Brak możliwości zaskarżenia postanowienia w przedmiocie wyłączenia oskarżyciela posiłkowego z udziału w postępowaniu karnym

Rzecznik zgłosił¹⁶⁶ udział w postępowaniu w sprawie skargi konstytucyjnej doty-czącej pozbawienia pokrzywdzonego statusu „oskarżyciela posiłkowego” i przedstawił stanowisko, że art. 56 § 3 k.p.k. – w zakresie, w jakim wyłącza dopuszczalność zaskar-żenia zażaleniem postanowienia wydanego na podstawie art. 56 § 2 k.p.k. i odnoszą-cego się do oskarżyciela posiłkowego – jest niezgodny z konstytucyjnym prawem do sądu oraz z zasadą dwuinstancyjności postępowania.

Pokrzywdzony nabywając status oskarżyciela posiłkowego, staje się stroną po-stępowania, co wiąże się z pozyskaniem stosownych uprawnień. Prawo do działania w  charakterze oskarżyciela posiłkowego ubocznego nie może być jednak prawem fasadowym, iluzorycznym, a takim się staje, jeżeli pokrzywdzony, działający w cha-rakterze oskarżyciela posiłkowego, pozbawiony jest możliwości złożenia zażalenia na postanowienie sądu w przedmiocie wyłączenia go z udziału w postępowaniu. Ustawo-dawca nie zagwarantował mechanizmów zabezpieczających pokrzywdzonemu moż-liwości zweryfikowania takiego orzeczenia. Wprawdzie art. 78 Konstytucji dopuszcza ograniczenie możliwości zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji, jed-nak gdy w grę wchodzi realizacja uprawnienia konstytucyjnego, nie powinno mieć miejsca wyłączanie kontroli decyzji sądowej w tym zakresie.

Sprawa dotychczas nie została rozpoznana przez Trybunał Konstytucyjny.

164 Rozporządzenia z 13 kwietnia 2016 r. (Dz.U. z 2016 r., poz. 511,512,513,514,515).

165 II.510.363.2016 z 26 kwietnia 2016 r.

166 II.511.396.2016 z 18 maja 2016 r.

4. Możliwość wznowienia postępowania karnego (art. 540 par. 3 k.p.k.)

W uchwale z 26 czerwca 2014 r. Sąd Najwyższy uznał¹⁶⁷, że postępowanie karne można wznowić na podstawie art. 540 § 3 k.p.k. nawet wówczas, gdy wobec oskarżo-nego nie zapadł wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o naruszeniu Kon-wencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Wznowienie postępo-wania jest możliwe także w sytuacji, gdy wyrokiem Trybunału stwierdzono naruszenie praw konwencyjnych w sprawie o identycznej sytuacji faktycznej i prawnej. W ocenie Rzecznika wspomniany przepis wymaga doprecyzowania, aby wyeliminować wąt-pliwości powstające na tle jego wykładni. Wznowienie postępowania sądowego za-kończonego prawomocnym wyrokiem jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia.

Zgodnie z art. 540 § 3 k.p.k. postępowanie wznawia się na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczypospolitą Polską.

W  ocenie Rzecznika sąd rozpatrujący wniosek o  wznowienie powinien sprawdzić, czy skazany skierował skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Można też przyjąć rozwiązanie, które umożliwi złożenie wniosku o wznowienie na podstawie art.

540 § 3 k.p.k. dopiero po upływie terminu na złożenie skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Jeżeli sąd rozpatrujący wniosek o wznowienie dowie się o złożeniu przez skazanego skargi do Strasburga, powinien mieć możliwość zawieszenia postępowania do czasu jej rozstrzygnięcia. Rzecznik zwrócił się¹⁶⁸ do Ministra Sprawiedliwości o poinfor-mowanie, czy resort rozważa doprecyzowanie obowiązujących w tym zakresie regulacji.

Ponieważ dotychczas nie wpłynęła odpowiedź, Rzecznik zwróci się ponownie do Ministra w tej sprawie.

G. Postępowanie mandatowe 1. Uchylenie mandatu karnego

Osoby ukarane grzywną w postępowaniu mandatowym wskazywały w skargach kie-rowanych do Rzecznika na ograniczone możliwości uchylenia prawomocnego mandatu karnego, które możliwe jest tylko w sytuacjach ściśle określonych w art. 101 Kodeksu po-stępowania w sprawach o wykroczenia. Dotyczy to m.in. sytuacji, gdy mandat nałożono za czyn niebędący wykroczeniem bądź za czyn popełniony w okolicznościach wyłączających jego bezprawność, tj. w przypadku obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności. Pra-womocny mandat zostanie uchylony także wówczas, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepi-su prawnego, na podstawie którego została nałożona grzywna. Ta podstawa uchylenia

pra-167 I KZP 14/14.

168 II.511.219.2016 z 24 maja 2016 r.

womocnego mandatu została wprowadzona do Kodeksu postępowania w sprawach o wy-kroczenia po wydaniu przez Trybunał Konstytucyjny wyroku¹⁶⁹ uwzględniającego wnio-sek RPO. W ocenie Rzecznika obowiązujący stan prawny dotyczący przesłanek uchylenia prawomocnego mandatu karnego wywołuje wątpliwości, co do zgodności z konstytucyjną zasadą równości. W pewnych sytuacjach bowiem prawomocne orzeczenie sądu podlega uchyleniu jako obarczone rażącymi uchybieniami, a postępowanie może zostać wznowio-ne. Jednocześnie wystąpienie tego samego rodzaju uchybień nie daje podstawy do uchy-lenia prawomocnego mandatu karnego. W szczególności ma to miejsce, gdy: orzeczenie wydała osoba nieuprawniona do jego wydania lub podlegająca wyłączeniu z mocy pra-wa albo niezdolna do orzekania; orzeczenie nie zostało podpisane; zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia uniemożliwiająca jego wykonanie; doszło do przestępstwa w związku z postępowaniem, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia; ujawniły się nowe fakty lub dowody, nieznane wcześniej organowi wystawiającemu mandat. Zdaniem Rzecznika należy również zastanowić się nad roz-szerzeniem przesłanek do uchylenia mandatu w przypadku nieświadomego popełnienia wykroczenia. O tych okolicznościach mówi art. 7 Kodeksu wykroczeń. Zgodnie z treścią tego przepisu nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą nie wyłącza odpowiedzial-ności, chyba że nieświadomość była usprawiedliwiona. Ponadto ten, kto pozostaje w błę-dzie co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego nie popełnia wykroczenia umyślnego. Jednocześnie Rzecznik zwrócił uwagę na brak możliwości ubiegania się o od-szkodowanie przez osobę ukaraną prawomocnym mandatem karnym, który następnie został uchylony. Osoba ta ma wyłącznie prawo do otrzymania zwrotu uiszczonej kwoty grzywny. Rozwiązanie to również może być niezgodne z konstytucyjną zasadą równości.

Rzecznik zwrócił się¹⁷⁰ do Ministra Sprawiedliwości o rozszerzenie przesłanek uchylenia prawomocnego mandatu, a także umożliwienie ubiegania się o odszkodowanie w sytuacji uchylenia mandatu.

Minister nie podzielił¹⁷¹ stanowiska Rzecznika w zakresie rozszerzenia katalogu pod-staw uchylenia mandatu karnego. Postulaty Rzecznika zdają się zmierzać w  kierunku unifikacji rozwiązań dotyczących postępowania mandatowego i postępowania sądowego w tego rodzaju sprawach. Tymczasem ustawodawca uregulował tryb wydania manda-tu w sposób szczególny, wyraźnie uproszczony, uwzględniając w specyfice tej procedu-ry, fakt, że dotyczy sprawcy zatrzymanego na gorącym uczynku – podczas popełnienia wykroczenia lub bezpośrednio potem. Intencją ustawodawcy było zapewnienie jak naj-szybszej reakcji ze strony właściwych organów wobec oczywistych, co do zasady naruszeń prawa, mających charakter wykroczenia. Jednocześnie Minister poinformował, że pro-blematyka postępowania w sprawach o wykroczenia oraz przedstawione przez Rzecznika zagadnienia będą przedmiotem dalszej uwagi resortu sprawiedliwości, w ramach stałego monitorowania wszelkich kwestii dotyczących efektywności i jakości postępowań w spra-wach karnych.

169 Wyrok z 15 lipca 2014 r. (sygn. akt K 23/13).

170 II.519.1608.2015 z 29 kwietnia 2016 r.

171 Pismo z 27 września 2016 r.

H. Postępowanie przygotowawcze 1. Odmowy udostępniania akt i dowodów

Wpływające skargi dotyczą także problematyki odmowy udostępniania akt podejrza-nemu w postępowaniu przygotowawczym (art. 159 k.p.k.) oraz odmowy udostępniania podejrzanemu dowodów, na których oparto tymczasowe aresztowanie (art. 250 k.p.k.).

Aktualnie art. 159 k.p.k. stanowi, iż na odmowę udostępnienia akt w postępowaniu gotowawczym przysługuje stronom zażalenie; na zarządzenie prokuratora zażalenie przy-sługuje do sądu. Taka kontrola nie ma jednak charakteru zupełnego, gdyż zażalenie na zarządzenie nieprokuratorskiego organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze rozpatruje prokurator sprawujący nadzór nad postępowaniem przygotowawczym. Ozna-cza to, że gdy postępowanie przygotowawcze prowadzone jest w formie dochodzenia, zażalenie na odmowę udostępnienia akt z reguły rozpoznawać będzie prokurator nadzo-rujący to dochodzenie. W opinii Rzecznika konieczne jest wprowadzenie sądowej kontroli zarządzeń o odmowie dostępu do akt również nieprokuratorskich organów prowadzą-cych postępowanie przygotowawcze, wprowadzenia rejestru wniosków o dostęp do akt i zarządzeń odmawiających dostępu na podstawie art. 156 § 5a k.p.k., zapewnienia od-powiedniego czasu na zapoznanie się z aktami sprawy przed posiedzeniem aresztowym, nałożenia na prokuratora obowiązku informowania podejrzanego i obrońcy o zamiarze albo fakcie złożenia wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowa-nia oraz doręczearesztowa-nia jego odpisu podejrzanemu i jego obrońcy. Takie rozwiązanie zwiększy rzetelność postępowania i realizację zasady równości broni.

Należałoby także poddać kontroli sądowej decyzję prokuratora o nieudostępnie-niu podejrzanemu i jego obrońcy dowodów z zeznań świadków w razie uzasadnio-nej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia albo wolności świadka lub osoby dla niego najbliższej (art. 250 § 2b k.p.k.). Decyzja prokuratora powinna przybrać w tym zakresie formę zarządzenia lub postanowienia i być zaskarżalna do sądu. Rzecznik zwrócił się¹⁷² do Ministra Sprawiedliwości z prośbą o zajęcie stanowiska w tej sprawie oraz rozważenie podjęcia inicjatywy legislacyjnej.