Najważniejsze kanały wpływu wojny w Ukrainie na gospodarkę Polski

Wojna w Ukrainie wpływa na polską gospodarkę kilkoma kanałami.

(a) Pierwszy kanał to tzw. szok podażowy, wywołany ograniczeniem podaży, a w ślad za tym zwyżką cen gazu i ropy. Ceny surowców energetycznych zmieniały się in-tensywnie już już w drugiej połowie 2021 r., co wiązało się z szeregiem czynników:

od popandemicznej odbudowy produkcji na świecie, poprzez silny wzrost popytu na gaz ze strony Chin oraz ograniczenia dostaw gazu do Europy z Rosji (prawdo-podobnie mające charakter spekulacyjny), aż po splot czynników pogodowych¹⁷. W stosunku do początku roku 2021 r., do wybuchu wojny ceny gazu ziemnego wzrosły w Europie blisko czterokrotnie (a w szczytowym momencie w połowie grud-nia aż 9 razy); wzrost światowych cen ropy naftowej był niewiele mniejszy. Rosyjska inwazja na Ukrainę spowodowała dalszy wzrost cen (por. Rys. 2.2): w stosunku do poziomu z dnia 17 lutego 2022 (na tydzień przed rozpoczęciem inwazji) do końca marca 2022 ceny gazu wzrosły o kolejne 70% (a w szczytowym momencie o 200%), a ceny ropy wzrosły o 14% (a w szczytowym momencie o 36%). Na dalsze kształ-towanie się cen wpływ mają, z jednej strony, uwolnienie przez USA części strate-gicznych rezerw ropy, z drugiej jednak utrzymujące się ryzyko ograniczenia dostaw rosyjskich surowców do Europy (zakłócenia w dostawach z Rosji prowadziłyby do dalszych gwałtownych wzrostów cen).

16W szczególności wyrok z 7.10.2021 o wyższości polskiej konstytucji nad prawem unijnym, por. Trybunał Konstytucyjny (2021), Ocena zgodności z Konstytucją RP wybranych przepisów Traktatu o Unii Europejskiej, Sygn. akt K 3/21 (https://try- bunal.gov.pl/postepowanie-i-orzeczenia/wyroki/art/11662-ocena-zgodnosci-z-konstytucja-rp-wybranych-przepisow-traktatu-o-unii-europejskiej).

17Wzrost cen gazu i ropy naftowej w drugiej połowie 2021 r. wywołał szereg komentarzy na całym świecie, np. por. The Wall Street Journal, Why Do Prices Keep Going Up and What’s the Cause of Inflation?, 10.12.2021, https://www.wsj.com/articles/what-is-inflation-cause-stock-market-11637623703 [dostęp: 10.04.2022].

Rys.2.2 Ceny gazu i ropy w Europie w końcu marca, 2019-2022, poziom z 17.03.2022 równy 100

(b Drugim elementem szoku podażowego jest ryzyko znacznego wzrostu świato-wych i krajoświato-wych cen żywności. Rosja i Ukraina dają blisko 30 proc. światowego eksportu pszenicy, przy czym rola obu tych krajów jest kluczowa w dostawach zboża do krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Co więcej, Rosja jest głównym dostawcą nawozów sztucznych oraz komponentów do ich produkcji nawozów. Kilkukrotny wzrost cen nawozów w Polsce, wywołany jak dotąd głów-nie wzrostem cen gazu, może okazać się tylko wstępem do dalszych wzrostów.

To z kolei oznacza z jednej strony zwiększenie kosztów produkcji rolnej, z drugiej zaś ograniczenie zużycia nawozów, zmniejszające wielkość produkcji.

(c) Dodatkowym czynnikiem proinflacyjnym może też być, potencjalnie, dalsze osła-bienie złotego. Zjawisko to nie nabrało, jak dotąd, większych rozmiarów (kurs zło-tego osłabił się w porównaniu z sytuacją sprzed wybuchu wojny o 6% w stosunku do dolara i o 1% w stosunku do euro). Nadal jednak utrzymuje się ryzyko nagłego odpływu kapitału portfelowego i znaczniejszego osłabienia walut z rynków wscho-dzących, a przede wszystkim z regionu Europy Środkowo-Wschodniej (tzw. „flight to security’’).

(d) Silny szok podażowy wywołany przez wojnę spowodował dalszy wzrost inflacji z 8,5% w lutym 2022 do 10,9% w marcu, głównie skutkiem przyspieszenia wzrostu cen żywności i paliw¹⁸. Jak do tej pory, NBP reagował na wzrost inflacji

Źródło: Trading Economics.

ze znacznym opóźnieniem, podnosząc podstawową stopę procentową z 0,1%

we wrześniu 2021r. do 4,5% w marcu 2022. Należy zauważyć, że oznacza to utrzymywanie się cały czas silnie ujemnej stopy realnej (ok. -6 punktów procen-towych). Wydaje się pewne, że gwałtowny wzrost inflacji wymusi na NBP znaczne podwyżki stóp procentowych (ich brak groziłby spiralą płacowo-cenową i wy-rwaniem się inflacji spod kontroli). To prowadzić będzie jednak do sytuacji stag-flacyjnej, negatywnie oddziałując i na konsumpcję, i na inwestycje, obniżając tempo wzrostu PKB. Należy też zauważyć, że dodatkowym czynnikiem nega-tywnie wpływającym na wielkość inwestycji może być wzrost niepewności doty-czącej perspektyw gospodarczych, wywołany sytuacją wojenną.

(e) Do wzrostu inflacji dochodzi drugi kanał wpływu, czyli szok popytowy – prawdo-podobny silny spadek eksportu do Ukrainy (z powodu wojny i recesji), a także do Rosji i Białorusi (z powodu wojny, recesji i sankcji). Te trzy kraje odbierały w 2021 r. 5,6%. polskiego eksportu, czyli odpowiednik 2,7% PKB (bardziej uza-leżnione od handlu z tymi krajami są w Europie Środkowo-Wschodniej tylko kraje bałtyckie). Znaczący spadek, albo załamanie tego eksportu w 2022 r. prowadzi-łoby do wyhamowania tempa wzrostu PKB: spadek eksportu o połowę, wraz z efektami mnożnikowymi, obniżałby tempo wzrostu PKB o ponad 2 punkty pro-centowe. Gdyby jednak doszło do dalszej eskalacji wojny gospodarczej Zachodu z Rosją, efekt ten mógłby się pogłębić.

(f) Dodatkowym szokiem popytowym może okazać się spowolnienie rozwoju strefy euro, odbierającej ok. 60% polskiego eksportu. Zgodnie z ocenami ośrodków prognozujących, wojna w Ukrainie już obecnie może kosztować kraje strefy euro obniżenie wzrostu PKB o ok. 1 punkt procentowy, co mogłoby znacząco obniżyć dynamikę polskiego eksportu.

(g) Z kolei czynnikiem osłabiającym efekty recesyjne będzie zwiększona skala wy-datków rządowych i deficytu sektora finansów publicznych. Jak się wydaje, zwiększone już w tym roku wydatki na obronę narodową i na opiekę nad uchodź-cami, wraz z podjętymi w tym samym czasie decyzjami o obniżce podatków (cza-sowej w związku z obniżeniem stawek podatków pośrednich od paliw i żywności, trwałej w związku z politycznie motywowanymi decyzjami o „naprawianiu” Pol-skiego Ładu) mogą zwiększyć deficyt sektora finansów publicznych o 3-4 punkty procentowe PKB.

18 Por. GUS, Szybki szacunek wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych w marcu 2022 r., publikacja 1.04.2022 [dostęp: 8.04.2022].

(h) Wraz z negatywnymi szokami podażowymi i popytowymi, prowadziłoby to praw-dopodobnie do obniżenia się tempa wzrostu PKB w 2022 r., być może nawet do poziomu ok. 2%. Należy zauważyć, że prognozy instytucji międzynarodowych są wciąż na znacznie wyższym poziomie: przykładowo, Bank Światowy oczekuje wzrostu polskiej gospodarki pomiędzy 3 a 4%, co uważam za prognozę zbyt optymistyczną¹⁹.

(i) Najpoważniejszym potencjalnym zagrożeniem dla wzrostu polskiej gospodarki w 2022 r, byłby jednak szok podażowy związany z dalszymi, poważnymi zakłó-ceniami w dostawach rosyjskiego gazu i ropy naftowej do Europy (użycie przez Rosję „broni gazowej”). Skala uzależnienia krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz Niemiec od importu gazu i ropy naftowej z Rosji pokazana jest na Rys. 2.3.

W przypadku gazu ziemnego sięga ono obecnie w Polsce 40% (tzn. gaz impor-towany z Rosji zaspokaja obecnie 40% zapotrzebowania), natomiast w przy-padku ropy naftowej 63%. Jeśli chodzi o dostawy gazu, większość krajów regionu, z wyjątkiem Rumunii, jest uzależniona silniej niż Polska: uzależnienie sięga od 10% w Rumunii do 93% na Łotwie, a w Niemczech 49%. Natomiast w przypadku ropy naftowej uzależnienie Polski jest wyższe niż w większości pań-stw regionu (sięga ono od 29% w Czechach do 80% na Słowacji i 95% na Ło-twie, a w Niemczech 34%).

(j) Od samego stopnia uzależnienia ważniejsze jednak są techniczne możliwości oraz koszt przestawienia się z dostaw rosyjskich na dostawy z innych regionów świata. W przypadku gazu ziemnego jest to uzależnione przede wszystkim in-frastrukturą do odbioru, czyli gazociągami i terminalami LNG, umożliwiającymi dostawy droga morską (Rys.2.3). Polska odbiera dziś gaz z Rosji gazociągiem jamalskim (ok. 40% zużycia), do czego dochodzi produkcja krajowa (20%), do-stawy skroplonego gazu (LNG) przez gazoport w Świnoujściu (obecnie do 25%) i reszta z pozostałych kierunków (w grę może tu jednak również wchodzić gaz z Rosji, dochodzący jednak np. przez Słowację)²⁰. Jednak przewidywane na je-sień 2022 r. uruchomienie gazociągu Baltic Pipe, dostarczającego gaz ze złóż norweskich, o docelowej przepustowości ok. 10 mld m3 gazu rocznie (blisko 50% obecnego zużycia), wraz z rozbudową zdolności przeładunkowych gazo-portu, pozwalałoby na praktyczne uniezależnienie się Polski w roku 2023 od do-staw z Rosji. W przypadku ropy naftowej na podobne uniezależnienie się pozwalają zdolności przeładunkowe naftoportu w Gdańsku.

19 World Bank (2022), War in the Region. Europe and Central Asia Economic Update, World Bank, Washington, Spring 2022.

20Dane cytowane za: https://www.green-news.pl/2471-unia-europejska-bez-rosyjskiego-gazu-jak-poradzi-sobie-polska

Rys. 2.3 Uzależnienie krajów regionu od dostaw gazu i ropy z Rosji

(k) Możliwe technicznie uniezależnienie się Polski od dostaw gazu i ropy naftowej z Rosji nie oznacza jednak, że zakłócenia dostaw nie wiązałyby się z poważnymi kosztami gospodarczymi. Po pierwsze, uniezależnienie możliwe będzie dopiero w roku 2023, i tylko pod warunkiem terminowego oddania do użytku gazociągu Baltic Pipe. Zakłócenia dostaw w roku 2022 spowodowałyby więc poważne per-turbacje, a w szczególności konieczność ograniczenia szczególnie energochłon-nej produkcji przemysłu (np. chemikaliów, w tym nawozów sztucznych), co mogłoby prowadzić do recesji. Po drugie, choć przestawienie instalacji do prze-twórstwa ropy naftowej na surowiec nierosyjski jest technicznie możliwe w sto-sunkowo krótkim czasie, wymaga jednak dokonania dodatkowych, kosztownych inwestycji. Po trzecie wreszcie, choć od dostaw rosyjskiego Polska może się uniezależnić już w roku 2023, nie jest to możliwe u naszych ważnych partnerów handlowych: Niemiec (zależność 49%, możliwa do znacznej redukcji dopiero po zakończeniu budowy nowych terminali NLG), Czech (zależność 66%), Słowacji (zależność 70%). Należy zauważyć, że udział tych trzech krajów w eksporcie Pol-ski sięga 37%, a co więcej, znaczącą część stanowi w nim eksport o charakterze

Źródło: Eurostat, Statistica, CIA.

21 Por. Polski Instytut Ekonomiczny (2021a), Zużycie i koszty gazu – niepokojące trendy dla firm, Tygodnik Gospodarczy PIE nr 41/2021.

kooperacyjnym, co oznacza że ograniczenie aktywności przez przemysły tych krajów odbiłoby się silnie na wielkości produkcji przemysłowej i PKB.

Reasumując, krótkookresowym efektem wojny w Ukrainie jest dla Polski gwałtowne zaostrzenie się zjawisk stagflacyjnych: z jednej strony przyspieszenie wzrostu cen wywołane szokiem podażowym, z drugiej zaś znacznego osłabienie tempa wzrostu PKB, wynikające ze spadku dynamiki popytu krajowego, ograniczenia eksportu do Rosji, Białorusi i Ukrainy, a także wzrostu niepewności gospodarczej. Koszty wojny uległyby jednak radykalnemu zwiększeniu w przypadku zakłóceń w dostawach gazu i ropy naftowej z Rosji do Europy; w takiej sytuacji możliwa byłaby w roku 2022 re-cesja (spadek PKB).

Na dłuższą metę, konsekwencją wojny może stać się spowolnienie rozwoju w całej Unii Europejskiej, związane z kosztowną konwersją gospodarki na surowce energetyczne pochodzące spoza Rosji, a także spadek atrakcyjności inwestycyjnej Polski i regionu Europy Środkowo-Wschodniej, związane ze wzrostem ryzyka geo-politycznego.