Mierniki

Kolejnym etapem, po wyborze metody, jest sytuacja, w której badacz musi rozstrzygnąć kwestię doboru cech diagnostycznych. Aby uniknąć subiektywi-zmu w doborze mierników, należy zwrócić uwagę na ogólne zasady, jakie po-winny spełniać uwzględnione cechy.

Normy te wymagają, aby cechy:

— obrazowały istotne dla danego obszaru struktury ekonomiczne i społeczne;

— możliwie wszechstronnie scharakteryzowały struktury społeczno-ekono-miczne;

— były mierzalne — a jeśli nie są, to należy podjąć próbę nadania im takiego charakteru;

— miały jednakowy charakter, tzn. by były zmienne ciągłe, skokowe lub binar-ne;

— były zróżnicowane w zbiorze danych;

— występowały we wszystkich lub w większości badanych jednostek elemen-tarnych;

— nie były skorelowane z sobą;

— stanowiły kompleksowy zestaw danych charakteryzujących analizowane jed-nostki badawcze z punktu widzenia interesujących nas zjawisk oraz pro-blemów ekonomicznych i społecznych (P a r y s e k, W o j t a s i e w i c z, 1979).

Wymienione warunki nawiązują w dużej mierze do norm, jakie muszą spełnić dane, by znaleźć się w macierzy danych geograficznych (R u n g e, 1992). Zasady te można uzupełnić o jeszcze jeden warunek, istotny w sytuacji badania tych elementów w czasie. Wtedy wymagana jest informacja dla danej cechy we wszystkich uwzględnionych przekrojach czasowych.

Mierniki stosowane w badaniach regionów strefowych. Przestrzeń spo-łeczno-ekonomiczna należąca do kategorii metaukładów jest zbiorem cząstko-wych przestrzeni społeczno-ekonomicznych (D z i e w o ń s k i, 1967). Jak twierdzi T. C z y ż (1971, s. 53), „ogólna przestrzeń społeczno-ekonomiczna jest wypadkową wszystkich przestrzeni cząstkowych, które tworzą ukrytą struk-turę”. Przestrzeń jako system relacyjny określana jest zarówno przez tworzące je elementy, jak i relacje między nimi. Tak rozumiana kategoria przestrzeni społeczno-ekonomicznej ujmuje różne zjawiska, tj.: demografię, przemysł, rol-nictwo, transport, usługi itp. (C z y ż, 1971, s. 53).

W zakresie wyznaczania regionów strefowych w literaturze można spotkać wiele mierników. W zależności od dostępności informacji zbiór ten można wie-lokrotnie powiększać i modyfikować, stosując różne przeliczenia. W celu syste-matyzacji cech w niniejszej pracy zaproponowano podział na następujące grupy (tabela 4):

— użytkowanie ziemi, rolnictwo,

— zainwestowanie terenu,

— osadnictwo,

— ludność (ruch naturalny, ruch migracyjny, różnorakie struktury, np.: wieku, wykształcenia, zatrudnienia),

— doposażenie społeczne ludności,

— gospodarka,

— potencjał ekonomiczny.

2.2. Metody i mierniki stosowane w regionalizacji 75

Tabela 4. Przykładowy zestaw cech umożliwiających badanie struktury i delimitacji regionów strefowych (opracowanie własne)

Kategoria tematyczna Wskaźnik

Użytkowanie ziemi, rolnictwo

odsetek lasów w powierzchni ogółem

odsetek użytków rolnych w powierzchni ogółem plony 4 zbóż z 1 ha

wartość płodów rolnych na 1 ha

odsetek gruntów wymagających rekultywacji skup żywca wieprzowego na 100 ha skup żywca wołowego na 100 ha średnia wielkość gospodarstwa rolnego Zainwestowanie terenu długość dróg publicznych na 1 km²

długość sieci wodociągowej na 1 km² długość sieci gazowej na 1 km² długość sieci kanalizacyjnej na 1 km² Osadnictwo odsetek ludności miast

gęstość zaludnienia

udział procentowy danego typu zabudowy

Kategoria tematyczna Wskaźnik Ludność odsetek osób z wykształceniem wyższym

odsetek osób w wieku przedprodukcyjnym saldo migracji na 1 000 mieszkańców przyrost naturalny na 1 000 mieszkańców zgony niemowląt na 1 000 urodzeń żywych zgony na 1 000 ludności

Doposażenie społeczne ludności

liczba osób przypadająca na jeden sklep liczba lekarzy na 10 000 ludności

liczba lekarzy stomatologów na 10 000 ludności liczba pielęgniarek na 10 000 ludności

liczba ludności przypadająca na ośrodek zdrowia i przychodnie liczba ludności przypadająca na jeden punkt apteczny

liczba uczniów przypadająca na jednego nauczyciela liczba dzieci przypadająca na przedszkole

liczba uczniów przypadająca na izbę lekcyjną liczba ludności przypadająca na placówkę biblioteczną księgozbiór w woluminach na 1 000 osób

mieszkania na 1 000 mieszkańców liczba osób przypadająca na jedną izbę

powierzchnia użytkowa mieszkania w m²na jednego mieszkańca przeciętna liczba izb w mieszkaniu

placówki pocztowe na 10 000 ludności abonenci telefoniczni na 1 000 mieszkańców abonenci telewizyjni na 1 000 mieszkańców Gospodarka zatrudnienie w przemyśle na 1 000 mieszkańców

produkcja przemysłowa na 1 000 mieszkańców

zatrudnienie w gospodarce uspołecznionej na 1 000 mieszkańców nakłady inwestycyjne na 1 000 mieszkańców

majątek trwały w przemyśle na 1 000 mieszkańców majątek trwały w rolnictwie na 1 000 mieszkańców wartość trwałego majątku nieprodukcyjnego Potencjał ekonomiczny dochody gminy na jednego mieszkańca

wydatki gminy na jednego mieszkańca wydatki inwestycyjne na jednego mieszkańca

wydatki na oświatę, kulturę i służbę zdrowia na jednego mieszkańca wysokość świadczeń pomocy społecznej na jednego mieszkańca obciążenie podatkami i opłatami lokalnymi na jednego mieszkańca odsetek ludności utrzymującej się z własnej działalności

gospodar-czej

odsetek pracujących w przemyśle

udział podmiotów gospodarczych zaliczanych do sektorów rozwo-jowych

stopa bezrobocia

samochody osobowe na 1 000 mieszkańców liczba banków na 10 000 mieszkańców cd. tab. 4

2.2. Metody i mierniki stosowane w regionalizacji 77

Tabela 5. Mierniki świadomości i tożsamości regionalnej w badaniach regionu społecznego (opracowanie własne)

Kategoria Problem Autorzy

Nazwa regionu nazwanie regionu

wybór nazwy regionu z proponowanej listy

zaliczenie obszaru do większych jedno-stek regionalnych Zasięg i granice regionu określenie przebiegu linii granicznej

wskazanie miejscowości wchodzących

ocena pozycji gospodarczej regionu na tle innych struktur

ocena szans rozwoju własnego regionu

Domański, zasięg organizacji społecznych i

poli-tycznych

określenie miłych i niemiłych miejsc w przestrzeni wskazanie podobieństw i różnic w

sto-sunku do innych regionów

identyfikacja symboliki regionu, np.

znane postacie

identyfikacja charakteru przyrodnicze-go, klimatu czy stanu środowiska w regionie

Skojarzenia z regionem dobór przymiotów lub określeń pasu-jących do regionu

Gwosdz (2001), Libura (1988), Rykiel (1991a, b)

Mierniki stosowane w analizie regionów węzłowych. W zakresie wyzna-czania regionów węzłowych zwraca się uwagę nie tyle na „cechy obszaru”, ile na występujące powiązania. W związku z tym silnie zawęża się liczba dostęp-nych mierników, nie tyle z powodu braku występowania takich relacji, ile przede wszystkim z braku informacji o nich. „Najczęściej podstawą wyzna-czania regionów węzłowych są [...] przepływy towarów, dojazdy do pracy, migracje przesiedleńcze, przewozy wewnątrzregionalne, korzystanie z usług, powiązania informacyjne, przepływy środków pieniężnych. Za region węzłowy uznaje się wówczas obszar zasięgów rynkowych, zasięgi dojazdów do pracy, pole migracyjne lub pole informacyjne danego ośrodka” (K u c i ń s k i, 1990, s. 60).

W niniejszej pracy zaproponowano zmodyfikowany podział powiązań, obej-mujący zasadniczo dwie kategorie. Pierwsza z nich związana jest z przepływa-mi: ludzi, informacji i ładunków. Identyfikując te przepływy, należy uwzględ-niać ich wielkość, natężenie oraz kierunek.

Druga kategoria mierników dotyczy sposobności przemieszczania się i może się przejawiać w dostępnych szlakach komunikacyjnych (drogi, koleje, żeglo-wne rzeki) oraz faktycznej liczbie powiązań wyrażonej: natężeniem ruchu na danych odcinkach dróg, liczbą połączeń kolejowych, autobusowych, tramwajo-wych itp.

Oprócz tego bardzo popularną miarą jest liczba ludności. Miara ta w po-łączeniu z metodami potencjału wskazuje centra regionów węzłowych, a także umożliwia określenie teoretycznego przepływu między obszarami.

Mierniki uwzględniane w delimitacji regionów społecznych. Podejmując temat świadomości i tożsamości regionalnej, będących przejawem regionalizmu, badacze wypracowali różne zestawy pytań. W sporej liczbie prac koncentrowano się raczej na odczuciach i wrażeniach respondentów, pomijając ich aspekt prze-strzenny (N i k i t o r o w i c z, 1997; B u k o w s k a - F l o r e ń s k a, 1997).

Z tego powodu zostaną zaprezentowane tylko pytania używane w kontekście przestrzeni, co jest warunkiem koniecznym w próbach delimitacji.

W niniejszej pracy najczęściej stosowane pytania określające wyobrażenia mieszkańców o zasięgu i charakterze własnego regionu pogrupowano w siedem kategorii (tabela 5).