Miasta jako maszyny rozrywki

Rozważania Halla oraz Sassen dotyczące roli turystyki czasu wolnego w procesach rozwoju i rewitalizacji miast w bezpośredni sposób nawiązują do koncepcji miasta jako maszyny rozrywki spopularyzowanej przez Clarka i Lloyda (2004c; 2001). Według nich globalizacja nie tylko zwiększa znaczenie miast, ale powoduje ich restrukturyzację funkcjo-nalną, która – oprócz gospodarki – dotyka także szeroko pojętej sfery czasu wolnego, czyli rozrywki, rekreacji, kultury oraz obiektów publicznych. W efekcie można wyróżnić nowe role miast: miasto jako globalny uczestnik rynku, miasto jako globalna demokracja oraz miasto jako maszyna rozrywki (Clark, Lloyd, Wong, Jain, 2004). Ta ostatnia abstrahuje od zagadnień związanych z hierarchią miast oraz natury powiązań między nimi, koncentruje się natomiast na wyjaśnianiu zmian zachodzących w ich strukturze funkcjonalno-gospodarczej, stanowiących mechanizm ich rozwoju oraz wpływających na sposób prowadzenia polityki miejskiej. Koncepcja oparta jest na teorii lokalizacji, a punktem wyjścia – także w odnie-sieniu do nazwy – jest krytyka, a nawet zakwestionowanie głównych tez koncepcji miasta jako maszyny wzrostu zaproponowanej przez Molotcha i Logana (Logan, Molotch, 1987;

Molotch, 1976) twierdzących, że wzrost miast napędzany jest grą różnorodnych interesów zmierzających do zwiększania potencjału gospodarczego przestrzeni poprzez intensyfikację jej użytkowania, która wyraża się w wartości gruntów. Stąd ich zdaniem kluczowe jest two-rzenie jak najlepszego klimatu do inwestowania, prowadzenia biznesu oraz pracy poprzez oferowanie jak najlepszych warunków lokalizacji dla działalności produkcyjnej w formie warunków podatkowych, prawa własności, uprzywilejowanej pozycji na rynku pracy i in-nych czynników istotin-nych dla inwestorów.

Clark stwierdza, że we współczesnych miastach podział między produkcją a konsump-cją – a ściślej rzecz ujmując kulturą miejską – przestaje mieć znaczenie, a sama sfera pro-dukcji nie pełni już kluczowej funkcji jako motoru gospodarczego. Kluczowym zasobem gospodarczym stała się wiedza i talent świadczone przez wyspecjalizowaną siłę roboczą, a także nowoczesne technologie (Castells, 2008). Ponadto w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku rozwinęły się nowe rozwiązania w sferze handlu, transportu i komunikacji, któ-re diametralnie zmieniły sposób życia w miastach i korzystanie z nich przez ludzi (Gehl, Gemzøe, 2008). Znaczenia nabrały nowe czynniki lokalizacji: jakość i kwalifikacje siły roboczej zamiast jej ceny, a także jakości środowiska i jakości życia zamiast warunków inwestowania. Z kolei władze miast koncentrują swoje działania na podaży dóbr publicz-nych takich jak: czyste powietrze, jakość środowiska naturalnego i kulturowego, jakość przestrzeni publicznej, w miejsce koncentracji na dobrach prywatnych w formie np. ulg i zwolnień podatkowych przyznawanych inwestującym przedsiębiorstwom (Lloyd, Clark, 2001; Swianiewicz, 2005). W tym kontekście przestrzeń miejska, a szczególnie przestrzeń publiczna, traktowana jest przez władze miasta nie tylko jako fizyczny obszar miasta

— 174 —

podlegający wycenie według teorii renty gruntowej, lecz jako kontekst dokonujących się w jej ramach zjawisk społecznych i kulturowych (Lloyd, Auld, 2003). Znaczenia nabiera ekonomia symboliczna polegająca na zwiększeniu roli estetyki oraz aspektów wizualnych w planowaniu przestrzennym i decyzjach planistycznych oraz ich wpływie na decyzje lo-kalizacyjne potencjalnych mieszkańców i przedsiębiorców (Zukin, 1995).

W miastach nastąpiło odejście od paradygmatu wzrostu opartego o wartość ekonomicz-ną przestrzeni na rzecz paradygmatu wzrostu opartego o jakość życia jak najszerszej grupy mieszkańców i innych odbiorców oferty miejskiej (Clark, 2004b; Lloyd, Auld, 2003; Lloyd, Clark, 2001; Swianiewicz, 2005). Już nie czynniki budujące jakość prowadzenia biznesu i pracy oraz produkcja dóbr przemysłowych, ale przede wszystkim możliwości konsump-cyjne (Clark, 2004a), czyli czynniki tworzące jakość czasu wolnego, a nawet szerzej – ja-kość życia – decydują o atrakcyjności miasta w oczach obecnych i przyszłych pracowni-ków, szczególnie osób o wyższym wykształceniu zatrudnionych w branżach kreatywnych, specjalistów świadczących wyspecjalizowane usługi dla biznesu oraz kadry zarządzającej, a więc pracowników sektora świadczącego o umiędzynarodowieniu i znaczeniu w sieci miast światowych i globalnych. Stali się oni nową klasą konsumpcyjną miast. Ich duże oczekiwa-nia odnośnie do „wyposażeoczekiwa-nia” miast będących ich obecnymi lub potencjalnymi miejscami życia i pracy stają się nową, tematyczną osią rozwojową. Miasta pełnią funkcje maszyn rozrywki, napędzanych miastotwórczą konsumpcją i podtrzymywanych przez dopełniają-cą konsumpcję produkcję (Clark, 2004a; Lloyd, Clark, 2001). Wraz z zanikiem produkcji przemysłowej w miastach oraz okresowym kryzysem finansowym i problemami w sferze zarządzania publicznego kultura i rozrywka stały się jednym z podstawowych rodzajów działalności miejskich oraz podstawą atrakcyjności, strategii wyróżnienia się oraz źród-łem przewag konkurencyjnych miast. Dobrze zaprojektowane oraz przyjazne przestrzenie miejskie traktowana są już nie tylko jako źródło realnych lub potencjalnych przychodów, ale jako kluczowy zasób w planowaniu strategicznym. Sposób spędzania czasu wolnego, rozrywka i szeroko rozumiana kultura stały się priorytetem polityki miejskiej (Zukin, 1995).

Konsumpcja jest w dużej części napędzana przez walory oraz udogodnienia (angielski termin amenities można właśnie w tak dwojaki sposób tłumaczyć) oferowane przez miasto, które stają się kluczowym narzędziem strategii rozwoju miast. Decydują one o jakości życia miejskiego, a więc budują atrakcyjność miasta z punktu widzenia mieszkańców nowego typu. Zarówno władze miast, jak i sektor prywatny oraz liderzy sektora non profit traktują bowiem kulturę, rozrywkę oraz związane z nimi obiekty i urządzenia komunalne jako na-rzędzie wzmocnienia siły i atrakcyjności miast nie tylko w oczach obecnych i przyszłych mieszkańców, ale także turystów, uczestników konferencji oraz zakupowiczów. Clark wy-różnia cztery kategorie walorów i udogodnień miejskich (Clark, 2004d, s. 111):

• naturalne (fizyczne): klimat, wilgotność i temperatura powietrza, dostęp do wody, atrakcyjność krajobrazowa (będące tzw. czystymi dobrami publicznymi);

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

• stworzone przez człowieka: kluczowe instytucje kulturalne, jak muzea, opery, biblioteki, teatry, stadiony i hale sportowe, centra kongresowe, układ architek-toniczny, ponadto małe obiekty jak kawiarnie, puby, street-food i małe zakłady gastronomiczne, antykwariaty i księgarnie, kina, a także lokalne imprezy;

• związane ze strukturą społeczno-ekonomiczną oraz zróżnicowaniem narodowoś-ciowym: zarobki i poziom edukacji mieszkańców, mniejszości kulturalne, religij-ne, seksualne itp.;

• związane z wartościami i postawami zgłaszanymi przez mieszkańców: przyja-zność, gościnność, tolerancja, indywidualizm, innowacyjność, kreatywność, po-dejmowanie ryzyka i inne.

Niektóre z tych walorów i udogodnień wpływają na wszystkich mieszkańców i od-wiedzających, inne są ograniczone przestrzennie lub rynkowo. Na bazie rozrywki i rekre-acji rozwija się przedsiębiorczość w formie małych lub mikroprzedsiębiorstw świadczą-cych spersonalizowane usługi. Najważniejszym ich atrybutem jest powiązanie z kapitałem ludzkim – stanowią one bowiem kluczowy czynnik podnoszenia jakości życia oraz decyzji lokalizacyjnych mieszkańców i pracowników. Clark bezpośrednio to ujmuje, twierdząc, że „walory i udogodnienia przyciągają talent” (Clark, 2004d, s. 106). Z uwagi na to, że różne walory oddziałują na różne grupy odbiorców, stanowią one podstawę różnicowania i wyróżnienia miast, a tym samym tworzenia przewagi konkurencyjnej, co wywołuje glo-balną konkurencję. Miasta, jako atrakcyjne miejsca wypoczynku oraz pracy, przyciągają wykształconych, kreatywnych i dynamicznych ludzi, którzy decydują o dalszym rozwo-ju tych miejsc, a pośrednio także o lokalizacji przedsiębiorstw i kapitału (Clark, 2004d;

Dziembowska-Kowalska, Funck, 2000).

W koncepcji miasta jako maszyny rozrywki turystyka czasu wolnego nabrała kluczo-wego znaczenia jako nierozerwalna część tego wielkiego przemysłu. Jest ona pierwszo-rzędną działalnością decydującą o rozwoju i konkurencyjności miasta. Turyści stanowią bowiem równorzędny segment odbiorców walorów i udogodnień miejskich, które należy rozpatrywać jako klasyczne walory oraz elementy infrastruktury turystycznej. Ponadto za-tarciu ulega sposób ich wykorzystania przez mieszkańców i turystów z uwagi na zjawisko turystyfikacji zachowań mieszkańców (Clark, 2004d; Derek, 2011; Judd, 2003; Kowalczyk, 2005) oraz eksplorowania przestrzeni miejskiej przez turystów w formie naśladowania try-bu życia mieszkańców (Maitland, 2008, 2013).

W związku z powyższym jasne stają się przyczyny rosnącej konkurencji pomiędzy miastami w zakresie kreowania nowych przestrzeni i obiektów mających na celu zwięk-szenie opcji spędzenia czasu wolnego. Budowa nowoczesnych muzeów, stadionów, cen-trów kongresowych i kulturalnych, parków rozrywki, organizacja wielkich imprez, rewi-talizacja całych kwartałów i dzielnic, to tylko niektóre inicjatywy będące powszechnym

— 176 —

narzędziem podniesienia atrakcyjności turystycznej. Miasta nieustannie rozszerzają swoją ofertę turystyczną, przedstawiają odwiedzającym i mieszkańcom nowe możliwości spędza-nia wolnego czasu oraz rewitalizują i wzbogacają klasyczne atrakcje turystyczne. Dążą do tego, aby goście korzystali zarówno z atrakcji historycznych, jak i współczesnych obiektów (Aleksandrova i inni, 2011, s. 149; Clark, 2004, s. 294; Maitland, Newman, 2009a, s. 11).

W tej rywalizacji prym wiodą właśnie wielkie metropolie, które i tak są wyjątkowo bogate w tego typu obiekty i infrastrukturę, a dodatkowo mają też największe możliwo-ści finansowania wielkich inwestycji. Biorąc pod uwagę międzynarodowe doświadczenie turystów, z tego swoistego „wyścigu zbrojeń kulturalno-rozrywkowych” wypadają mia-sta mniejsze, mające mia-status centrów regionalnych. Pomimo, że mają one bogate walory kulturowe i/lub należycie rozwiniętą infrastrukturę biznesową i turystyczną, nie są w stanie zapewnić dostatecznie szerokiego wachlarza możliwości spędzenia wolnego czasu, w po-równaniu do czołówki miast światowych. Globalizacja poszerza zatem przepaść pomiędzy silnymi światowymi miastami turystyki a innymi ośrodkami turystyki miejskiej. W tych warunkach jedyną drogą budowania swojej przewagi konkurencyjnej tych drugich jest nie tyle wznoszenie coraz większych lub bardziej spektakularnych obiektów, ale skuteczne wyróżnienie się. Mniejsze miasta muszą wyróżniać się innowacyjnością i kreatywnością.

Jak podkreślają Maitland i Newman, „to jest dowód na globalizację – odróżnienie się stało się głównym atutem konkurencji ekonomicznej” (2009b, s. 137).

W podsumowaniu należy wskazać na wnioski wynikające z ujmowania funkcji tury-stycznej jako kluczowej działalności rozwoju miasta jako maszyny rozrywki. Mianowi-cie miejska turystyka czasu wolnego stanowi bazę i kluczowy czynnik internacjonalizacji miasta, który następuje nie jako włączenie miasta do sieci wzajemnych powiązań opartych o zasadę współistnienia, jak ma to miejsce w koncepcji miast globalnych i miasta infor-macyjnego w odniesieniu do turystyki biznesowej, ale jako międzynarodowa, a nawet glo-balna konkurencja.