Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych

Wyznaczenie miejsca i pozycji prawa człowieka do zdrowia w systemie ONZ oraz określenie relacji tego prawa względem innych fundamentalnych uprawnień jednostkowych były przedmiotem głębokich debat i sporów ideologicznych³³. Travaux preparatoires nad MppOip objęły zagadnienia:

dopuszczalności wiązania obu praw człowieka – prawa do życia i prawa do zdrowia jako praw integralnie i wzajemnie się warunkujących; możliwości maksymalnego uściślenia zakresu substancji chronionej związanej ze statu-sem zdrowotnym jednostki (ang. health-related elements), z jednoczesnym wyodrębnieniem prawa do ochrony zdrowia i jego umieszczeniem w kata-logu praw MppGSiK; a następnie związków art. 7 i 10 MppOip z art. 12 MppGSiK³⁴. Obecnie w doktrynie przyjmuje się, że najściślejsze związki

29 A. Kirkup, t. evans, The Myth of Western Opposition to Economic, Social and Eco-nomic Rights? A Reply to Whelan and Donelly, „Human rights Quarterly” 2009, No. 1, p.

226-232.

30 K. Wojtczak, Problematyka prawna ochrony zdrowia w świetle norm i zasad między-narodowych, „piA” 2003, t. ii, s. 70.

31 Swoistemu dualizmowi praw osobistych i politycznych oraz gospodarczych, społecz-nych i kulturalspołecz-nych towarzyszą nie tylko odrębne uzasadnienia aksjologiczne i faktyczne, ale idą za nimi odmienne środki ochronne. O ile bowiem prawa cywilne i polityczne są praktyczne, politycznie neutralne, możliwe do zapisania w ustawodawstwie, określone, możliwe do wyegzekwowania w sądzie i posiadające nadrzędne znaczenie moralne, o tyle prawa społeczne są niepraktyczne, zależą od ilości posiadanych zasobów i aspiracji państwa, są trudne do zapisania w ustawodawstwie, nieokreślone i niewykonalne. Stąd też ze wzglę-dów praktycznych prawo do zdrowia powinno być bardziej łączone z prawami politycznymi niż społecznymi. Zob.: M. cranston, What are Human Rights?, New York 1962, p. 65-71.

32 Prawa człowieka. Dokumenty, red. Z. Kędzia, r. Wieruszewski, Wrocław 1989, s. 78;

A. Michalska, Komitet Praw Człowieka: kompetencje, funkcjonowanie, orzecznictwo, Warszawa 1994, s. 179.

33 r. Abbing, op. cit., p. 64-65; B.c.A. toebes, op. cit., p. 37.

34 UN Doc. A/c.3/Sr. 743.

łączą zdrowie z art. 6, art. 7 i art. 9 MppOip, tj. prawem do życia, prawem do wolności i bezpieczeństwa osobistego oraz zakazem nieludzkiego albo poniżającego traktowania lub karania³⁵.

problem, czy na gruncie MppOip można mówić o istnieniu wyodręb-nionego stricte osobistego „prawa do zdrowia”, w konsekwencji ustalenia, czy naruszenie tego prawa skutkuje skonkretyzowanymi implikacjami ma-terialnoprawnymi ze strony podmiotu naruszającego, pojawił się stosunko-wo niedawno. W decyzji z dnia 6 czerwca 2001 r. w sprawie Carlos Cabal i Marco Pasini Bertran przeciwko Australii³⁶ Komitet praw człowieka (Hrc) przyjął, że prawo do zdrowia jako odrębne, specyficzne prawo jednostkowe nie zostało expressis verbis wyrażone w pakcie i z tych względów nie może stanowić podstawy roszczeń na bazie MppOip i Pierwszego protokołu fakulta-tywnego³⁷. Z drugiej jednak strony Hrc przyjął, że kwestie zdrowotne zwią-zane są esencjalnie z art. 6 ust. 1 MppOip. Do 2001 r. prawo to pojawiało się w kontekście prawa do życia jako jego substancjalny i nieodłączny składnik.

Stanowisko powyższe Hrc potwierdził w sprawie Eugene Linder prze-ciwko Finlandii, stwierdzając, że „prawo do zdrowia jako takie nie jest chro-nione przepisami paktu”, przy czym kwestie związane ze zdrowiem należa-łoby wiązać z art. 7 MppOip³⁸. W sprawie Susila Malani Dahanayake et al.

przeciwko Sri Lance, której przedmiotem było korzystanie przez jednostkę z prawa do zdrowego środowiska, wiązanego przez skarżących juncto z art.

6 ust. 1 MppOip, Hrc nie odniósł się co do możliwości istnienia takiego prawa³⁹. podobnie w sprawie André Brun przeciwko Francji, w której skarżący zarzucał naruszenie jego prawa do życia w czystym środowisku, w odnie-sieniu do wolności jednostki od kontaktu z roślinnością i żywnością mo-dyfikowaną genetycznie, Hrc pozostawił na boku kwestie nazewnicze⁴⁰.

Na gruncie MppOip rozwiązań wypracowanych przez doktrynę, jak i przyjętą w ramach praktyki orzeczniczej przez samo Hrc przyjmuje się, że prawo do zdrowia można traktować jako continuum prawa człowieka do życia, które – jak supreme right – nie podlega ograniczeniom temporalnym⁴¹. Hrc w General Comment No. 6 z 1982 r. zwrócił uwagę na zbyt wąskie

35 B.c.A. toebes, op. cit., p. 160-163.

36 com. No.1020/2001.

37 U.N. Doc. A/6316, 999 U.N.t.S. 302. Obecnie żądanie odszkodowania za poniesione szkody materialne, wyłącznie na podstawie przesłanki poniesionego uszczerbku na zdrowiu jest niewystarczające, o ile nie zostanie zestawione z prawami expressis verbis wymienionymi w MppOip, jako przesłankami rationae materiae, uznanymi przez Komitet za wystarczające.

Zob.: Decyzja Hrc w sprawie Adrian Vlad przeciwko Niemcom, com. No. 1214/2003.

38 com. No. 1420/2005.

39 com. No. 1331/2004.

40 com. No. 1453/2006.

41 A. redelbach, Prawo do korzystania z optymalnego stanu zdrowia, [w:] Prawa czło-wieka. Model prawny, red. r. Wieruszewski, Wrocław 1991, s. 900.

traktowanie prawa do życia na gruncie prawa krajowego⁴². Dopiero wyzna-czenie właściwych granic ochrony życia pozwala na właściwą delimitację i ustalenie zakresu przedmiotowego zdrowia w ramach środków ochronnych właściwych dla art. 6 MppOip. Zgodnie z jego ust. 1 „każda istota ludzka ma przyrodzone prawo do życia”. Norma statuująca prawo człowieka do życia, będąca fundamentem wszelkich innych uprawnień jednostkowych, należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela, i jako taka pozostaje twardym rdzeniem dla wszelkich uprawnień osobistych, a zwłaszcza zdrowia jako faktycznej konsekwencji życia.

Szczególnym aspektem bezpieczeństwa zdrowotnego jest norma art.

7 MppOip, w której świetle jednostka nie może być poddawana torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu czy karaniu.

Naruszenie tego godzi w zdrowie maltretowanego człowieka, jego bliskich, a w konsekwencji w całe społeczeństwo⁴³. Uchybienie dyspozycji wyrażonej w art. 7 MppOip może mieć wpływ na jej kondycję zdrowotną. W spra-wie Vuolanne przeciwko Finlandii Hrc zauważył, że ocena tego, co stanowi o przesłankach będących nieludzkim lub poniżającym traktowaniem, zależy od wszystkich okoliczności sprawy: uszczerbku w sferze zdrowotnej i moż-liwości wyleczenia, skutków fizycznych i psychicznych, a także płci, wieku i aktualnego stanu zdrowia ofiary⁴⁴.

Na ścisłe związki ze zdrowiem jako wypadkową jakości życia wskazu-je treść art. 8 MppOip, który statuuwskazu-je wskazu-jednostce ni plus ni moins prawo do takiego życia, które nie zagraża zdrowiu i jego komponentom, zwłaszcza prawu do leczenia i wyleczenia⁴⁵. W przypadku konfliktu z innymi dobrami zdrowie posiada pierwszeństwo⁴⁶. Stanowi także składnik prawa człowieka do bezpieczeństwa osobistego, o którym mowa w art. 9 MppOip⁴⁷. Norma powyższa dotyczy także sytuacji pozbawienia wolności w przypadku osób, które zostały pozbawione wolności na podstawie ustaw o ochronie zdrowia psychicznego.

42 Hrc General comment, No. 6, pkt 5.

43 J. Barcik, op. cit., s. 59. istnieje bezpośredni związek pomiędzy siłą zadawanych ciosów a stanem zdrowia osoby, która poprzez tortury odniosła ciężkie kontuzje. Decyzja Hrc w sprawie isidore Kanana tshiongo a Minanga przeciwko Zairowi, com. No. 366/1989, U.N. Doc. ccpr/c/49/D/366/198.

44 com. No. 265/1987.

45 Decyzja Hrc w sprawie Nathaniel Williams przeciwko Kamerunowi, com. No.

609/1995.

46 Decyzja Hrc w sprawie Gertruda Hubertina Jansen-Gielen przeciwko Niderlandom, com. No. 846/1999.

47 Każdy, kto został bezprawnie aresztowany lub zatrzymany, ma prawo do odszko-dowania, którego może dochodzić na drodze sądowej, zob. art. 9 ust. 5 MppOip. przepis zawarty w tym artykule stanowi podstawę największej liczby skarg indywidualnych rozpa-trywanych przez Hrc.

Z problematyką bezpieczeństwa zdrowotnego związany jest również art. 10 ust. 1 MppOip, w którego świetle każda osoba pozbawiona wolności będzie traktowana w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzo-nej godności człowieka. Jednostka objęta jest już ochroną w momencie za-trzymania, a wszelkie czynności dokonywane od tej chwili z jej udziałem, w szczególności niezapewnienie jej pomocy medycznej adekwatnej do sta-nu zdrowia a także rzeczywistym pozbawieniem wolności na skutek nie-właściwej hospitalizacji, skutkujące zdecydowanym pogorszeniem kondycji zdrowotnej zawierają się w treści art. 10 ust. 1 MppOip. prawo do zdrowia posiada głębokie implikacje w sferze prywatno-rodzinnej jednostki, pewne związki prawa do zdrowia łączą się także z art. 18, 19, 21, 22, i 26 MppOip oraz pozostają w sprzężeniu zwrotnym z prawem do prywatności wyrażo-nym w art. 17 MppOip.

1.2.2. MiĘDZYNArODOWY pAKt prAW GOSpODArcZYcH, SpOŁecZNYcH i KULtUrALNYcH

regulacja zawarta w MppGSiK stanowi punkt zwrotny w badaniu zdrowia i związanej z tym opieki w nauce prawa międzynarodowego praw człowieka⁴⁸. Znaczenie MppGSiK polega na tym, że postanowienia doty-czące statusu człowieka jako istoty społecznej zawarte dotychczas jedynie w pDpcz, mające charakter stricte deklaratywny, zostały relatywnie znor-matywizowane. Ze względu na powszechną opinię o programowym cha-rakterze samego MppGSiK, wskazującego raczej na ogólne kierunki poli-tyk krajowych: gospodarczych, społecznych i kulturalnych (w tym polipoli-tyki zdrowotnej państwa), należy zauważyć, że uprawnienia zawarte w MppGSiK mają charakter pozytywny, z którymi skorelowany jest obowiązek działania, nałożony na państwo i jego aparat administracyjny⁴⁹. Art. 12 znajdujący się w iii części MppGSiK statuuje socjalne prawa zdrowotne, na które składa się szereg uprawnień szczegółowych, w tym prawo do opieki zdrowotnej i prawo do partycypacji w powszechnym systemie ubezpieczeń zdrowotnych. W ten sposób, po raz pierwszy prawo do ochrony zdrowia zostało expressis verbis włączone do katalogu konwencyjnie chronionych praw człowieka.

podczas travaux preparatoires za punkt wyjścia do dalszych prac nad projektowanym prawem do ochrony zdrowia posłużyły propozycje dyrektora generalnego WHO. Najbardziej spornymi kwestiami okazały się:

definio-48 A. chapman, Conceptualising the Right to Health: a Violations Approach, „tennessee Law review” Winter 1998, p. 397; M. Ssenyonjo, op. cit., p. 313; H.p. Hestermeyer, Access to Medication as a Human Right, „Max planck Yearbook of United Nations Law” 2008, No.

1, p. 126.

49 Zob.: K. Motyka, op. cit., s. 174-175.

wanie zdrowia i opieki zdrowotnej, ustalenie zakresu podmiotowego (czy prawo to przysługuje każdemu, czy jedynie obywatelom danego państwa), zakresu przedmiotowego (czy prawo obejmuje jedynie działania prewen-cyjne, czy również obowiązkowe świadczenia zdrowotne), a także stopnia uznaniowości tego prawa przez władze krajowe⁵⁰. podczas ósmej sesji Komisji praw przyjęto propozycje czterech płaszczyzn szczególnej ochrony zdrowia⁵¹. Dopiero podczas jedenastej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ ostatecz-nie zadecydowano m.in. o rezygnacji z umieszczenia definicji zdrowia, ze względu na zbyt ogólnikowe i wybitnie szerokie jego ujęcie⁵². Jednocześ-nie sformułowaJednocześ-nie „najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego, psychicznego, moralnego i społecznego dobrobytu” zastąpiono pojęciem „najwyższego osiągalnego poziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego”.

treść prawa wyrażonego w art. 12 MppGSiK pozostaje obecnie najbar-dziej kompleksowa, jeśli chodzi o stopień i zakres regulacji dotyczącej sfery psychofizycznej jednostki, to uznanie postanowień zawartych w MppGSiK nie ma charakteru powszechnego⁵³. Bezpośrednie odniesienia do zdrowia w treści samego MppGSiK są wyjątkowo oszczędne. Brak definicji zdrowia w tekście MppGSiK powoduje, że treść prawa z art. 12 jest sporna. Kon-strukcja wspomnianego przepisu wpływa także na pojmowanie obowiązków państwa w sferze zdrowotnej, kwalifikując je jako progresywne⁵⁴. Obejmują one umocowanie każdego do korzystania z najwyższego osiągalnego po-ziomu ochrony zdrowia fizycznego i psychicznego⁵⁵. Użyte określenie „naj-wyżej osiągalny poziom ochrony zdrowia” z jednej strony należy rozumieć

50 B.c.A. toebes, op. cit., s. 42-43.

51 W szczególności propozycje delegacji amerykańskiej zawierały postulat, aby do treści art. 12 włączyć ogólne zobowiązanie z art. 2 MppGSiK, dotyczące przyjęcia przez państwo

„wszelkich odpowiednich sposobów, włączając w to w szczególności podjęcie kroków ustawo-dawczych”, co spotkało się z oporem m.in. delegacji chile, argumentującej, że wprowadzenie takiego rozwiązania osłabiłoby bezwarunkowy charakter zobowiązania państwa, za którym optowały państwa komunistyczne. Ostatecznie w tekście art. 12 znalazło się sformułowanie

„środki, które należy podjąć”. Zob.: r. Abbing, op. cit., s. 73-74.

52 B.c.A. toebes, op. cit., s. 47-51.

53 Do 30 czerwca 2014 r. stronami MppGSiK pozostawały 162 państwa, a wielu sygna-tariuszy wciąż nie ratyfikowało paktu, choć pozostają jego stronami. Zob.: H.p. Hestermeyer, op. cit., p. 125.

54 A. chapman, op. cit., p. 397; J. Montgomery, Recognising a Right to Health, [w:]

Economic, Social and Cultural Rights: Progress and Achievement, Basingstoke 1992, p. 184- -186; V.A. Leary, The Right to Health in International Human Rights Law, „Health and Human rights” 1994, No. 1, p. 24-56. trudno jednak zgodzić się z poglądem, że „można dojść do wniosku, iż podstawowe wykształcenie dzieci jest bardziej ważne niż ich zdrowie”. Zob.:

A. redelbach, op. cit., s. 900.

55 eksplanacji treściowej nie ułatwiają także sformułowania zawarte w komentowanym artykule, takie jak: „państwa uznają”, „każdego” czy „najwyżej osiągalny poziom ochrony

jako najwyższy standard, który osoba może osiągnąć dla zachowania jego biologicznej egzystencji⁵⁶. Z drugiej, użycie tego pojęcia sugeruje „ostrożne podejście” do zdrowia jako prawa społecznego⁵⁷. Niezależnie od tego pakt statuuje prawo każdego do takiego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, który jest tylko możliwy do osiągnięcia.

państwa zostały zobowiązane do podjęcia określonych kroków, tzw.

działań pozytywnych⁵⁸. powinny one obejmować środki konieczne do za-pewnienia zmniejszenia wskaźnika martwych urodzeń i śmiertelności nie-mowląt oraz do zapewnienia zdrowego rozwoju dziecka; poprawy higieny środowiska i higieny przemysłowej we wszystkich aspektach; zapobiegania chorobom epidemicznym, endemicznym, zawodowym i innym oraz ich leczenia i zwalczania; stworzenia warunków, które zapewniłyby wszystkim pomoc i opiekę lekarską na wypadek choroby⁵⁹.

Wyliczenie zawarte w ust. 2 art. 12 nie jest enumeratywne i w praktyce trudno wyodrębnić przedmiot zobowiązania państwa w sferze zdrowotnych uprawnień jednostki⁶⁰. poza ustaleniem zakresu zobowiązania państwa, w tym określenia marginesu jego oceny, wątpliwości nasuwa także możli-wość ustalenia zakresu podmiotowego prawa, tj. czy służy wyłącznie jed-nostce, grupie osób, czy też jest właściwy jako standard dla całej wspólnoty międzynarodowej; wyznaczenie zakresu przedmiotowego, w tym ustalenia, czy prawo to jest determinowane przez stopnień rozwoju gospodarczego i społecznego, a przede wszystkim sporna wydaje się skuteczność samego prawa do zdrowia⁶¹.

zdrowia”. S. Fluss, The Development of National Health Legislation in Europe: The Contribu-tion of InternaContribu-tional OrganisaContribu-tions, „european Journal of Health Law” 1995, p. 193.

56 ceScr General comment 14, U.N. Doc. e/c.12/2000/4.

57 M. Ssenyonjo, op. cit., p. 319-320; S.D. Jamar, The International Human Right to Health, „Southern University Law review” 1994, No. 1, p. 32.

58 M. Ssenyonjo, op. cit., p. 320; B.c.A. toebes, The Right to Health, [w:] Economic, Social and Cultural Rights, eds. A. eide et al., Dordrecht, 2001, p. 174.

59 Osoby nie mogą być pozbawione podstawowej opieki zdrowotnej w żadnych warun-kach, nawet w sytuacji wojny, stanu wyjątkowego czy walk narodowowyzwoleńczych. Zob.:

Deklaracja o ochronie kobiet i dzieci na wypadek zagrożenia i w czasie konfliktu zbrojnego z dnia 14 grudnia 1974 r., U.N. Doc. A/9631.

60 M. Ssenyonjo, op. cit., p. 322; V.A. Leary, The Right to Complain: the Right to Health, [w:] The Right to Complain about Economic, Social and Cultural Rights, eds. F. coomans et al., Utrecht 1995, p. 88.

61 t. Murphy, Health and Human Rights, Oxford-portland-Oregon 2013, p. 38-39;

J. tobin, op. cit., p. 130-131.

1.3. prAWO DO ZDrOWiA W KONWeNcJAcH SpecJALNYcH