• Nie Znaleziono Wyników

Ochrona twórczości uczniów i nauczycieli

W dokumencie Muzyka w dialogu z edukacją (Stron 108-112)

Przedmiotem ochrony prawa autorskiego jest utwór – dzieło niematerialne, będące rezultatem działalności kreacyjnej człowieka. Ochrona utworu

przy-2 D. Flisak, [w:] M. Bukowski i in., Prawo autorskie i prawa pokrewne, Warszawa 2015, s. 603.

3 J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 65.

4 Ibidem.

5 Ibidem, s. 206.

108

sługuje od momentu jego ustalenia, tj. jakiegokolwiek zakomunikowania publiczności – nie jest więc konieczne utrwalenie utworu. W konsekwencji więc chronione będą też takie dzieła, jak improwizacja czy przemówienie. Dla przyznania ochrony nie jest konieczne spełnienie jakichkolwiek formalności.

Ustawodawca odrywa kwestię przyznania ochrony utworowi od takich okoliczności, jak wartość dzieła, jego przeznaczenie czy sposób wyrażenia. Za-mysłem ustawy jest bowiem możliwie szerokie objęcie swym zakresem niezwy-kle zróżnicowanych przejawów twórczości. Jak wykażę poniżej, orzecznictwo polskich sądów może unaocznić zaskakującą czasem tendencję do poszerzania katalogu dzieł chronionych. Dla przyznania ochrony nie mają też znaczenia takie okoliczności, jak rozmiar utworu, okoliczności jego powstania, czy oko-liczności osobiste autora – jego wiek, poczytalność, kwalifikacje6.

Zasadniczo jedynym wymogiem, jaki stawia prawo autorskie dla przyzna-nia ochrony, jest twórczy i indywidualny charakter dzieła. Cecha twórczości utożsamiana jest w doktrynie z cechą oryginalności i rozumiana jest subiek-tywnie – dany wytwór intelektu ma stanowić dla jego autora nowy rezultat twórczy7. Znacznie bardziej problematyczne w doktrynie jest ustalenie zakre-su znaczeniowego cechy „indywidualności”. Ten bowiem element oceny, czy mamy do czynienia z rezultatem zasługującym na ochronę prawnoautorską, ma być kryterium obiektywnym, warunkującym status utworu. Dookreśleniem tego pojęcia zajęły się sądy. Przytoczyć w tym miejscu można kilka stwierdzeń zawartych w orzecznictwie:

Twórczość […] jest zawsze przejawem indywidualnego ujęcia i w następstwie tego prowadzi do powstania rezultatu niepowtarzalnego i to bez względu na to, jaki jest rozmiar oryginalności rezultatu oraz jaka jest jego użyteczność lub wartość. Nie są przejawem indywidualnego ujęcia rozwiązania rutynowe, stoso-wane w podobnych sytuacjach, w szczególności wynikające z przyjętych w danej sytuacji reguł postępowania8.

W przypadku działania twórczego mamy do czynienia z sytuacją, w której […]

w ostatecznym rezultacie zawarte są elementy, których kształt zależy od osobi-stego ujęcia9.

6 Por. G. Mania, E. Laskowska, Prawo autorskie dla nauczycieli szkół artystycznych, Warsza-wa 2014, s. 8–9.

7 M. Poźniak-Niedzielska, [w:] System prawa prywatnego, t. 13, Prawo autorskie, red. J. Barta, Warszawa 2007, s. 9.

8 Wyrok SN z dnia 15 listopada 2002 r., II CKN 1289/00.

9 Wyrok SA w Warszawie z dnia 5 lipca 1995 r., I ACr 453/95.

109 […] przesłanka indywidualności utworu jest spełniona wtedy, gdy elementy jego

formy i/lub treści nie są w pełni wyznaczone przez uprzednio dane elementy należące do domeny publicznej. Innymi słowy oznacza to, iż przy kształtowaniu formy i/lub treści utworu jego twórca wykorzystał obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników utworu10.

Z powyższych orzeczeń wynika, że o indywidualności można mówić wów-czas, gdy rezultat procesu twórczego (utwór) odzwierciedla niepowtarzalną osobowość twórcy. Chodzi więc o takie sytuacje, w których twórca dysponował swobodą twórczą – o ostatecznym kształcie dzieła zdecydowały decyzje twór-cze autora. Określenie minimalnego poziomu indywidualności nie jest przy tym możliwe11. Indywidualność utworu oceniana jest każdorazowo przez sąd i jest kwestią faktyczną. Wskazówką może być jedynie jeszcze treść art. 1 ust. 21 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: „ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne”. A zatem konieczne jest swego rodzaju „przetworzenie” idei, nadanie jej formy, ukształtowanie jej, ażeby móc mówić o utworze i rozpatrywać jego indywidualność. Prawo au-torskie chroni bowiem formę wyrażania. Inna regulacja prowadziłaby do zbyt szerokiej ochrony i uniemożliwiałaby jakąkolwiek twórczość12.

Forma wyrażania może być rozumiana niezwykle szeroko, chronione mogą być bowiem nawet zbiory (np. antologie), o ile indywidualność przejawia się w decyzjach twórczych dotyczących wyboru i selekcji elementów zbioru. Gene-ralnie, uniwersalność regulacji, jak również liberalność kryteriów przyjmowana w orzecznictwie, doprowadziły do sytuacji, w której nazbyt rozszerzono zakres chronionych „dzieł”. Objęte ochroną prawnoautorską zostały bowiem takie rezultaty twórcze, jak: produkty ubezpieczeniowe, gminna strategia rozwoju, stylizacja modelki, kolekcja odzieży kucharskiej, wzór graficzny karty telefo-nicznej, trasa maratonu, rozkład jazdy, formularze, książki kucharskie, kompo-zycje kwiatowe, meble, kompozycja wędlin, projekt zagospodarowania placu13. Szerokie rozumienie pojęcia ochrony pozwala z pewnością na odpowiedź na pytania istotne z praktyki szkolnictwa artystycznego. Z dużym prawdopo-dobieństwem można bowiem stwierdzić, że korzystać z ochrony prawnoau-torskiej będą takie przejawy działalności, jak scenariusze lekcji, prezentacje

10 Wyrok SA w Krakowie z dnia 29 października 1997 r., I ACa 477/97.

11 Ibidem.

12 Por. J. Barta, R. Markiewicz, op. cit., s. 41–42.

13 Por. D. Flisak, op. cit., s. 37–38; J. Barta, R. Markiewicz, op. cit., s. 35; G. Mania, E. Laskowska, op. cit., s. 11.

110

podczas lekcji, autorskie programy nauczania, a także wszelkiego rodzaju opracowania tworzone na potrzeby szkolne: aranżacje, tłumaczenia, adaptacje.

Z tymże samym dużym prawdopodobieństwem należy jednak stwierdzić, że rezultaty twórcze uczniów mogą korzystać z ochrony prawnoautorskiej. Ma to istotne znaczenie ze względu na fakt, że twórczość uczniów, powstająca nawet podczas lekcji, nie jest objęta regulacją pracowniczą, a zatem szkoła nie nabywa praw do prac uczniów, o czym będę pisał poniżej.

Na gruncie prawa autorskiego chronione są nie tylko tzw. utwory samoistne, tj. niezależne kreacje twórcze, ale także utwory niesamoistne, czerpiące elemen-ty z twórczości zastanej. O niesamoistności utworów można mówić wówczas, gdy czerpią one elementy chronione z tworu pierwotnego w stopniu na tyle in-tensywnym, że na ich rozpowszechnianie niezbędna jest zgodna twórcy. Z taką sytuacją mamy do czynienia przede wszystkim w wypadku opracowań, które reguluje art. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Ustawodawca przez opracowania rozumie tłumaczenia, aranżacje, adaptacje, tj. takie rezul-taty twórczości, w których utwór pierwotny na skutek zabiegów opracowują-cego ukazywany jest w nowej postaci (nowa instrumentacja, nowy język itd.).

Utwory te związane są immanentnie i ściśle z utworami pierwotnymi, dlatego na korzystanie i rozporządzanie nimi niezbędna jest zgoda twórcy pierwotne-go (utwory te stanowią bowiem w istocie również formę rozpowszechniania utworu pierwotnego)14. Niezależnie jednak od zgody, utwory te same w sobie korzystają z ochrony prawnoautorskiej, o ile w procesie opracowywania twórca zależny korzystał z obszaru swobody twórczej, o którym mowa była przy oma-wianiu indywidualności utworu. Na korzystanie zatem np. z aranżacji utworu muzycznego niezbędna jest zgoda zarówno kompozytora oryginału, jak i kom-pozytora-aranżera. Co istotne i ważne w praktyce szkolnej, ochrona oryginału i opracowania mogą być różne w czasie – okres 70 lat liczony jest bowiem od-dzielnie od śmierci kompozytora oryginału, a odod-dzielnie od śmierci kompozy-tora aranżacji. Możliwa jest taka sytuacja, w której ochrona oryginału wygasła (i możliwe jest korzystanie z niego bez ponoszenia opłat), ale trwa ochrona opracowania. Wówczas szkoła może skorzystać jedynie z oryginału (chyba że działa w granicach dozwolonego użytku, o czym będzie mowa poniżej) lub specjalnie stworzonej aranżacji (np. własnej instrumentacji danego utworu).

Stworzenie przez twórcę utworu lub utworu zależnego wiąże się najczęściej z powstaniem na jego rzecz autorskich praw, tak osobistych, jak i majątkowych.

Jak wspominałem, uprawnienia osobiste są niezbywalne, powstają zatem

za-14 Por. E. Ferenc-Szydełko, [w:] Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, red. eadem, Warszawa 2011, s. 56–57.

111

wsze na rzecz twórcy i nie mogą stanowić przedmiotu obrotu. Natomiast w za-kresie swego ekonomicznego monopolu twórca może zawierać umowy upo-ważniające i rozporządzające, ma również uprawnienia zakazowe, chroniące jego utwór przed nieuprawnionym korzystaniem. Jeżeli jakikolwiek podmiot ma zamiar skorzystać z utworu (lub wykonania innego twórcy), a dobro to pozostaje pod ochroną prawa autorskiego, powinien uzyskać zgodę upraw-nionego lub działać na podstawie przepisu prawa (dozwolony użytek). Pra-wo autorskie zna jednakże jedną ważną z punktu widzenia praktyki szkolnej instytucję, na podstawie której na rzecz szkoły mogą przejść autorskie prawa majątkowe w pewnym zakresie bez konieczności zawarcia dodatkowej umowy.

W dokumencie Muzyka w dialogu z edukacją (Stron 108-112)