Miasta jako bramy regionalne

W literaturze z zakresu geografii urbanistycznej koncepcja miast-bram regionalnych (gateway cities) funkcjonowała od lat siedemdziesiątych XX wieku jako wynik procesów koncentracji gospodarczej w kontekście teorii ośrodków centralnych (Andersson, Andersson, 2000; Burghardt, 1971; Drennan, 1992). Jej znaczenie zostało wzmocnione na przełomie

2 Uproszczeniem podyktowanym względami praktyczno-technicznymi jest przyjęcie, że turystą jest ta osoba, która umieszcza w badanych mediach społecznościowych zdjęcia lub wpisy z danego miejsca przez okres krótszy niż mie-siąc, zmieniając następnie lokalizację na bardziej trwałą, domyślnie świadczącą o jej stałym miejscu zamieszkania.

Mieszkańcem (lub ściślej rzecz biorąc, członkiem lokalnej społeczności – local) jest osoba umieszczająca w badanych mediach społecznościowych zdjęcia lub wpisy z danego miejsca przez okres co najmniej miesięczny (Gundersen, 2013). Należy podkreślić, że mapa aktywności tworzona na podstawie wpisów w portalu Twitter aktualizowana jest w sposób ciągły na podstawie skumulowanych baz danych wykorzystujących informacje zawarte w protokole API każdego tweeta. Codziennie baza zasilana jest 10 milionami zlokalizowanych wpisów, co w grudniu 2014 roku przyniosło łączną liczbę 6,3 miliarda oznaczeń lokalizacji (Fischer, 2014).

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

wieków jako reakcja na zdominowanie dyskusji naukowej na temat wpływu globalizacji na miasta przez koncepcje miast światowych i miast globalnych. Abbott (1997), Grant (1991) oraz Short ze współautorami (Short, Breitbach, Buckman, Essex, 2000) stwierdzają, że skupienie uwagi badaczy tylko na kilkunastu miastach światowych ogranicza możliwość zrozumienia natury internacjonalizacji miast. Tymczasem globalizacja nie obejmuje tylko miast światowych. Miasta różnią się stopniem umiędzynarodowienia i intensywnością usie-ciowienia. Dlatego koncepcja miast-bram regionalnych odchodzi od wyznaczania najbar-dziej dominujących miast w globalnej gospodarce na rzecz skupienia się nad problemem, w jaki sposób wpływa na nie globalizacja.

Koncepcja bram regionalnych pozycjonuje i charakteryzuje miasta jako ośrodki pełniące funkcję wejścia i wyjścia do danego regionu lub innego obszaru (Burghardt, 1971). W wa-runkach globalizacji ich pojawienie się i wzrost są wynikiem zarówno procesów regionalnej koncentracji, jak i globalnego rozproszenia produkcji (Rossi, Taylor, 2006). Globalizacja nie jest procesem wzmacniających się przepływów z poziomu globalnego do lokalnego, ale serią miejscowych reglobalizacji (Short, 1996), co jest zbieżne z rozważaniami dotyczącymi istoty internacjonalizacji. Jak już stwierdzono przy okazji omawiania koncepcji przepły-wów Castellsa, poziom lokalny nie jest już tylko biernym adresatem globalnych procesów.

Przepływy dotyczą w takim samym stopniu kierunku lokalność-globalność, jak kierunku globalność-lokalność³. Miasta stanowią ogniwa między tymi skrajnymi szczeblami. W tym celu miasta rozwijają i podkreślają swoją specjalizację regionalną – gospodarczą, społeczną i kulturową. Można zatem stwierdzić, że efektem wtórnym umiędzynarodawiania dużych miast pełniących funkcję bram regionalnych jest tworzenie sprzyjających warunków roz-woju i szans awansu mniejszych miast położonych w strefach ich oddziaływania poprzez korzystanie z wielu skumulowanych w tych dużych miastach funkcji egzogenicznych, a których część jest składową funkcji międzynarodowych (Komorowski, 2000, s. 28–29).

Burghardt (1971), a za nim Pearce (2001, s. 937), wyróżniają cztery atrybuty miasta jako bramy regionalnej:

• zarządzanie relacjami zachodzącymi między regionem a światem zewnętrznym oraz rozwijanie swojej pozycji poprzez kontrolę przepływu kapitału, dóbr, usług i siły roboczej;

• funkcjonowanie i rozwój na styku różnorodnego stopnia intensywności i rodzajów prowadzenia działalności gospodarczej;

• utrzymywanie relacji gospodarczo-handlowych ze znacznie oddalonymi miastami i regionami, przy utrzymywaniu lokalnych powiązań gospodarczych;

3 Dobrym przykładem jest globalna popularność lokalnych kuchni oraz zjawisko tzw. kuchni fusion, będącej mieszanką kuchni z różnych krajów i regionów (zob. Short i inni, 2000).

— 166 —

• położenie przy dużych węzłach komunikacyjno-transportowych – zależność funk-cjonowania od stopnia rozwoju transportu i handlu hurtowego oraz pośredników rynkowych powoduje, że ich rozwój jest uwarunkowany rozwojem technologii i procesów logistycznych, co stanowi zarazem szansę i zagrożenie rozwojowe.

Jak wynika z powyższej charakterystyki, także miasta pełniące funkcję bram regional-nych funkcjonują na rynkach międzynarodowych, a nawet rynku globalnym. W zasadzie logika ich wzrostu i rozwoju jest taka sama jak logika rozwoju miast światowych i global-nych. Zależy ona od zwiększania stopnia usieciowienia z innymi miastami, przy czym pro-ces ten zachodzi przede wszystkim między miastami tego samego rzędu, natomiast rywali-zacja między nimi dotyczy uzyskiwania powiązań z miastami wyższego rzędu. Wszystkie one aspirują do zwiększenia swojego statusu na arenie krajowej, a w konsekwencji kolej-no na arenie makroregionalnej, kontynentalnej i światowej. Miasta-bramy regionalne nie uzależniają się jednak od swojego regionalnego zaplecza w tak zdecydowany sposób jak miasta o najwyższym statusie. Przeciwnie, to zaplecze nadaje sens i wartość ich pozycji w międzynarodowej sieci przepływów. Ich rola jest zatem ściśle określona – zgodnie z no-menklaturą koncepcji globalnej przestrzeni przepływów (Borja, Castells, 2013; Castells, 2010) pełnią one funkcję węzłów współczesnej gospodarki (a nie koncentratorów), dzięki którym lokalność zwiększa swoje międzynarodowe znaczenie. Innymi słowy są węzłami umiędzynarodowienia regionów, w których są zlokalizowane. W związku z tym silniej od miast światowych i globalnych zależą od sfery produkcji oraz rodzajów działalności uza-leżnionych od miejscowych zasobów.

Przedstawioną listę atrybutów miast-bram regionalnych można zatem poszerzyć o na-stępujące cechy:

• specjalizacja gospodarcza na poziomie międzynarodowym;

• rywalizacja o wyższy status w ponadnarodowej sieci miast (rywalizacja pionowa);

• istnienie silnych procesów internacjonalizacji we wszystkich aspektach funkcjo-nowania (nie tylko internacjonalizacja gospodarcza);

• dominacja regionalna.

Podobnie jak miasta światowe i globalne także duże miasta drugo- i trzeciorzędne pod-legają silnemu umiędzynarodowieniu. W gospodarkach narodowych rozwinęły się hierarchie miast na ogół z silnym ośrodkiem wiodącym oraz mniejszymi ośrodkami rywalizującymi o miano kontrapunktu dla miasta wiodącego. Nie jest to jednak regułą. W wielu państwach obserwuje się walkę o prymat miasta wiodącego. Miasto o najsilniejszym globalnym usie-ciowieniu, a nie stolica polityczno-administracyjna, może wygrać ten wyścig.

Autorzy koncepcji miasta-bramy regionalnej wskazują bezpośrednio na turystykę jako funkcję stanowiącą o ich statusie i konkurencyjności. Stwierdzają oni (Short i inni, 2000, s. 319), że „w ciągu ostatniej fazy globalizacji, kiedy walory turystyczne zyskały na

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

wartości, w wielu miastach następuje re-pakietyzacja dziedzictwa historycznego z nową infrastrukturą noclegową oraz zwiększoną dostępnością komunikacyjną, oferowanego jako

«żywa historia» w celu wykorzystania korzyści wynikających z globalnych uwarunkowań, czyli rozwoju transportu, nowoczesnych technologii i rosnącej mobilności. Ten nowy trend re-pakietyzacji ofert miejskich stanowi przejaw reglobalizacji miast, które od dawna funk-cjonowały na światowym rynku”. Z tej wypowiedzi jednoznacznie wynika, że reglobali-zacja stanowi dodatkową cechę opisywanych miast.

Funkcja miast jako bram regionalnych istniała w literaturze turystycznej od dłuższego czasu, zanim stała się kontrapunktem dla koncepcji miast światowych i globalnych. Wynika to z wpasowania się tej koncepcji w ogólną rolę miast na globalnym rynku turystycznym (Pearce, 1995). Duże miasta z jednej strony są największymi na świecie generatorami mię-dzynarodowego i krajowego ruchu turystycznego, z drugiej zaś są największymi obszara-mi recepcji turystycznej. Dzięki swojej pozycji stanowią one dla turystów zagranicznych

„bramy wjazdowe” do terytoriów krajów. Dopiero z nich turyści przybywający z zagrani-cy mogą być „wysyłani” do innych regionów i ośrodków na jednodniowe wycieczki w ich otoczenie (Matczak, 2008).

Problemem rozwoju turystyki w miastach-bramach regionalnych jest krótka średnia długość pobytu turystów (Pearce, 2001). Mając na uwadze jedną z cech popytu turystyki wielkomiejskiej, jaką jest raptowność (Ashworth, Page, 2011, s. 8–9; Ashworth, 2009), miejskie organizacje turystyczne stają przed wyzwaniem zarządzania wysokim udziałem wycieczkowiczów w strukturze ruchu turystycznego. W odpowiedzi na ten problem wpro-wadza się nowe atrakcje uruchamiane w godzinach popołudniowych lub wieczornych, jak pokazy typu „światło, woda i dźwięk’, koncerty i festiwale, wprowadza się rabatowe karty turystyczne, dokonuje się pakietyzacji usług turystycznych. Miejskie organizacje turystycz-ne działają także na rynku pośrednictwa turystyczturystycz-nego poprzez działania B2B, starając się zachęcić turoperatorów do wydłużenia czasu pobytu wycieczek masowych w miastach lub wprowadzając własne systemy rezerwacyjne i sprzedaż pakietów (Heeley, 2011; Seiser, 2008).

Konkurencja o wyższy status na globalnym rynku turystycznym zmusza władze lokalne do poszerzania oferty turystycznej, aby doświadczeni i rozkapryszeni turyści zagraniczni (por. Ashworth, 2009) nie odczuwali braku danego typu atrakcji, jak przykładowo nowo-czesne muzeum interaktywne, kompleks sportów wodnych lub park rozrywki. W efekcie miasta upodabniają się do siebie, w wielu przypadkach produkując „bańki turystyczne”, czyli odkontekstowane społecznie i kulturowo atrakcje tworzone w wyniku presji konkurencyjnej innych miast oraz ukierunkowane na zaspokojenie niższych potrzeb i oczekiwań masowego turysty, które w efekcie stają się pułapkami dla motywowanych kulturowo turystów miej-skich (por. Judd, 1999; Kruczek, 2009, 2010). Obserwuje się także efekt naśladownictwa

— 168 —

oferty turystycznej, a nawet jej kopiowania. Według Gołembskiego (2009, s. 354) „wskutek globalizacji kulturowej, centra wielu miast zaczęły się do sobie upodabniać, a rywalizacja o turystów i inwestorów nabiera wymiaru międzynarodowego. Udane inwestycje, np. bu-dowa dzielnic portowych, wielkie zespoły handlowe, dzielnice rekreacyjne, są kopiowane przez inne miasta. Wielkie miasta zaczynają nawet kopiować budowle, które są symbolami określającymi wielowiekową odrębność jednostek miejskich, np. w Makau zbudowano plac św. Marka i pałac Dożów, zrekonstruowano dzielnicę wiktoriańską Londynu”.

Innym istotnym aspektem wynikającym z roli miast jako bram regionalnych jest sfera kształtowania wizerunku oraz promocji zagranicznej całego regionu. Skoro stanowią one rozpoznawalną na arenie międzynarodowej markę przyciągającą turystów zagranicznych do regionu, wątpliwości i dyskusje budzi tworzenie strategii wizerunkowych opartych o nazwę, a nawet markę regionu tym bardziej, że na rynku turystycznym wiele miast posiada marki silniejsze, bardziej wyraziste i bardziej rozpoznawalne nawet od marek narodowych (por. Florek, 2014; Govers, Go, 2009; Walas, 2014).

Niezależnie od wyzwań towarzyszących rozwojowi turystyki w miastach pełniących funkcje bram regionalnych można stwierdzić, że funkcja turystyczna odgrywa istotną rolę w ich pozycjonowaniu na arenie międzynarodowej, dopełniając i wzmacniając ich inne funkcje regionalne. Jak podkreślono w poprzednich częściach pracy, atrakcyjność tury-styczna dużych miast jest zależna przede wszystkim od ich dostępności komunikacyjnej, a więc stanu infrastruktury transportowej. Ta z kolei jest atrybutem konstytuującym status miast-bram. To powoduje, że rozwój turystyki jest wspomagany rozwojem całych gospoda-rek tych miast. Internacjonalizacja turystyczna takiego miasta może rozpocząć się od jego pojawienia się na międzynarodowej mapie turystycznej jako nowego lub wzmacniającego swe znaczenie węzła komunikacyjnego (co wynika z rozwoju innych funkcji regionalnych).

Od aktywności władz miasta i miejskich organizacji turystycznych zależy synergia poten-cjału gospodarczego z funkcją turystyczną. Jest to istotne szczególnie w odniesieniu do za-granicznego ruchu turystycznego, który w wielu przypadkach zależy od decyzji zarządów przewoźników lotniczych dotyczących rozwoju swojej siatki połączeń.