O neuroetyce w tym rozumieniu Roskies pisze, że jest zdecydowanie mniej zaawansowana w rozwoju od etyki neuronauk/ -i, co więcej, zauważa, iż nie należy nawet spo-dziewać się tu jakiegoś gwałtownego postępu [9]. Równo-cześnie jednak wyraża przekonanie, że to właśnie neuro-nauka etyki jest prawdziwym novum, które będzie miało doniosły wpływ na rozwój całej etyki w bieżącym wieku.
Studząc nieco ten nadmierny jak się wydaje entuzjazm, warto zauważyć, że neuroetyka etyki nie zadaje etyce czy szerzej filozofii (w gruncie rzeczy przedmiotem refleksji są kwestie właściwe także dla innych dziedzin filozofii, a nie tylko etyki) radykalnie nowych pytań, nie stawia przed nie-podejmowanymi już uprzednio problemami. Tak rozumiana neuroetyka wpisuje się raczej w refleksję filozoficzną się-gającą korzeniami starożytności, a bardziej współcześnie najpowszechniej znaną jako rozważanie problemu relacji pomiędzy umysłem a ciałem [55, 56]. Prawdziwą nowo-ścią neuroetyki pozostaje jednak to, że pozwala szukać odpowiedzi na stawiane już (znacznie) wcześniej pytania, dążyć do rozwiązania owych problemów w świetle zupeł-nie nowych danych (w tym przede wszystkim danych „ilo-ściowych”, a nie wyłącznie „jakościowych”).
Fundamentalne dla refleksji etycznej pytania o wolną wolę, rozpoznawanie wartości, zdolność do podejmowania decyzji czy odpowiedzialność moralną nazbyt często podej-mowane były w świetle radykalnie rozumianego dualizmu pomiędzy tym, co myślące (res cogitans), a tym, co jest
„tylko” ciałem człowieka (res extensa) i w takim świetle interpretowanej filozofii Kartezjusza [57]. W konsekwen-cji takiego spojrzenia to, co ludzkie (myślenie, wolność woli), postrzegane było jako coraz mniej człowiecze (gdzie
„człowiecze” rozumiane jest jako to, co związane z ciele-snością człowieka). Najbardziej bodaj radykalnym przy-kładem konsekwencji takiego myślenia w bioetyce stało się całkowicie funkcjonalne rozumienie koncepcji osoby ludzkiej, w świetle której wielu (całe kategorie) ludzi (istot
mających ciało człowieka) uznawano za pozbawionych de facto jakiejkolwiek godności i praw człowieka [58].
Badania w neuroetyce, tak jak tu jest rozumiana, zwłasz-cza dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technik obrazowa-nia stosowanych w neurologii, pozwalają na powrót „ucie-leśnić” osobę ludzką, a w konsekwencji „ucie„ucie-leśnić” etykę.
Fundamentalne w tym względzie prace nad neurobiologicz-nym korelatem podejmowania decyzji moralnych, w któ-rych badano aktywność mózgu (z wykorzystaniem fMRI) właśnie w czasie podejmowania owych decyzji, pozwoliły odkryć znaczenie zdolności realizacji funkcji emocjonal-nych (wiązaemocjonal-nych z aktywnością przyśrodkowej kory czołowej), a nie tylko kognitywnych (boczna kora przed-czołowa) [29, 59, 60]. Tym samym przemawiają przeciwko (skrajnym formom) racjonalizacji postępowania moralnego człowieka. Co więcej, badania te otwarły dyskusję nad zależnością pomiędzy funkcjonowaniem i relacją odpo-wiednich ośrodków w mózgu a typem rozumowania moral-nego [61]. Dalsze studia w tej dziedzinie mogą prowadzić nie tylko do lepszego zrozumienia mechanizmu podejmo-wania decyzji moralnych, ale także umożliwić wyznaczenie neurologicznych kryteriów zdolności do ich podejmowania, czy wręcz umożliwić wdrożenie działań terapeutycznych zmierzających do odzyskanie takiej zdolności (niestety także odwrotnie, mogą stwarzać określone zagrożenia dla np. autentyczności osoby w podejmowaniu decyzji [62]).
I chociaż zapewne zgodzić się należy z opinią, że zary-sowane powyżej możliwości (by nie odnosić się do jeszcze bardziej radykalnych idei, np. stworzenia i wykorzystywa-nia interfejsu między mózgiem i środkami technologicz-nymi – „maszyną” [63]) pozostają wciąż raczej futurystycz-nymi scenariuszami [29], warto zauważyć, że już samo ich rozważanie otwiera nowe perspektywy zarówno refleksji etycznej, jak i metaetycznej.
I zapewne w tym miejscu szczególnie potrzebne jest słowo przestrogi przed nazbyt upraszczającym przeakcen-towaniem znaczenia neurobiologicznych korelatów działań moralnych i popadnięciem w skrajność redukcji (o charak-terze ontologicznym) sprowadzającej etyczność, rozumność i wolność ludzkiej woli jedynie do poziomu biologii neu-ronu/sieci neuronów [64]. Badania nad np. korelacją w pracy mózgu podczas podejmowania przez pacjenta świadomej zgodny na daną terapię mogą pomóc zrozumieć neuronalny mechanizm, który jest w to zaangażowany, a nawet proces działania tego mechanizmu, nie odkrywają jednak warto-ści i trewarto-ści przesłanek, które w tym procesie są brane pod uwagę (w tym kontekście, tj. w kontekście sprzeciwu wobec nieuprawnionego redukcjonizmu, w neuroetyce przywoły-wana jest filozoficzna koncepcja qualia [4, 64, 65, 66]).
Wnioski
Problemy moralne w medycynie lat 60. i 70. XX w.
doprowadziły do tego, że osoby profesjonalnie zajmujące się etyką porzuciły niezwykle abstrakcyjne, a w dużej mierze
jałowe spory i poświęciły swoją refleksję realnym oraz doniosłym problemom podejmowanym przez rodzącą się wówczas bioetykę, co ostatecznie przyczyniło się do znacz-nego rozkwitu samej etyki (mówi się wręcz, że „medycyna ocaliła życie etyki” [64]). Niewątpliwie pojawiła się wówczas nowa jakość w etyce medycznej (czy raczej „biomedycznej”, jak mówi się dla podkreślenia odrębności bioetyki od trady-cyjnej etyki lekarskiej [67]). Refleksja moralna przestała być wówczas domeną jedynie deklaracji czy kodeksów deon-tologicznych/etycznych ustalanych przez określone grupy zawodowe (przede wszystkim lekarzy, ale także innych pracowników ochrony zdrowia), a stała się przedmiotem prawdziwie szerokiej, a przy tym twórczej refleksji etycznej.
Czy powstanie neuroetyki po raz kolejny wprowadza nową jakość? Z całą pewnością, jeżeli jest ona rozumiana jedy-nie jako etyka neuronauki czy de facto jako subdyscyplina bioetyki, to nie wprowadza żadnej takiej, tj. rzeczywiście istotnej nowości. Inaczej z neuronauką etyki. Jej zainte-resowania wprowadzają w zupełnie nowe obszary badań.
Co więcej, dane empiryczne, jakich dostarczają neuronauki, każą bardzo poważnie przemyśleć źródła samej etyki (reflek-sja metaetyczna). O ile w związku z powstaniem bioetyki medycyna przyczyniła się do rozwoju etyki niejako biernie, poddając się refleksji filozofii moralnej, o tyle w związku z powstaniem neuroetyki medycyna ma do spełnienia rolę aktywną, uczestnicząc (we właściwym sobie zakresie i sto-sownie do swoich własnych metod i zasobu wiedzy) w aka-demickiej refleksji etycznej. W ten sposób neuroetyka staje się rzeczywiście „nowym sposobem uprawiania etyki” [68].
Piśmiennictwo
Cranford R.E.
1. : The neurologist as ethics consultant and as a member of the institutional ethics committee. The neuroethicist. Neurol Clin.
1989, 7, 697–713.
Lombera S., Illes J.
2. : The international dimensions of neuroethics. Dev World Bioeth. 2009, 9, 57–64.
Evers K.
3. : Towards a philosophy for neuroethics. An informed material-ist view of the brain might help to develop theoretical frameworks for applied neuroethics. EMBO Rep. 2007, 8, 48–51.
Farah M.J.
4. : Neuroethics: The practical and the philosophical. Trends Cogn Sci. 2005, 9, 13–40.
Fukushi T., Sakura O., Koizumi H.
5. : Ethical consideration of
neurosci-ence research: The perspectives on neuroethics in Japan. Neurosci Res. 2007, 57, 10–16.
Illes J.
6. : Neuroethics in a new era of neuroimaging. Am J Neuroradiol.
2003, 24, 1739–1741.
Illes J., Raffin T.A.
7. : Neuroethics: An emerging new discipline in the study of brain and cognition. Brain Cogn. 2002, 50, 341–344.
Neuroethics: Mapping the Field.
8. Ed. S.J. Marcus. DANA Press, New
York 2002.
Roskies A.
9. : Neuroethics for the New Millenium. Neuron. 2002, 1, 21–23.
Neurosciences. In: Medical Subject Headings. http://www.ncbi.nlm.
10.
nih.gov/mesh (6.03.2012).
O’Connell G.
11. : Tracking the impact of neuroethics. Cortex. 2011, 10, 417–422.
Illes J.
12. : Neuroethics. In: The 2008 progress report on brain research.
DANA Foundation, http://www.dana.org/news/publications/publication.
aspx?id=10764 (28.07.2010).
Illes J.
13. : Empowering brain science with neuroethics. Lancet. 2010, 9749, 1294–1295.
Whitehouse P.
14. : Empowering whom? Neuroethics at its limits. Lancet.
2011, 9764, 468.
Winslade W.J.
15. : Review of brain, body and mind: neuroethics with a hu-man face by Walter Glannon. Am J Bioeth. 2011, 11, 75–77.
Kolber A.
16. : Neuroethics: Give memory -altering drugs a chance. Nature.
2011, 476, 275–276.
Neuroethics: An introduction with readings. Ed. M.J. Farah. MIT Press, 17.
Cambridge 2010.
Glannon W.
18. : Review of Martha J. Farah, ed., Neuroethics: An introduc-tion with Readings. Neuroethics. 2011, 4, 263–265.
Andorno R.
19. : Short literature notices. Med Health Care Philos. 2011, 14, 219–223.
Racine E.
20. : Pragmatic neuroethics: Improving treatment and understand-ing of the mind -brain. MIT Press, Cambridge 2010.
Schick A., Eric R.
21. : Pragmatic neuroethics: Improving treatment and understanding of the mind -brain. Theor Med Bioeth. 2011, 32, 417–422.
Garnet A., Whiteley L., Piwowar H., Rasmussen E., Illes J.
22. :
Neuro-ethics and fMRI: mapping a fledgling relationship. PLoS ONE. 2011, 6, e18537.
Sosnowska B.
23. : Czy neurony lustrzane stanowią współczuciowy podkład ludzkiej moralności? Ann Acad Med Stetin. 2011. Sympozja I. Neuro-kognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009–2011, 21–32.
Korenicka D.
24. : Czy mamy wolną wolę? Neurony lustrzane a wolna wola. Ann Acad Med Stetin. 2011. Sympozja I. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu 2009–2011, 33–35.
Illes J.
25. : Empirical neuroethics. EMBO Rep. 2007, 8 (Spec No), S57–S60.
Niebrój L.
26. : Bioetyka programów życiowych. Rozwinięcie koncepcji pryncypializmu Beauchampa i Childressa. SUM, Katowice 2010.
Niebrój L.
27. : The origins of bioethics: Advances in resuscitations tech-niques. J Physiol Pharmacol. 2008, Suppl. 6, 515–522.
Northoff G., Witzel J., Bogerts B.
28. : Was ist “Neuroethik” – eine Disziplin
der Zukunft? Nervenarzt. 2006, 77, 5–11.
Northoff G.
29. : Neuroscience of decision making and informed consent:
An investigation in neuroethics. J Med Ethics. 2006, 32, 70–73.
Raine A., Yang Y.
30. : Neural foundations to moral reasoning and antisocial behavior. Soc Cogn Affect Neurosci. 2006, 1, 203–213.
Green R.M.
31. : From genome to brainome: Charting the lessons learned.
In: Neuroethics: Defining the Issues in Theory, Practice, and Policy.
Ed. J. Illes. Oxford University Press, New York 2006, 105–122.
Kennedy D.
32. : Neuroethics: An uncertain future. Proceeding of the So-ciety for Neurosciences Annual Meeting. SoSo-ciety for Neurosciences, New Orleans 2003.
Von der Neuroethik zum Neurorecht? Eds: S. Schleim, T.M. Spranger, 33. H. Walter. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2009.
Vincent N.A., Haselager P., Lokhorst G. -J.
34. : The neuroscience of
re-sponsibility – workshop report. Neuroethics. 2011, 4, 175–178.
Sheridan K., Zinchenko E., Gardner H.
35. : Neuroethics in education. In:
Neuroethics: Defining the issues in theory, practice, and policy. Ed.
J. Illes. Oxford University Press, New York 2006, 265–276.
Quesada Rogelia P.
36. : Impact of information technologies, neuroscien-ce, neuroethics and education. Revista Espanola de Pedagogia. 2011, 249, 289–303.
Farah M.J.
37. : Neuroethics: The ethical, legal, and societal impact of neuroscience. Ann Rev Psychol. 2012, 63, 571–591.
Rosenfeld J.V., Bandopadhayay P., Goldschlager T., Brown D.J.
38. : The
ethics of the treatment of spinal cord injury: Stem cell transplants, motor neuroprosthetics, and social equity. Top Spinal Cord Inj Rehabil.
2008, 14, 76–88.
Abi -Rached J.M.
39. : The implications of the new brain sciences. EMBO Rep. 2008, 9, 1158–1162.
Friedrich M.J.
40. : Neuroscience becomes image conscious as brain scans raise ethical issues. JAMA. 2005, 294, 781–783.
Parens E., Johnston J.
41. : Does it make sense to speak of neuroethics?
EMBO Rep. 2007, 8 (Spec No), S61–S64.
Kagawa C.
42. : Neuroethics and bioethics – implications of Balkanization controversy. Brain Nerve. 2009, 61, 11–17.
Viens A.M., Singer P.A.
43. : Introduction. In: The Cambridge textbook of bioethics. Eds: P.A. Singer, A.M. Viens. Cambridge University Press, Cambridge 2008, 1–6.
Kass N.E.
44. : Public health ethics: From foundation and frameworks to jus-tice and global public health. J Law Med Ethics. 2004, 32, 232–242.
Niebrój L.
45. : Etyka prowadzenia badań w naukach medycznych. Główne dokumenty deontologiczne. In: Metodologiczne podstawy badań na-ukowych w medycynie z elementami ogólnej metodologii nauk. Eds:
A. Jonkisz, L. Niebrój. SUM, Katowice 2010, 122–140.
Rubin S.B., Zoloth L.
46. : Clinical ethics and the road less taken: Mapping the future by tracing the past. J Law Med Ethics. 2004, 2, 218–225.
Hansson S.O.
47. : Implant ethics. J Med Ethics. 2005, 31, 519–525.
Niebrój L.
48. : Moral dilemmas in telemedicine: Bioethics and beyond? Pol J Philosophy. Conference Proceedings Series. 2010, 1, 67–76.
Niebrój L., Sabat D.
49. : Nowa rewolucja technologiczna: czy potrzebna jest nanobioetyka? Studium Vilnense A. 2007, 4, 45–48.
Racine E.
50. : Comment on “Does it make sense to speak of neuroethics?”
EMBO Rep. 2008, 9, 2–3.
Illes J., Bird S.J.
51. : Neuroethics: A modern context for ethics in neurosci-ence. Trends Neurosci. 2006, 29, 511–517.
Allhoff F.
52. : What are applied ethics? Sci Eng Ethics. 2011, 17, 1–19.
Roskies A.L.
53. : Neuroethics beyond genethics. EMBO Rep. 2007, 8 (Spec No), S52–S56.
Whitehouse P.J., Waller S.
54. : Involuntary emotional expressive
dis-order: A case for a deeper neuroethics. Neurotherapeutics. 2007, 3, 560–567.
Robinson H.
55. : Dualism. In: Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://
plato.stanford.edu/entries/dualism (6.03.2012).
Qin P., Northoff G.
56. : How is our self related to midline regions and the default – mode network? Neuroimage. 2011, 57, 1221–1233.
Hatfield G.
57. : René Descartes. In: Stanford Encyclopedia of Philosophy.
http://plato.stanford.edu/entries/descartes (6.03.2012).
Niebrój L.
58. : Autonomia a godność osoby starszej. In: Starzenie się a satysfak-cja z życia. Eds: S. Steuden, M. Marczuk. Wyd. KUL, Lublin 2006, 39–45.
Greene J.D., Sommerville R.B., Nystrom L.E., Darley J.M., Cohen J.D.
59. :
An fMRI investigation of emotional engagement in moral judgment.
Science. 2001, 293, 2105–2108.
Moll J., de Oliveira -Souza R., Eslinger P.J., Bramati I.E., Mourao-60. -Miranda J., Andrejuolo P.A. et al.: The natural correlates of moral sensivity: A functional magnetic resonance imaging investigation of basic and moral emotions. J Neurosci. 2002, 22, 2730–2736.
Moll J., de Oliveira -Souza R.
61. : Moral judgments, emotions and the
utilitarian brain. Trends Cogn Sci. 2007, 11, 319–321.
Erler A.
62. : Does memory modification threaten our authenticity? Neuro-ethics. 2011, 4, 235–249.
Demetriades A.K., Demetriades C.K., Watts C., Ashkan K.
63. :
-machine interface: The challenge of neuroethics. Surgeon. 2010, 8, 267–269.
Jedlička P.
64. : Neuroethics, reductionism and dualism. Trends Cogn Sci.
2005, 9, 172.
Tye M.
65. : Qualia. In: Stanford Encyclopedia of Philosophy. http://plato.
stanford.edu/entries/qualia (6.03.2012).
Toulmin S.
66. : How medicine saved the life of ethics. Perspect Biol Med. 1982, 4, 736–750.
Beauchamp T.L., Childress J.F.
67. : Principles of biomedical ethics. Oxford University Press, New York 2012.
Levy N.
68. : Neuroethics: A new way of doing ethics. AJOB Neurosci.
2011, 31, 2 (2), 3–9.
R O C Z N I K I P O M O R S K I E J A K A D E M I I M E D Y C Z N E J W S Z C Z E C I N I E 2013, 59, 1, 137–11
ANDRZEJ KIERZEK, JADWIgA KUCIEL-LEWANDOWSKA,
MAŁgORZATA PAPROCKA-bOROWICZ, ANDRZEJ POZOWSKI, PRZEMYSŁAW REJMAN