- W 2000 r. w Chełmie mieszkało 70 980 osób, w tym 33.696 mężczyzn i 37.284 kobiety. Zmarło 571 osób, a urodziło się 601 dzieci. Najstarszymi mieszkańcami miasta byli: Władysław Dobrowolski -109 lat, Antonina Jakszewicz - 102 lata i Piotr Lewczuk - 100 lat. Mieszkańcy miasta posiadali - między innymi - 21.620 pojazdów mechanicznych, w tym 15.968 samochodów osobowych, 2.176 samochodów ciężarowych, 518 samochodów ciężarowo - osobowych, 1287 motocykli i skuterów, 244 autobusów, 39 pojazdów sanitarnych, 186 samochodów specjalnych, 203 ciągniki samochodowe, 999 ciągników rolniczych. Było 150 kilometrów ulic, w tym 8 km krajowych, 12 wojewódzkich, 51 powiatowych i 79 km gminnych, a długość obiektów mostowych wynosiła 569 m. Funkcjonowało 18 linii autobusowych miejskich o łącznej długości 346, 5 km. Prezydentem miasta był Henryk Dżaman, a jako zastępcy prezydenta miasta pracowali: Zygmunt Gardziński i Zbigniew Matuszczak, przewodniczącym Rady Miasta był Józef Ogonowski. Działalność prowadziło Muzeum Chełmskie, Chełmski Dom Kultury, Chełmska Biblioteka Publiczna. Biblioteka na koniec 2000 roku posiadała 188 337 książek, z czego 12,6 proc stanowi literatura piękna dla dzieci, 34,1 proc. literatura piękna dla dorosłych, 53,3 proc. literatura popularnonaukowa; z jej zbiorów korzystało 24 025 osób.
Ponadto działalność prowadziły: Młodzieżowy Dom Kultury i Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej.
W Chełmie mieszkali między innymi zasłużeni dla kraju sportowcy: Andrzej Głąb, srebrny medalista Igrzysk Olimpijskich w Seulu z 1988 r. w zapasach w stylu klasycznym (waga do 48 kg), Dariusz Jabłoński, mistrz Europy z 1997 r. w zapasach w stylu klasycznym, uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Sydney z 2000 r., brązowy medalista Mistrzostw Europy w Turcji z 2001 r.
W mieście było 13 przedszkoli, dwie placówki opieki nad małym dzieckiem, 12 szkół podstawowych, (w tym 2 w ramach zespołów szkół ogólnokształcących i 1 w ramach specjalnego ośrodka szkolno -wychowawczego), 6 gimnazjów (w tym 2 w ramach zespołów szkół ogólnokształcących i 1 wchodzące w skład specjalnego ośrodka wychowawczego i 12 szkół średnich. W szkołach podstawowych uczyło się 5076 dzieci, do gimnazjów uczęszczało 1699 uczniów, do 2 Zespołów Szkół Ogólnokształcących chodziło 2553 uczniów, a w szkołach średnich uczyło się 11 253 osób.
Dyrektorami szkół średnich byli: I LO - Marian Różański, II LO - Marek Sikora, ZSE i III LO - Teresa Ćwikła, IV LO - Ewa Bodio, Zespół Szkół Budowlanych - Jan Siłuch, Zespół Szkół Mechanicznych Wiesław Wołoszyn, Zespół Szkół Technicznych -Ryszard Masiewicz, Zespół Szkół Zawodowych nr 4 i V LO - Stanisław Wituch, Zespół Szkół Zawodowych nr 5 - Ewa Gągała, Centrum Kształcenia Ustawicznego - Józef Uryniuk.
W skład Zarządu Miasta Chełma wchodzili: Henryk Dżaman - przewodniczący i jednocześnie prezydent, Zbigniew Matuszczak wiceprezydent, Zygmunt Gardziński -wiceprezydent, Mirosław Kasperek - członek, Marek Karwowski - członek, Maria Drygalewicz - członek. Skład Rady Miasta przedstawiał się następująco: Józef
Ogonowski - przewodniczący, Anna Bednarczyk - wiceprzewodnicząca, Kazimierz Mazurek – wiceprzewodniczący, Ryszard Rożen wiceprzewodniczący, Jerzy Adamczyk, Zbigniew Bajko, Bogumił Biernat, Longin Bożeński, Grażyna Choma, Ryszard Chudoba, Anna Czerwińska - Karapuda, Edward Czuwara, Maria Drygalewicz, Henryk Dżaman, Zygmunt Gardziński, Krzysztof Grabczuk, Ryszard Jakubowicz, Tadeusz Jastrzębski, Marek Karwowski, Mirosław Kasperek, Krzysztof Kościuk, Joanna Lis, Stefan Machowicz, Hanna Maksim, Zbigniew Matuszczak, Sławomir Nowosad, Paweł Pędziński, Kazimierz Polak, Lech Smulkowski, Marek Sudak, Janusz Suwała, Witosław Szczasny, Marek Tomaszewski, Jadwiga Turek, Marek Zbarachewicz, Barbara Żbikowska.
Ponadto ważne funkcje w życiu miasta i powiatu pełnili: podinspektor Ryszard Bondyra komendant miejski Policji, starszy kapitan pożarnictwa Sławomir Koziej komendant miejski Państwowej Straży Pożarnej, mgr inż. Grażyna Rejter Powiatowy Inspektor Sanitarny, lek. med. Jacek Solarz dyrektor Samodzielnego Publicznego Zespołu Opieki Zdrowotnej (podlegał Urzędowi Marszałkowskiemu), lek. wet. Jan Dziekanowski Miejski Inspektor Weterynarii, ppłk Marek Dominiak komendant Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej, ppłk Andrzej Kotowski komendant Wojskowej Komendy Uzupełnień, ppłk Tadeusz Ordyniec dowódca Garnizonu Chełm.
W Chełmie były także spółki miejskie: Miejskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej prezes Marian Iwanicki, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej -Eugeniusz Wójcik, Przedsiębiorstwo Usług Mieszkaniowych - Janusz Czachór, Miejskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych - Marian Symoniuk, Targowiska Miejskie - Marian Tywoniuk, Chełmskie Linie Autobusowe Sylwester Dziadosz, Chełmskie Towarzystwo Budownictwa Społecznego - Agata Fisz.
Na poziomie wyższym kształcenie prowadziły: Wyższa Szkoła Dziennikarska im.
Melchiora Wańkowicza Wydział Zamiejscowy w Organizacji w Chełmie, dziekan dr Michał Gołoś, (kierunki: dziennikarstwo i komunikacja masowa, stosunki międzynarodowe - obsługa ruchu granicznego oraz administracja publiczna i gospodarcza) i Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Warszawie Wydział Zamiejscowy w Chełmie, dziekan dr Piotr Węcławik.
Były 2 hotele -„Kamena" i „Relaks", które dysponowały łącznie 228 miejscami noclegowymi. Ponadto Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji miał do dyspozycji 81 miejsc noclegowych, a w tzw. Hotelu „Marta" było ich 50. Funkcjonowało także schronisko młodzieżowe 11 kategorii, które posiadało 49 miejsc noclegowych.
Ponadto było 171 miejsc noclegowych w innych obiektach. W 2000 r. łącznie z noclegów w Chełmie skorzystało 17.140 gości. [452]
Kalendarz historyczny [452]
981 - Poszedł Włodzimierz ku Lachom i zajął grody ich, Przemyśl, Czerwień i inne grody, które są i po dziś dzień pod Rusią. [461.s.269]
1001 - Książę Włodzimierz eryguje na Górze Chełmskiej pierwszą świątynię chrześcijańską (wg Pergaminowych Ksiąg Lubomelskich wspomnianych przez Jakuba Suszę w XVII w. na podstawie ustnej tradycji). (Wydaje się, że biskup Susza został wprowadzony w błąd. Według kroniki hipacowskiej pierwsza cerkiew katedralna zbudowana została dopiero przez Daniela Romanowicza Halickiego w XlII w., przyp.
aut.),
1018 - Bolesław Chrobry odzyskuje Grody Czerwieńskie,
1031 - Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów, i zajęli Grody Czerwińskie znowu, i spustoszyli ziemie lacką, i mnóstwo Lachów przysiedlili i rozdzielili ich. Jarosław osadziłswoich nad Rosią, i są do dziś dnia, [461.s.317]
1073 - Zamek chełmski z drewna wymieniony przez J. Długosza obok podobnych zamków - Wołyń i Włodzimierz (data poddawana w wątpliwość przez niektórych historyków),
1230 - Do Chełma przybywa Daniel Romanowicz Halicki, fortyfikuje i rozbudowuje miasto,
1240 - Pierwszy najazd Tatarów i obrona miasta przed wrogiem,
1242 - Założenie biskupstwa obrządku wschodniego w Chełmie (data przybliżona), 1359 - Pierwszym biskupem chełmskim obrządku łacińskiego zostaje franciszkanin Tomasz z Sienna,
1375 - Papież Grzegorz Xl powołuje biskupstwo rzymskokatolickie,
1387 - Ziemia chełmska włączona ostatecznie do Polski przez królową Jadwigę,
1392 - Pierwszy dokument lokacji Chełma na prawie magdeburskim, (Chełm, jako jeden z ważniejszych grodów księstwa halicko-włodzimierskiego, siedziba biskupstwa. Osiedle pod zamkiem otrzymało prawo miejskie w 1392 r.) por.[352.s.75]
1394 - Na zamku chełmskim gościł Król Władysław Jagiełło i jego żona Jadwiga, 1417 - Król Władysław Jagiełło ufundował drewnianą katedrę obrządku łacińskiego, 1490 - Przeniesienie siedziby biskupstwa łacińskiego do Krasnegostawu,
1578 - Wielki pożar miasta,
1596 - Do Unii Brzeskiej przystąpił biskup Dionizy Zbirujski oraz prawie całe duchowieństwo prawosławnej diecezji chełmskiej,
1638 - Wielki pożar miasta,
1639 - Powstało gimnazjum bazyliańskie. Pierwszym rektorem został Jakub Susza, 1646 - 22 lipca komisja pod przewodnictwem biskupa przemyskiego Pawła Owłuczyńskiego uznała obraz Matki Boskiej Chełmskiej za cudowny,
1648 - Powstaje Bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP i Bractwo Narodzenia NMP, 1669 - Biskup Mikołaj Świrski ustanawia kolegium pijarów,
1765 - W skład Ziemi Chełmskiej wchodziły miasta: Chełm, Dorohusk, Gorzków, Hrubieszów, Izbica, Krasnobród, Krasnystaw, Kraśniczyn, Kryłów, Luboml, Maciejów, Michniówka, Opalin, Orchówek, Pawłów, Ratno, Rejowiec, Sawin, Siedliszcze, Skierbieszów, Sosnowica, Szczebrzeszyn, Świerże, Tarnogóra, Turobin, Uchanie, Urszulin, Wojsławice, Zamość, Żółkiewka,
1765 - 15 września koronacja obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, 1788 - Wielki pożar miasta,
1793 - 23 listopada utworzenie województwa chełmskiego, w skład którego wchodziły ziemie:
chełmska, parczewska i łukowska,
1794 - Bitwa pod Chełmem zakończona klęską wojsk polskich, 1801 -1802 Wielkie pożary miasta,
1848 - Pożar miasta, w trakcie którego spaleniu uległo 236 zabudowań,
1864 - Ukazem carskim z 28 listopada zlikwidowano cztery klasztory bazylianów w diecezji chełmskiej: w Chełmie, Lubomlu, Białej Podlaskiej i Zamościu,
1875 - 25 maja ogłoszono ukaz carski, na mocy którego zlikwidowano biskupstwo chełmskie, unickie,
1877 - Otwarto Kolej Nadwiślańską, a 17 sierpnia do Chełma wjechał pierwszy pociąg,
1901 - Pierwszy pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1912 - Mocą Ustawy z 23 czerwca (6 lipca) Rosja carska tworzy tak zwaną gubernię chełmską i wyłączają z Królestwa Polskiego,
- Powstają plany budowy linii kolejowej Chełm - Hrubieszów, - Drugi pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1915 - 22 września powstała polska Szkoła Filologiczna (obecnie 1 Liceum Ogólnokształcące im Stefana Czarnieckiego),por.[98]
1918 - 9 lutego w Brześciu podpisano traktat pomiędzy Niemcami i Austrią a tak zwaną Radą Ukraińską, na mocy którego odstąpiono Ukrainie część Chełmszczyzny i Podlasia. Traktat nie został ratyfikowany,
1918 - 19 września w Chełmie, jako wizytator Stolicy Apostolskiej, gościł kardynał A.
Ratti, późniejszy papież Pius XI [343,s.20]
1918 - obowiązki proboszcza parafii p.w. Rozesłania Świętych Apostołów pełnił biskup Adolf Jełowiecki Sufragan Lubelski, [200]
1918 - Kolejny pobyt Józefa Piłsudskiego w Chełmie,
1919 - Przy ulicy Hrubieszowskiej uruchomiony został Szpital Miejski Św. Mikołaja, 1920 - Józef Piłsudski dokonuje dekoracji sztandarów pułkowych kawalerii w Chełmie,
1920 - W Chełmie założono Stację Rolniczo-Doświadczalną im. Stanisława Staszica, 1921 - 19 marca Naczelnik Państwa dekoruje sztandar 1 Pułku Szwoleżerów im.
Józefa Piłsudskiego,
1923 - 4 września gościł w Chełmie prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski,
1925 - Do Chełma włączono wsie: Trubaków, Okszów, kol. Żółtańce, Pokrówkę i Bieławin,
1925 - Dwie wizyty Marszałka w Chełmie, w trakcie jednej z nich (17 czerwca) Józefowi Piłsudskiemu nadano honorowe obywatelstwo miasta,
1927 - Oddano do użytku magistrat wraz z kinem. Budowę rozpoczęto w 1924 r., 1928 - Uruchomiona zostaje elektrownia miejska,
1928 - W Chełmie wmurowano kamień węgielny pod budowę gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych w Chełmie,
1930 - 11 listopada odsłonięto pomnik dla uczczenia chełmian poległych w wojnie z bolszewikami. Ich nazwiska wykute zostały na obelisku,
1931 - Erygowana zostaje parafia p.w. Narodzenia NMP, Jej pierwszym proboszczem zostaje ks. Julian Jakubiak,
1933 - 24 września wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego, który odsłonił na terenie koszar pomnik poległych żołnierzy 7 pp Legionów,
1937 - W Chełmie rozpoczął pracę duszpasterską ks. Marceli Mrozek, późniejszy proboszcz Parafii Mariackiej i dziekan (ur. 21.09.1907 n, zm. i 1.07.1982 r),
1938 - 31 sierpnia poświęcono i otwarto wodociąg miejski,
1939 - 8 września miał miejsce pierwszy nalot niemiecki na Chełm, 1939 - 25 września - zajęcie Chełma przez oddziały Armii Radzieckiej,
1944 - 15 października oddano do ruchu wyremontowanej po zniszczeniach wojennych linii kolejowej Bug - Włodawski – Chełm. [27]
1945 - Od 15 września do października w gmachu Dyrekcji PKP funkcjonowała Oficerska Szkoła Artylerii (powołana 23 sierpnia 1944 r.),
1956 - W Chełmie rozpoczyna się budowa cementowni (Chełm 1 oddano do użytku w 1960 r.) i nowego osiedla,
1959 - Powstał stadion miejski,
1960 - Powstała Cementownia Chełm 1,
1974 - Pracę rozpoczęły Chełmskie Zakłady Obuwia, 1975 - 1 czerwca Chełm staje się siedzibą województwa,
1979 - Powstała fabryka domów, rozpoczęto budowę osiedla „Zachód", 1980 - 11 listopada ukazał się pierwszy numer „Tygodnika Chełmskiego",
1988 - powtórnie odsłonięto pomnik Niepodległości (pomnik jest rekonstrukcją monumetu z 1930 r, usuniętego potajemnie około roku 1950),
1998 - Rada Powiatu Chełmskiego (przewodniczący Jacek Mazurek) wybiera pierwszy Zarząd Powiatu. Na jego czele staje Adam Rychliczek, starosta chełmski,
- 1 stycznia Chełm przestaje pełnić funkcję stolicy województwa.
Dzieje
- Początkiem historycznej zabudowy Chełma był gród słowiański (plemienia Lędzian przyp. aut.) z przełomu Xl i Xli wieku, usytuowany na sztucznie usypanym wysokim wzniesieniu, zwanym obecnie Wysoką Górką, zajmującym północną część naturalnego pagóra kredowego, otoczonego dawniej wodami i rozlewiskami rzeki Uherki. Gród chełmski założony został przy jednym z najstarszych szlaków handlowych wiodących na Ruś i Litwę. Tereny bagienne w pobliżu wsi Bieławin, gdzie zachowały się ruiny wieży mieszkalno-obronnej z XIV wieku, dawały schronienie mieszkańcom Chełma i były miejscem zakładania osad powiązanych usługowo z grodem.
Szybki rozwój grodu i osad wokół niego nastąpił po przeniesieniu w 1238 roku do Chełma stolicy Księstwa Halicko - Włodzimierskiego i biskupstwa prawosławnego.
Zamek księcia Daniela Romanowicza z cerkwią p.w. św. Jana Złotoustego i własnym systemem obronnym zajął szczyt góry, której pozostały teren przeznaczony był pod zabudowę gospodarczą, mieszkania bojarów i świątynie. W XIII wieku na zachodnim stoku wzgórza wykształciło się niewielkie podgrodzie pełniące rolę osady targowej, rozbudowanej po obu stronach traktu rozszerzającego się u stóp zamku w lejkowaty plac targowy. Lokacja Chełma na prawie magdeburskim w 1392 roku nie wpłynęła na istniejące rozplanowanie miasta, rządzącego się wcześniej prawem ruskim i polskim.
Miasto otoczone było początkowo tylko umocnieniami ziemnymi z drewnianą palisadą - ich ślady zostały odkryte niedawno w linii ulicy Krzywej. W XV wieku zasięg umocnień przesunięty został na północ i zachód. Przy bramie Lubelskiej zbudowano nową katedrę rzymskokatolicką p. w. Rozesłania Świętych Apostołów, ufundowaną przez króla Władysława Jagiełłę jako wotum dziękczynne za zwycięstwo pod Grunwaldem.
Drewniana zabudowa miejska ulegała ciągłym pożarom. W roku 1578 spłonął zamek wysoki, którego już nie odbudowano. Funkcje reprezentacyjne i siedziby starosty grodowego przejął drewniany zamek dolny, oddzielony od miasta murem.
W drugiej połowie XVI wieku nastąpił szybki rozwój Chełma stymulowany licznymi przywilejami królewskimi. Bogacące się miasto zbudowało nowy system obronny z fosami i bramami oraz wystawiło murowany ratusz pośrodku rynku. Okres prosperity
związany był również z osiedlaniem się w Chełmie ludności żydowskiej trudniącej się handlem. Dzielnica żydowska zlokalizowana była początkowo na północ od rynku i skupiała się wokół synagogi wystawionej w 1583 roku, czynnej do 1940 roku.
W XVI wieku tereny w granicach umocnień obronnych były już gęsto zabudowane, co wymusiło konieczność osiedlania się poza murami miejskimi. Powstały wówczas przedmieścia Lubelskie i Brzeskie oraz jurydyki duchowne będące zalążkiem nowych dzielnic. W pobliżu miasta istniały dworki, ogrody i folwarki należące do bogatych mieszczan. Na wschód od zamku leżały ziemie i folwark starostów chełmskich z wsią Błonie. Na przedmieściu Lubelskim w 1553 roku zbudowany został drewniany kościół p.w. Św. Ducha ze szpitalem dla ubogich prowadzonym przez dominikanów, a na przedmieściu Brzeskim wystawiono cerkiew prawosławną p.w. Wniebowzięcia NMP, zw. Uspieńską, z przytułkiem dla ubogiej ludności prawosławnej. W XVII wieku przedmieście Brzeskie zajęte zostało przez jurydykę Władyczyn, należącą do biskupów prawosławnych. Centralne miejsce zajmował tu plac targowy zwany Rynkiem Biskupim.
Na początku XVII wieku wielki pożar oraz liczne epidemie zahamowały rozwój miasta. W czasie wojen kozackich, szwedzkich i najazdu Chmielnickiego w 1648 roku zniszczeniu uległa zabudowa miejska, zamek, ratusz i kościoły. Mury obronne odbudowano dopiero w końcu XVII wieku. Nowo wybudowane bramy nosiły nazwy miejscowości, do których wiodły szlaki - Zamojska, Krasnostawska, Lwowska, Lubelska, Brzeska. Do dziś zachowała się jedynie brama Uściługska, należąca do pierwotnego systemu obronnego wzgórza zamkowego, a następnie pełniąca rolę bramy gospodarczej przy wjeździe na dziedziniec katedralny. W końcu XVIII wieku fosa i mury obronne nie pełniły już swej funkcji - po pożarze w 1788 roku przeznaczone zostały do rozbiórki, a uzyskany materiał wykorzystano do odbudowy spalonych domów.
W końcu XVII wieku na południe od miasta, na terenach należących do parafii rzymskokatolickiej, wykształciło się duże przedmieście Lwowskie, z folwarkiem należącym do zakonu pijarów. Sprowadzeni do Chełma w 1667 roku i osadzeni przy kościele p.w. Rozesłania Świętych Apostołów, zbudowali oni kolegium oraz założyli ogród przy murach obronnych. Kolegium pijarskie zostało po 1720 roku przebudowane i zmodernizowane przez Dominika Bellottiego, a po kasacie zakonu w 1864 roku zamienione na gimnazjum.
Największe zmiany w zabudowie miasta zaszły około połowy XVIII wieku. Powstały wtedy okazałe murowane budowle sakralne organizujące przestrzeń urbanistyczną i modelujące panoramę miasta do czasów współczesnych. Zbudowano pięć świątyń barokowych, z których trzy największe - katedrę unicką p.w. Narodzenia NMP, kościół i klasztor reformatów oraz nowy kościół p.w. Rozesłania Świętych Apostołów -zaprojektował Paweł Fontana.
Najwcześniej, bo około 1721 roku, powstała cerkiew p.w. św. Mikołaja, przy której wkrótce zbudowano kompleks budynków duchownego seminarium unickiego. W miejscu starego kościoła p.w. Św. Ducha stanęła nowa murowana świątynia i przytułek dla ubogich.
Nowa, barokowa katedra unicka, zbudowana w latach 1735-1756 w miejscu świątyni istniejącej od XIII wieku, stała się godną „oprawą" cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej. Pierwotny wystrój snycerski katedry, dzieło Michała Filewicza, nie zachował się. Propagowana wówczas latynizacja cerkwi unickich znalazła wyraz w planie świątyni opartym na krzyżu łacińskim, rozwiązaniach architektonicznych zastosowanych we wnętrzu i ukształtowaniu bryły zewnętrznej. Przy katedrze znajdował się kompleks zabudowań i ogrodów towarzyszących pałacowi biskupów unickich i zespół klasztoru bazylianów, osadzonych tutaj w 1640 roku. Ogrody i zabudowa gospodarcza zajmowały teren zamku dolnego, po którym pozostała tylko głęboka murowana studnia.
W latach 1743-1750 od strony południowej miasta, poza murami, powstało nowe założenie architektoniczne należące do zakonu reformatów, którzy zgodnie ze swoją regułą osiedlili się przy placu targowym. Duże nadanie pozwoliło zakonnikom założyć ogród z zabudową gospodarczą, wystawić klasztor i kościół, które cechują skromność i prostota nie przypominające innych barokowych budowli Pawła Fontany.
W 1753 roku rozpoczęto budowę najpiękniejszej barokowej świątyni chełmskiej kościoła p.w. Rozesłania Świętych Apostołów. Wzniesiony został na planie centralno -podłużnym, z nawą zbliżoną w rzucie do elipsy i obejściem w formie wieńca kaplic połączonych arkadowymi przejściami, a zdobią go dzieła snycerskie Michała Filewicza i freski malowane przez Józefa Mayera.
Stawy i rozlewiska rzeki Uherki otaczające miasto od zachodu były dobrym zabezpieczeniem obronnym, ale znacznie ograniczały rozbudowę miasta. Za Uherką, przy drodze do Lublina, powstała dzielnica przemysłowa grupująca młyny, browary, słodownie, folusze i cegielnie.
Do XIX wieku w Chełmie dominowała drewniana zabudowa mieszkalna. Oprócz ratusza stojącego pośrodku rynku murowany był tylko dom zajezdny kasztelana Wojciecha Węglińskiego i dom szlachecki w pobliżu kościoła pijarów. Gęsta drewniana zabudowa w obrębie murów często ulegała pożarom. W 1788 roku spłonęło prawie całe miasto z ratuszem i umocnieniami obronnymi. W latach 1801-1802 Chełm nawiedziły aż trzy pożary, które zniszczyły kościół katedralny, klasztor bazylianów, pałac biskupów unickich, kościół p.w. Św. Ducha i zabudowę mieszczańską. Po tych doświadczeniach władze miejskie zezwalały na budowę w centrum tylko murowanych domów. Komisja Dobrego Porządku wyznaczyła poprzeczne ulice, mające rozbić zwartą zabudowę centrum miasta i zapobiec szybkiemu rozprzestrzenianiu się ognia. Dokonano wtedy skrócenia i przewężenia wschodniej części rynku do szerokości ulicy. Pozwoliło to wygospodarować większą powierzchnię budowlaną kosztem zatarcia pierwotnego kształtu rynku, który po wytyczeniu placu targowego na przedmieściu Lwowskim już tylko w ograniczonym stopniu pełni funkcje handlowe.
W 1846 roku na północ od rynku rozpoczęto budowę cerkwi prawosławnej p.w. św.
Jana Teologa, z dzwonnicą i okazałą plebanią w otoczeniu ogrodu. Zespół cerkiewny wytworzył nowe relacje przestrzenne w tej części miasta i przyczynił się do uporządkowania terenu przedmieścia Brzeskiego.
Ostatnia ćwierć XIX wieku była bardzo korzystna dla rozwoju Chełma, który stał się stolicą powiatu. Dzięki doprowadzonej w 1877 roku linii kolejowej nastąpiło ożywienie handlu i przemysłu. Usytuowany na północ od miasta dworzec przyczynił się do zurbanizowania tej części Chełma - przy nowo wytyczonej ulicy Kolejowej powstały zakłady przemysłowe i zabudowa mieszkalna. Miasto bogaciło się i zmieniało swój wygląd. Domy drewniane i murowane parterowe zastępowano okazałymi kamienicami. Wzniesiono wówczas duże kompleksy szkolne; Kolejową Szkołę Techniczną (obecnie Zespół Szkół Mechanicznych) wraz z mieszkaniami dla nauczycieli i zapleczem warsztatowym oraz rozległy zespół prawosławnego seminarium duchownego (obecnie I LO im. Stefana Czarnieckiego) z zapleczem gospodarczym i ogrodem. Po kasacie zakonu reformatów w 1864 roku budynki klasztorne rozbudowano na potrzeby gimnazjum zwanego Instytutem Maryjskim.
Niedaleko powstała niewielka dzielnica, gdzie w parterowych drewnianych domach z ogrodami mieszkali nauczyciele i ich rodziny.
Dogodna komunikacja kolejowa sprawiła, że w Chełmie stacjonowały dwa pułki piechoty: 65 Moskiewski i 66 Butyrski, które zajęły tereny znacznie oddalone od centrum, przy głównych drogach dojazdowych od strony Lublina i Hrubieszowa.
Kompleks koszarowy z zabudową w połowie parterową i piętrową został zaprojektowany przez rosyjskich architektów. W obrębie zespołu koszarowego znalazła się również cerkiew garnizonowa. W 1892 roku rozpoczęto przy szosie hrubieszowskiej budowę szpitala garnizonowego - na powierzchni około 3000 m2 wystawiono murowane, wolno stojące budynki parterowe w otoczeniu różnorodnej, często egzotycznej zieleni. W głębi zespołu zbudowano niewielką kaplicę z cmentarzem wydzielonym wysokim murem.
Rozbudowa Chełma prowadzona przez władze carskie po kasacie unii brzeskiej w 1875 roku miała na celu przystosowanie miasta do roli stolicy Guberni Chełmskiej. W końcu XIX wieku zmienił się zdecydowanie wygląd ulicy Lubelskiej - miejsce
Rozbudowa Chełma prowadzona przez władze carskie po kasacie unii brzeskiej w 1875 roku miała na celu przystosowanie miasta do roli stolicy Guberni Chełmskiej. W końcu XIX wieku zmienił się zdecydowanie wygląd ulicy Lubelskiej - miejsce