Ośrodki centralne w układzie hierarchicznym

Celem teorii ośrodków centralnych (TOC), zapoczątkowanej w 1933 roku przez Christallera (1966), niemieckiego geografa, a następnie rozwijanej przez wielu badaczy, w tym Löscha (1940, za: Maik, 1988), jest wyjaśnienie mechanizmu tworzenia się struktu-ry osadniczej, na którą składa się liczba, wielkość i rozmieszczenie miast, a także wynika-jące z tych cech ich znaczenie w tej strukturze (Christaller, 1966; Maik, 1988; Suliborski, 2010). Biorąc pod uwagę to, że nie wszystkie miasta oferują ten sam wachlarz usług i dóbr, główną zmienną objaśniającą jest funkcja centralna miasta, której znaczenie rozpatrywane jest zarówno wobec samego miasta, jak i w odniesieniu do relacji miasta z otaczającym je regionem. Funkcje centralne stanowią działalności gospodarcze wykonywane przez in-stytucje oferujące usługi i dobra nabywane nie tylko przez mieszkańców miasta, ale także przez ludność mieszkającą poza nim, co wynika z ich potrzeb społecznych i ekonomicz-nych. Skupiając się na sektorze usług, Christaller wyznaczył następujące funkcje centralne

— 140 —

określone przez działalność (Christaller, 1966; Suliborski, 2010): instytucji administracyj-nych, instytucji kulturalnych i religijadministracyj-nych, ochronę zdrowia, instytucji użyteczności pub-licznej, instytucji organizacji życia gospodarczego i społecznego (stowarzyszenia, związki itp.), instytucji finansowych i handlowych, zakładów rzemiosła i gospodarki komunalnej, rynek pracy oraz instytucji i urządzeń komunikacyjnych i transportowych. Lösch (1940, za:

Maik, 1988) z kolei wyodrębnia funkcje centralne, biorąc pod uwagę sektor przemysłowy.

Rangę funkcji centralnej określa przede wszystkim jej zasięg przestrzenny wyznaczo-ny przez wielkość obszaru, w którym usługi i dobra centralne danego miasta są nabywane, a także jej natężenie wyznaczone liczbą ludności w mieście i przybywającą spoza miasta w celu skorzystania z danych usług i dóbr. Występowanie i intensywność tych funkcji wyjaśnia zatem znaczenie poszczególnych miast, ich rozmieszczenie w odniesieniu do in-nych ośrodków oraz wzajemne relacje hierarchiczne między nimi. W efekcie tworzy się hierarchiczny układ heksagonalny, w centrum którego położone jest jedno lub kilka miast centralnych charakteryzujące się nadwyżką znaczenia funkcjonalnego, czyli posiadające funkcje centralne o najwyższej randze, oddziaływujące na największy obszar. Wokół nich zlokalizowane są miasta o niższej randze funkcji centralnych, a jeszcze dalej miasta nie-centralne. W obrębie systemu następują przemieszczenia ludności w celu zaspokojenia po-trzeb poprzez zakup usług i dóbr centralnych. Im wyższa ranga danej funkcji, tym większe i wyższe w hierarchii miasto ją pełni (Maik, 1988; Suliborski, 2010). Funkcje rozważane są zatem tylko w obrębie powiązań między danym miastem a obszarem jego ciążeń oraz do powiązań między ośrodkami różnych rzędów w ramach jednego regionu miejskiego, co ogranicza wartość poznawczą teorii na poziomie makroregionalnym (Jerczyński, 1973).

Teoria ośrodków centralnych ma charakter modelowy, jest zbudowana na zbiorze po-wiązanych ze sobą logicznie założeń i postulatów (Christaller, 1966). Racjonalność pro-ducentów i konsumentów, przejawiająca się między innymi w decydującej roli kosztów transportu przy wyborze najbliższego ośrodka centralnego, równość kosztów niezależnie od kierunków, równe zagęszczenie ludności, homogeniczność krajobrazu i brak różnic geo-graficznych obszaru, brak granic politycznych i administracyjnych, doskonała konkurencja i brak efektów zewnętrznych oraz równa siła nabywcza wszystkich mieszkańców (Baron Pollak, 2005; Eaton, Lipsey, 1982; Maik, 1988) są powodem ograniczonej weryfikacji prak-tycznej całej teorii. Jej wartość przejawia się w wyjaśnieniu korelacji między wielkością miasta a jego znaczeniem w systemie wynikającym z nagromadzenia i natężenia funkcji centralnych. Funkcje centralne wysokiego rzędu hierarchicznego mają charakter metropo-litalny i spełniane są przez największe miasta.

Christaller nie wskazał turystyki jako jednej z funkcji centralnych. Wynikało to z tego, że w czasach narodzin teorii uznawano, że turystyka jest działalnością zależną od zaso-bów naturalnych, a turystyka miejska nie była traktowana jako forma aktywności w czasie

Funkcja turystyczna w koncepcjach funkcjonalnych miast

Funkcja turystyczna w procesie internacjonalizacji miast

wolnym, której czynnikiem są potrzeby obcowania z walorami o charakterze kulturowym.

Funkcja turystyczna miała marginalne, najwyżej uzupełniające znaczenie w strukturze funk-cjonalnej miasta, zatem nie stanowiła podstawy do hierarchicznej organizacji jednostek osad-niczych, więc trudno ją było rozpatrywać w tym kontekście. Identyfikując ją na podstawie walorów naturalnych, Christaller nadał jej funkcję przypisaną do obszarów peryferyjnych, podkreślając znaczenie miast w rozwoju tych obszarów jako istotnych rynków emisyjnych (Christaller, 1963). W ciągu ostatniego półwiecza XX w. charakter i struktura popytu tury-stycznego zmieniły się jednak diametralnie w odniesieniu do motywów i celów wyjazdu oraz preferencji nabywczych i społecznych konsumentów usług turystycznych (Alejziak, 2009; Butler, 2006; Cho, 2010; Vanhove, 1996, 2010), podtrzymując rolę wielkich miast jako najważniejszych obszarów emisji ruchu turystycznego (Theuns, 2014), a dodatkowo nadając im status najchętniej odwiedzanego typu regionów turystycznych (Heeley, 2011;

Law, 2002; Spirou, 2011; UNWTO, 2012). Obecnie turystyka jest uznawana jako dzia-łalność, której rozwój jest zależny nie tylko od liczby i jakości zasobów naturalnych, ale także koncentracji przestrzennej i wynikających z niej efektów lokalizacji (korzyści wy-nikających z nagromadzenia działalności tej samej lub podobnych branż) oraz – co istot-niejsze – efektów urbanizacji wynikających z dywersyfikacji różnych rodzajów działalno-ści w miejscach, w których się rozwija (Gordon, Godall, 2000). Mimo tych zmian nadal można spotkać badania odwołujące się wyłącznie do peryferyjnego oddziaływania funkcji turystycznej (Awedyk, 2009).

Biorąc pod uwagę ogólne założenia koncepcyjne teorii oraz koncentrując się na walo-rach turystycznych występujących w miastach, można stwierdzić, że funkcja turystyczna spełnia w pewnej mierze cechy funkcji centralnej. Przede wszystkim tworzą ją bowiem działalności usługowe wywołujące ruch turystyczny do miasta, co jest jednym z warun-ków identyfikacji. Z drugiej jednak strony teoria ośrodwarun-ków centralnych nie zakłada zróż-nicowania krajobrazu miejskiego, a tym samym zróżzróż-nicowania atrakcyjności turystycznej poszczególnych ośrodków. Sprawia to, że centralność funkcji turystycznej tkwi z jednej strony w intensywności potrzeb turystycznych mieszkańców regionu w zakresie aktywności podejmowanych w miastach (np. zwiedzanie obiektów dziedzictwa oraz kultury współczes-nej, uczestnictwo w wydarzeniach itp.), która maleje wraz z odległością i integruje funk-cję turystyczną z funkcją rekreacyjną. Z drugiej strony jest pochodną rangi wynikającej z wielkości i intensywności występowania miejskich walorów turystycznych. Modelową hierarchiczność ośrodków zakłóca zatem istnienie w rzeczywistości unikatowych w ska-li narodowej lub ponadnarodowej walorów kulturowych (przede wszystkim dziedzictwa kulturowego) nie tylko w dużych ośrodkach metropolitalnych, ale małych miastach, które w teorii i w odniesieniu do innych funkcji umocowane są na niższym poziomie hierarchicz-nym. Przykładem takich miast jest polskie Gniezno, hiszpańskie Santiago de Compostella,

— 142 —

belgijska Brugia czy włoska Wenecja. Specyfika centralności funkcji turystycznej polega także na rozproszonym zakresie przestrzennym, odwzorowanym przez istnienie różnych motywów turystycznych odwiedzin miast i odpowiadającym im rodzajom aktywności od-wiedzających i turystów.

Teoria ośrodków centralnych, oparta na logicznych założeniach modelowych, z bie-giem lat okazała się niewystarczająca do opisu procesów rozwojowych miast oraz relacji zachodzących między nimi, szczególnie w warunkach rozwoju otwartych gospodarek na-rodowych. Założenie homogeniczności systemów osadniczych oraz równej koncentracji funkcji centralnych nie wyjaśniało rzeczywistego zróżnicowania i dysproporcji w tym za-kresie. Weryfikacji z rzeczywistością nie wytrzymał także postulowany porządek hierar-chiczny miast, kiedy w drugiej połowie XX wieku zaobserwowano wyzwalanie się wiel-kich miast ze swych wyznaczonych w teorii pozycji poprzez wchodzenie w różnorodne układy ośrodków równorzędnego znaczenia o sieciowym charakterze, czego nie brał pod uwagę Christaller. Kolejnym zjawiskiem, którego nie mogła wyjaśnić ta teoria, jest stale powiększający się rozdział między ponadnarodową siecią wielkich metropolii a układami miast średniej wielkości o krajowych obszarach oddziaływania (Hall, 1966; Komorowski, 2000; Short, Kim, 1999).