MOTYWY REJESTRACJI NOWYCH RUCHÓW RELIGIJNYCH W POL-SCE NA PRZYKŁADZIE KOŚCIOŁA DIONIZOSA
AGNIESZKA DĄBAL*
Pomimo zmian z 1997 roku w polskim prawodawstwie, kompliku-jących pod względem formalnym wpisanie kościoła do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego obec-nie przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, w 2012 roku procedurę rejestracyjną rozpoczął Polski Kościół Latającego Po-twora Spaghetti, a Kościół Dionizosa rozpoczął zbieranie wymaga-nych podpisów pod wniosek o jej rozpoczęcie. Celem niniejszej pracy jest wskazanie, jakie motywy mogą kierować ludźmi do pod-jęcia skomplikowanej, długotrwałej, wymuszającej dość dużego zaangażowania w komunikację z organami administracji pań-stwowej i zwracającej na związek wyznaniowy uwagę (nie zawsze pochlebnej) opinii publicznej akcji rejestracyjnej – zwłaszcza w przypadku związków o stosunkowo niedługiej historii działania.
* Instytut Religioznawstwa, Uniwersytet Jagielloński.
Przypuszcza się, że skoro taka procedura jest podejmowana, zało-życiele Kościoła Dionizosa spodziewają się osiągnięcia korzyści większych niż konieczne nakłady, a korzyści te będą poszukiwane raczej w sferze praw publicznych. W związku z tym większość motywów kierujących członkami ruchu do podjęcia rejestracji nie będzie wynikać bezpośrednio z potrzeb religijnych ani z treści wyznawanej wiary.
W pierwszej części artykułu zarysowano ogólne wnioski, do któ-rych do tej pory udało się dojść w analizach zjawiska, jakim są no-we ruchy religijne (zwłaszcza jeśli chodzi o ich charakterystyczne rodzaje, do których można próbować zaliczać Kościół Dionizosa).
Następnie przedstawiono charakterystykę polskiego ustawodaw-stwa odnoszącego się do rejestracji Kościołów i związków wyzna-niowych, wskazując na jego specyfikę mogącą warunkować poja-wienie się nadziei na realne, pragmatyczne korzyści po uzyskaniu uznanego przez państwo statusu przez stowarzyszenie religijne.
Ponieważ Kościół Dionizosa jest nowym zjawiskiem religijnym, któremu dotąd nie poświecono w literaturze naukowej miejsca, opisano jego historię i sposoby funkcjonowania oraz krótko przed-stawiono kontrowersje z nim związane, które mogły wpływać na proces jego rejestracji. Następnie przejdziemy do omówienia ba-dania własnego (stanowiącego podstawę dla niniejszej pracy), w oparciu o które wyodrębniono główne motywacje osób, które zainicjowały proces włączania Kościoła Dionizosa do rejestru.
W literaturze religioznawczej, psychologicznej czy socjologicznej coraz częściej poruszane są problemy związane z nowymi zjawi-skami religijnymi. Wynika to między innymi z ich nasilającej się obecności w dyskursie społecznym i medialnym – czy to odnośnie potencjalnie destrukcyjnych „sekt” czy parodiujących tradycyjne wyznania joke religions. Konieczność ujednolicenia dyskusji i przy-jęcia relatywnie neutralnego terminu „nowe ruchy religijne” (NRR) jest efektem tej burzliwej debaty, wymuszającej na terminologii naukowej unikania silnie obciążonego ze względu na jego
poten-cjalną negatywną waloryzację pojęcia „sekta”35. Elieen Barker (1997, s. 51) definiuje nowe ruchy religijne jako „zewnętrznie zróżnicowany zespół organizacji, z których większość pojawiła się w dzisiejszej postaci w drugiej połowie naszego wieku i które ofe-rują zwykle pewien rodzaj odpowiedzi na fundamentalne pytania natury religijnej, duchowej i filozoficznej”. Ze względu na różno-rodność tych ruchów, tak inkluzywna definicja – przyjmująca za warunek konieczny niemal wyłącznie kryterium czasowe – wydaje się być najbezpieczniejszą drogą dla ich określenia.
Jednym spośród wyróżnianych rodzajów NRR są invented religions (Cusack, 2010; Simpson, 2011), czyli religie „wytworzone” – w założeniu nie odnoszące się do nadprzyrodzonego (ponadludz-kiego) porządku, których ewentualny związek z religiami trady-cyjnymi znika już za drugim rzutem oka. Wyróżnić można cztery główne ich typy, zależnie od doktryny: zawierające treść zapoży-czoną z istniejących religii, religie „filozoficznie idealne”, intencjo-nalnie fikcyjne religie oraz oszukańcze religie (Simpson, 2011, s.97). Ich specyficzną formą, której nietypowy charakter gwarantu-je dodany element humoru, są joke religions – budzące mieszane uczucia, wprowadzając zabawę i satyrę na obszar, który według zwyczajowej opinii powinien być związany z ottowskim misterium tremendum et facinans (Otto, 2006). Ogólnie mówiąc są to ruchy (religijne lub może tylko parareligijne) stworzone by bawić swoich twórców i ich widownię – swobodnie dodając i przekształcając dowolne wymiary tradycyjnych religii (Simpson, 2011, s.92).
W przeciwieństwie do wyznań, w których pojawia się zabawa i radość jako element kultu lub duchowości, joke religions powinny być postrzegane jako żart i wręcz budzić kontrowersje (Nowicki, 2011). Na polskim gruncie znane są zwłaszcza Kościół Latającego
35 Wzajemne relacje między kategoriami sekty i nowego ruchu religijnego są skomplikowane i zwykle zależą od indywidualnych rozróżnień definicyjnych czynionych u konkretnego autora. NRR może być traktowany jako synonim sekty (bez wskazywania na społeczną stygmatyzację), lub pojawiają się mie-dzy nimi specyficzne rozróżnienia. W poniższej pracy terminy te są używane zamiennie.
Potwora Spaghetti czy też dyskordianizm, choć za najbardziej ty-powy przykład przyjmuje się niektóre amerykańskie ruchy neopo-gańskie - „bawiące się” elementami rekonstruowanymi z przed-chrześcijańskich religii naturalnych (Amber K, Azrael Arynn K [za:]
Ibidem, s.60). Według ogólnej klasyfikacji wśród joke religions odróżnić można religie fanowskie (z kultem opartym na istnieją-cym materiale, w których o wiele łatwiej zaciera się granica mię-dzy żartem a faktyczną wiarą) oraz zawierające w doktrynie quasi-objawienie (które może albo jedynie być żartobliwe albo może być prześmiewczą formą tradycyjnych religii) (Ibidem).
PSYCHOLOGIA MOTYWACJI A NRR
Pojęcie motywacji jest z reguły rozumiane w kategoriach procesu, akcentując dynamikę i nakierowanie na cel (Gasiul, 2002, s.223).
Proces motywacyjny to:
„Proces regulacji, który steruje czynnościami człowieka tak, aby doprowadziły one do określonego efektu, takiego jak zmiana w fizycznym lub społecznym stanie rzeczy (wy-konać przedmiot, przenieść do na inne miejsce, wejść w posiadanie przedmiotu, poinformować kogoś o czymś, wygłosić referat, zdać egzamin, zorganizować wycieczkę itd., itp.), zmiana w sobie (nauczyć się czegoś, stracić nad-wagę, pozbyć się dolegliwości), lub zmiana własnego poło-żenia bądź fizycznego (pójść gdzieś, wejść na coś) bądź społecznego (awansować, zmienić pracę) itp.” (Reykowski, 1992, s.71).
Tak rozumiane czynności motywacyjne wyróżnia więc to, że są intencjonalnie skierowane na określony cel (świadomy lub nie), odpowiednio waloryzowany i rozpoznany jako możliwy do zreali-zowania. Termin „motyw” natomiast odnosi się do stanu psychicz-nego, związanego z poczuciem niezaspokojenia i nastawieniem na
podjęcie aktywności prowadzącej do nasycenia motywu. Jego źró-dła mogą być bardzo różne – od niezaspokojenia potrzeb orga-nicznych lub psychicznych, działania czynników zakłócających funkcjonowanie praktyczne lub umysłowe, sformułowanie kon-kretnych zadań, aż po aktywizację (postrzeganych jako zagrożone) wartości (Ibidem, s.72-76).
Choć w literaturze zwykle rozróżnia się motywację zewnętrzną i wewnętrzną (Zimbardo, 1999, s. 465), wydaje się, że w przypad-ku rejestracji związków wyznaniowych możemy sprzypad-kupić się wy-łącznie na motywacjach zewnętrznych – dlatego będzie ona rozpa-trywana wyłącznie ze względu na płynące z niej korzyści, w ode-rwaniu od ewentualnej (czerpanej z niej samej) przyjemności.
Poza tym, ponieważ cała akcja rejestracji toczy się przede wszyst-kim w przestrzeni relacji międzyludzkich, oprócz motywów osobi-stych ważne jest zwrócenie uwagi na specyficzne motywy społecz-ne, z których najważniejszymi byłyby: przynależność, sprawczość, poznanie oraz samoocena (Wojciszke, 2011, s.46).
W odniesieniu do nowych ruchów religijnych kwestię potencjal-nych motywów i ich rozróżnienia, zależnie od rodzaju ruchu, oprzeć można się na trzech modelach tworzenia NRR, zapropono-wanych przez Starka i Bainbrige’a (1984, s.171-188). Abstrahując od powodów, dla których konkretne wyznania zostają (lub nie) zaakceptowane społeczne, warto skupić się na samych przyczy-nach ich założenia oraz funkcjach (zwłaszcza kompensacyjnych), które mogą pełnić. Podstawowym założeniem Starka i Bainbride’a jest teza, że w religii zachodzi wymiana pomiędzy członkami lub/i założycielami, ponieważ generują one specyficzne, transcenden-talne kompensatory – zachowania lub przepisy, będące substytu-tami pożądanej, acz niemożliwej do zdobycia nagrody. Pierwszym z modeli jest psychopatologiczny, postrzegający religię jako wyraz indywidualnej psychopatologii (skutkującej wizjami), która zyska-ła możliwość społecznej ekspresji i zostazyska-ła przyjęta. Drugi z nich, model przedsiębiorczy, traktuje założyciela jako jednostkę wymie-niającą gwarancję zapewnienia wyznawcom konkretnych