapitału zainwestowanego w przedsiębiorstwie koszt zastąpienia aktywów

Wcześniejsze rozważania teoretyczne wskazują na istotne odbieganie wartości rynkowej przedsiębiorstwa od wartości jego aktywów, które wyceniane są na potrzeby sprawozdawczości rachunkowej. Ponadto we współczesnych przedsiębiorstwach zauważa się, że wartość rynkowa przewyższa wartość księgową. Porównanie tych dwóch wartości poprzez iloraz pokazuje wartość kapitału intelektualnego. Stąd formuła tej metody (wprowadzona przez T. Stewarta) ma następującą postać:

KI = MV / BV

gdzie:

KI - wartość kapitału intelektualnego

MV - wartość rynkowa (cena pojedynczej akcji x liczba akcji) BV - wartość księgowa (aktywa ogółem - zobowiązania ogółem)

Formuła MV/BV jest uproszczoną wersją współczynnika Tobina, który w pierwotnej wersji przyjmuje postać:

q =

Źródło: Jarugowa i Fijałkowska [2002, s. 129]

Na podstawie współczynnika Tobina można ustalić sens podejmowania i opłacalność inwestycji w przedsiębiorstwie. Według J. Tobina wartość współczynnika poniżej 1 nie jest w stanie zagwarantować opłacalności inwestycji, z kolei, gdy współczynnik przyjmuje wartość większą od jedności wtedy możliwe jest osiągnięcie zysku z tytułu inwestycji. Nie można jednakże zapominać o niedoskonałości tej metody pomiaru, która przejawia się przede wszystkim w niemożności ustalenia dokładnej wartości kapitału intelektualnego (można sprawdzić, czy w przedsiębiorstwie znajdują się aktywa niematerialne nieujęte w bilansie księgowym, ale ustalenie ich dokładnej wartości na podstawie wyżej przedstawionej formuły jest wysoce problematyczne). Ponadto, pojawiająca się w formule, wartość rynkowa ogranicza stosowanie tej metody w praktyce tylko do przedsiębiorstw notowanych na giełdzie papierów wartościowych i obarczona jest wpływem czynników koniunkturalnych. W czasie hossy wartość ta może być zawyżona, z kolei w okresie bessy - zaniżona [Appenzeller 2009, s. 114-115].

119

WA + W_ZD + W_ZAP - W_ZK - W_AO W_A

W związku z niedoskonałościami wyznaczania wartości rynkowej D. Appenzeller proponuje alternatywne ujęcie formuły wyliczania współczynnika Tobina, według której wskaźnik Tobina wyliczany winien być w następujący sposób:

Wskaźnik q-Tobina =

gdzie:

WA – wartość rynkowa akcji,

W_ZD – wartość księgowa zobowiązań długoterminowych, W_ZAP – wartość księgowa zapasów,

W_ZK – wartość księgowa zobowiązań krótkoterminowych, W_AO – wartość księgowa aktywów obrotowych,

W_A – wartość księgowa wszystkich aktywów.

Źródło: Appenzeller [2009, s. 115]

Metoda pomiaru kapitału intelektualnego poprzez Nawigator Scandii polega na analizie mierników w pięciu kluczowych obszarach: finansowym, klienckim, procesów, ludzkim oraz rozwoju [Kłak, 2010, s. 273-274]. Do obszaru finansowego, określającego miejsce przedsiębiorstwa w konkretnym momencie, zalicza się następujące elementy (przykładowo): aktywa finansowe, zysk, przychody, wartość rynkową (wymienione wielkości przypadające na jednego zatrudnionego), relację nakładów na ICT do nakładów na administrację. Z kolei, obszar kliencki dotyczy analizy teraźniejszych klientów firmy i w ramach pomiaru w tej grupie badane są następujące komponenty: udział w rynku, liczba klientów, liczba utraconych klientów, pokrycie rynku, indeks zadowolenia klientów itp. Trzeci obszar, procesów dotyczy kapitału strukturalnego, jak np.: relacja kosztów administracyjnych do przychodów, liczba komputerów, koszty administracyjne, informatyczne, wydajność (na jednego pracownika). Czwarty element, obszar ludzki koncentruje się na atrybutach (zdolnościach, doświadczeniu, kreatywności) pracowników przedsiębiorstwa. W ramach tej grupy analizowane są następujące mierniki (przykładowo): liczba pracowników, indeks przywództwa, indeks motywacji, fluktuacja pracowników, koszty szkoleniowe itp. Ostatni obszar rozwoju, dotyczy przyszłości przedsiębiorstwa, a w jego ramach badane są mierniki, które stanowić mogą o skuteczności podjętej strategii. Są to np.: indeks satysfakcji pracowników, koszty zwiększania kwalifikacji na jednego pracownika, koszty marketingowe na jednego klienta, relacja kosztów szkoleniowych do kosztów administracyjnych.

120

Na rysunku 36 przedstawiono schemat Nawigatora Scandii.

Rysunek 36. Schemat Nawigatora Scandii

Obszar finansowy kliencki procesów ludzki rozwoju

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Edvinsson i Malone [2001, s. 40-45]

Strategiczna (zrównoważona) karta wyników opracowana została przez

R. Kaplana i D. Nortona na początku lat dziewięćdziesiątych XX. wieku. Według tej metody wskaźniki finansowe i niefinansowe pogrupowane są w czterech tzw. perspektywach: finansowej, klienta, procesów wewnętrznych i rozwoju [Głuszek 2004, s. 260]. Na rysunku 37 przedstawiono schemat strategicznej karty wyników.

121

Rysunek 37. Schemat strategicznej karty wyników Kaplana i Nortona

Procesy innowacyjne Procesy operacyjne Procesy obsługi posprzedażnej  mierniki badań rynkowych

 mierniki tworzenia produktu

 mierniki czasu  mierniki jakości  mierniki kosztów  mierniki czasu  mierniki jakości  mierniki kosztów

Potencjał kadrowy Możliwości systemu informacyjnego Poziom motywacji, kreatywności i zbieżności celów  mierniki podstawowe: - satysfakcja pracowników - rotacja pracowników - wydajność pracowników  mierniki specyficzne: -umiejętności pracowników  mierniki specyficzne: - jakość baz danych - dostępność baz danych

 mierniki specyficzne: - mierniki kreatywności pracowników

- mierniki motywacji - mierniki zbieżności celów indywidualnych z celami organizacji

Źródło: Głuszek [2004, s. 262]

Monitor zasobów niematerialnych, stworzony przez K. E. Sveiby`ego, obejmuje

trzy elementy: kompetencje, strukturę wewnętrzną i strukturę zewnętrzną. Pod pojęciem

Mierniki podstawowe Mierniki specyficzne (wartości oferowanej klientowi)  udział w rynku

 utrzymanie klientów  zdobywanie klientów  satysfakcja klientów  rentowność klientów

 atrybuty produktu - funkcjonalność, jakość, cena, czas

 reputacja i marka  relacje z klientami Wizja i strategia

Perspektywa finansowa Czynniki sukcesu

 wzrost i struktura przychodów  redukcja kosztów / wzrost wydajności  wykorzystanie aktywów

Perspektywa klienta

Perspektywa procesów wewnętrznych

122

kompetencje rozumiane są wiedza oraz umiejętności pracowników do tworzenia aktywów materialnych i niematerialnych. Struktura wewnętrzna stanowi własność firmy, tworzona jest przez ludzi i obejmuje m.in.: modele, koncepcje, systemy zarządcze, kulturę organizacyjną oraz patenty. Z kolei, do struktury zewnętrznej zalicza się relacje z klientami i dostawcami, znaki handlowe, markę i reputację przedsiębiorstwa. Ponadto, każdy z tych elementów analizowany jest z perspektywy trzech innych wskaźników: wzrostu i rozwoju, wydajności oraz stabilności zewnętrznej [Głuszek, 2004, s. 270-271]. Przykładowe zestawienie komponentów wchodzących w skład monitora zasobów niematerialnych w interpretacji E. Głuszek przedstawiono w tabeli 26.

Tabela 26. Przykładowy monitor zasobów niematerialnych

Kompetencje Struktura wewnętrzna Struktura zewnętrzna

Wskaźniki wzrostu/rozwoju  średnie doświadczenie zawodowe profesjonalisty (w latach)  udział klientów powiększających zasoby wiedzy przedsiębiorstwa w sprzedaży produktów

 całkowite kompetencje - suma lat w zawodzie wszystkich profesjonalistów

 odsetek profesjonalistów z wyższym wykształceniem

Wskaźniki wzrostu/rozwoju  Inwestycje w technologię

informatyczną jako procent przychodów

 udział klientów wzmacniających strukturę wewnętrzną w sprzedaży produktów

 wydatki na badania i rozwój jako odsetek przychodów

Wskaźniki wzrostu/rozwoju  wzrost przychodów przedsiębiorstwa  udział klientów wzmacniających wizerunek przedsiębiorstwa w sprzedaży produktów Wskaźniki wydajności

 wartość dodana przypadająca na eksperta

 wartość dodana na pracownika

Wskaźniki wydajności

 zmiany w proporcji personelu pomocniczego do wszystkich pracowników  przyrost sprzedaży na pracownika personelu pomocniczego Wskaźniki wydajności

 sprzedaż na jednego klienta

Wskaźniki stabilności  rotacja ekspertów

 średnia liczba lat eksperta w zawodzie

 średnia wieku ekspertów

Wskaźniki stabilności

 rotacja pracowników personelu pomocniczego  średnia liczba lat pracy w

zawodzie osób z personelu pomocniczego

 odsetek pracowników ze stażem mniejszym niż dwa lata

Wskaźniki stabilności  odsetek stałych klientów  odsetek sprzedaży

przypadającej na pięciu największych klientów

123

Również polscy autorzy zajmują się problemem obecności i pomiaru kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie. Na rysunku 38 przedstawiono sposoby mierzenia zasobów niematerialnych w przedsiębiorstwie według A. Szuścickiej.

Rysunek 38. Proces budowy mierników zasobów niematerialnych

Źródło: Szuścicka [2007, s. 38]

Z rysunku 38 wynika, że proces zarządzania i pomiaru składowych kapitału intelektualnego winien mieć charakter celowego działania odgórnego, przejawiającego się w sformułowaniu strategii dotyczącej zasobów niematerialnych oraz konkretnych działań na niższych szczeblach hierarchicznych. Na podstawie koncepcji zaproponowanej przez A. Szuścicką [2007, s. 39-40] można wyodrębnić sześć grup zawierających elementy kapitału intelektualnego. Do grupy pierwszej (wiedza i umiejętności pracowników oraz partnerów przedsiębiorstwa) zaliczono następujące:

- liczbę pracowników z wyższym wykształceniem; - wartość dodaną przypadająca na jednego pracownika; - inwestycje w sferę badawczo-rozwojową;

- koszty usług doradczych nabywanych od podmiotów zewnętrznych; - koszty podnoszenia kwalifikacji przypadające na pracownika; - udział godzin szkoleniowych w ogólnej liczbie godzin pracy.

Do grupy drugiej, kultura organizacyjna należą: - odsetek usatysfakcjonowanych pracowników;

- odsetek pracowników znających i rozumiejących misję i cele przedsiębiorstwa;

Koncepcja zasobów niematerialnych STRATEGIA ZASOBÓW NIEMATERIALNYCH Główne czynniki sukcesu strategii w

obszarze zasobów niematerialnych

Mierniki zasobów niematerialnych

Selekcja mierników

wiedzy kultury reputacji i marek wiedzy praw własności MIERNIKI CZĄSTKOWE kompetencje pracowników postawy pracowników reputacja przedsiębiorstwa relacje zewnętrzne prawa własności intelektualnej

124

- odsetek klientów zadowolonych z obsługi; - fluktuacja pracowników;

- czas poświęcony tygodniowo na narady i dyskusje;

- punktowa ocena gotowości pracowników do dzielenia się wiedzą i pomagania sobie, dokonywana przez kierowników w stosunku do podwładnych.

Grupa trzecia, reputacja przedsiębiorstwa zawiera: - odsetek zadowolonych / utraconych / stałych klientów; - udział w rynku;

- liczbę klientów prestiżowych, wzmacniających wizerunek przedsiębiorstwa; - liczbę nagród, wyróżnień oraz informacji o firmie w mediach;

- liczbę zadowolonych ze współpracy dostawców i kooperantów;

- wydatki na sponsorowanie imprez kulturalnych, działalność charytatywna, ochronę środowiska itp.

Do grupy czwartej, marki produktów wliczono:

- koszty marketingowe przypadające na linię produktów / jednego klienta; - koszty marketingowe w stosunku do aktywów ogółem wyrażone w procentach; - wydatki na wdrażanie i utrzymanie systemów jakości;

- wydatki na badania i rozwój produktów;

- świadomość marki wśród klientów i odsetek klientów pozytywnie kojarzących daną markę;

- wydatki marketingowe na umacnianie lub renowacje marki. Grupa piąta, relacje przedsiębiorstwa z partnerami zawiera: - przeciętną długość związków z klientami wyrażoną w latach;

- przeciętną długość związków z dostawcami i innych partnerami wyrażoną w latach; - odsetek klientów, dostawców i innych partnerów zadowolonych ze współpracy; - inwestycje w relacje z klientami;

- inwestycje w relacje z dostawcami;

- inwestycje na rozwój strategicznego partnerstwa z innymi podmiotami. Do grupy szóstej, prawa własności intelektualnej zaliczono: - liczbę posiadanych patentów;

- przychody z licencjonowania patentów;

- wartość zakupionych licencji i informacyjnych systemów wspomagających zarządzanie wykorzystywanych w firmie;

125

- inwestycje w bazy danych;

- inwestycje w technologię informatyczną.

Należy pamiętać, że wyodrębnianie elementów kapitału intelektualnego nie może mieć charakteru ostrego podziału, ponieważ jego składowe mogą się wzajemnie przenikać [Głuszek 2004, s. 246].

Syntetycznej analizy literaturowej według aktualnego stanu wiedzy dotyczącej zagadnienia kapitału intelektualnego dokonuje D. Węziak-Białowolska [2010, s. 23-24]. Jej wnioski są następujące:

- brak jednej obowiązującej, powszechnie akceptowanej i uniwersalnej definicji kapitału intelektualnego;

- literaturowa koegzystencja pojęcia kapitału intelektualnego i terminu tworzenie wartości, implikująca wniosek, że kapitał intelektualny ma sens tylko w przypadku, gdy generuje wzrost wartości w danej organizacji;

- zamienność terminów kapitał intelektualny i: wartości niewymierne, aktywa intelektualne, aktywa niematerialne, aktywa ukryte. Ponadto do pojęć używanych zamiennie można dodać również określenia: zasoby niewymierne, zasoby intelektualne, zasoby niematerialne⁷⁷;

- kapitał intelektualny stanowi wiedzę użyteczną, wykorzystując którą można osiągnąć zyski;

- definiując kapitał intelektualny wykorzystywane są następujące określenia: wiedza, umiejętności, know-how, doświadczenie, zasoby niematerialne, informacje, procesy, tworzenie wartości;

- najpowszechniejszą klasyfikacją kapitału intelektualnego jest podział na kapitał ludzki, kapitał klienta i kapitał organizacyjny.

Należy również dodać, że istnieje wiele metod pomiaru kapitału intelektualnego, przy czym zakres podobieństw między poszczególnymi koncepcjami jest różny.

W dokumencie Znaczenie "nowej gospodarki" we współczesnych przedsiębiorstwach międzynarodowych (Stron 117-125)