Związki psychologii z nauką prawa jako dyscypliną służącą praktycznemu stosowaniu przepisów prawa do określonych przypadków, jakie występują w danym
społeczeństwie i które zostały uznane za społecznie niebezpieczne wyrażają się w wykorzystywaniu przez prawo ustaleń psychologii w celu optymalnego i rzetelnego
wydawania sądów. Jednym z elementów stosowanego prawa karnego jest dowodzenie sądowe, w którym wyróżnia się m.in. osobowe środki dowodowe pozostające w stałym zainteresowaniu wysoko specjalistycznej dziedziny wiedzy tj. psychologii zeznań świadków.
Psychologię uważa się za jedną z najważniejszych nauk w teorii i praktyce prawa, a problematykę ścigania i sądownictwa za bardzo ważny obszar badań psychologicznych (Obst, 1970, s. 10; Stanik, 1985b; Marten, 1990, s. 5; Łyczywek,
4 Proces sądzenia w sensie dokonywania sądu wartościującego.
1998 s. 16). Należy zwrócić uwagę, że psychologia jest nauką pomocniczą w procesie stosowania prawa, które jako regulator norm społecznych korzysta z różnych dyscyplin
i subdyscyplin naukowych. Psychologowie wykorzystując odpowiednie teorie i ustalenia ze swojej dziedziny przyczyniają się do usprawnienia działalności
przedstawicieli prawa.
W modelu J. Soukupa (por. Marten, 1990, s. 52, 54) interdyscyplinarny charakter poruszanej tu problematyki zawierał się będzie w psychologii prawa, która zajmuje najbardziej centralną i ogólną pozycję wśród nauk psychologicznych stosowanych na potrzeby nauki prawa i praktyki sądowej.
W myśl teorii T. Tomaszewskiego dotyczącej zagadnienia „człowiek w sytuacji” przesłuchanie świadka jest czynnością zadaniową (Stanik, 1986, s. 170),
której dokonuje organ śledczy np. sąd (sędzia). Zachowanie sędziego jest zachowaniem celowym, a jego przebieg ukierunkowany jest na osiągnięcie stanu końcowego (tu:
ustalenie prawdy materialnej) i wiąże się z faktem antycypacji, zarówno sytuacji końcowej, jak i samej czynności, która ma doprowadzić do tej sytuacji. Antycypowana sytuacja końcowa nazywana jest celem czynności, zaś antycypowana czynność, która ma do tego celu prowadzić, nazywana jest programem, przy czym uważa się, że antycypacja może być świadoma, ale nie musi (Tomaszewski, 1976, s. 504). Z punktu widzenia poruszanej problematyki dla sędziego programem będą czynności, które podejmuje on w trakcie przesłuchania i oceniania zeznań - będą to sposoby przesłuchania oraz reguły oceniania wiarygodności.
W kategoriach związków psychologii z prawem zaproponowanych przez J. Stanika (1985b) opisywane w niniejszym opracowaniu zagadnienia dotyczą
problematyki ścigania i orzecznictwa sądowego, przede wszystkim płaszczyzny profesjonalno - prawnej, a rolę wyjaśniającą występujących tu zjawisk przyjmuje psychologia sądowa, która usprawnia proces stosowania prawa. Jednakże z uwagi na to, że praca ta badać będzie psychologiczną funkcję norm i praktyki prawnej, a także ponieważ rezultaty badawcze mogą stać się przyczynkiem do dyskusji o potrzebie
zmian legislacyjnych i szkoleniowych można również mówić, że są to zagadnienia z dziedziny psychologii prawa czy szerzej psychologii społecznej.
W obszarze płaszczyzny profesjonalno-prawnej J. Stanik (1985b) wymienia następujące problemy o charakterze psychologicznym mające istotne znaczenie dla przedmiotu i kontekstu niniejszej rozprawy: przesłuchanie świadków (małoletnich, dorosłych, w wieku podeszłym, kłamiących, szczerych, poszkodowanych,
przesłuchiwanych powtórnie), psychologiczna charakterystyka pracy sędziego, pożądane właściwości osobowościowe osób pracujących na określonych stanowiskach merytorycznych w wymiarze sprawiedliwości, interakcje osobowościowe w toku postępowania sądowego, społeczno-psychologiczna analiza rozprawy głównej, osobowość sędziego i pozaprocesowe czynniki wpływające na wyrokowanie.
Zachowanie się człowieka w sytuacji odbierania lub składania zeznań można rozumieć jako uczestnictwo w sytuacji społecznej. Opisem działań ludzkich w takim rozumieniu zajmuje się psychologia społeczna. Ujmuje ona problem komunikacji międzyludzkiej w kategoriach spostrzegania społecznego: zachowań niewerbalnych, kanałów komunikacji i różnic płciowych w tym zakresie, ukrytych teorii osobowości, teorii atrybucji przyczyn, wyobrażeń, nastawień, stosunków międzyludzkich, uprzedzeń, umiejętności aktywnego słuchania i innych. W ten sposób ujawniają się związki psychologii społecznej z prawem, a w szczególności z zagadnieniem
przesłuchania świadków (Aronson, Wilson, Akert, 1997, s. 636 i n.). Jednym z najważniejszych doniesień eksperymentalnej psychologii społecznej w kwestii oceny
zeznań jest przecenianie przez sędziów trafności zeznań świadków (ibidem, s. 634 za Leippe, Manion, Romanczyk, 1992; Lindsay, Wells, Rumpel, 1981).
Psychologia sądowa dążąc do usprawniania kryminalistycznego procesu przesłuchania zajmuje się taktyką, a więc metodami przesłuchań, rodzajem zadawanych pytań, problematyką przesłuchania powtórnego; wprowadza również podział świadków ze względu na wiek i związane z nim prawidłowości rozwojowe i inwolucyjne oraz dostosowuje specyficzne metody przesłuchań do każdej z tych grup. Ponadto psychologia sądowa bada efektywność poszczególnych metod przesłuchania (por.
Stanik, 1985a; Marten 1990, s. 208 i n.).
Nie bez znaczenia dla sądowych ustaleń jest wiedza z zakresu psychologii rozwojowej szczególnie psychologii dziecka jak również świadomość naturalnych zmian inwolucyjnych (Sokołowska, 1973b; Sokołowska, 1973c; Sokołowska 1973d;
Stanik, 1986, s. 236; Kwiatkowska-Darul, 2001, ss. 80-83).
W modelu J. Stanika (1986, s. 178) dotyczącym psychologicznych uwarunkowań rezultatów zeznań świadków poruszana w niniejszej pracy problematyka została ujęta jako czynniki wchodzące w zakres sytuacji odbierania zeznań oraz sposobów przesłuchania. Należą do nich: metody przesłuchania, rodzaje zadawanych pytań, charakterystyczne cechy osobowości przesłuchującego, pozawerbalne kanały komunikacji pomiędzy przesłuchującym a przesłuchiwanym.
Rekonstrukcję zdarzeń, które należy ustalić w toku przesłuchania można również ujmować w kategoriach procesu gromadzenia, selekcji, kontroli i generowania informacji (Pierzchała, 1978; Izydorczyk, 1980, s. 87 i n.) przez osobę prowadzącą przesłuchanie przyjmując procesy poznawcze przesłuchującego za główne kryterium efektywności przesłuchania.
Proces stosowania prawa jako proces przetwarzania informacji tj. recypowania, selekcjonowania, przechowywania i przekształcania informacji przez podmioty działający w imieniu państwa przedstawiają W. Lang i A. Mrózek (1979, ss. 43-56) odwołując się do teorii informacji i teorii cybernetycznych. Proces stosowania prawa może być rozpatrywany według określonego programu normatywnego czyli następstwa elementarnych instrukcji, na podstawie których decydent może rozwiązać pewną klasę zadań, a jednocześnie respektuje on ustalenia obowiązujących norm prawnych oraz innych doktrynalnych dyrektyw stosowania prawa. Analiza struktury informacyjnej tego procesu przeprowadzona w kategoriach teorii informacji stanowi warunek konieczny rozwiązania problemów, jakie wiążą się z automatyzacją procesów stosowania prawa.
Rozdział 2. Procesowe a psychologiczne aspekty sądowego przesłuchania świadka