Czy jest to walka dawida z goliatem?
Pole magnetyczne przenika prawie wszystko… Krotność osłabienia PM o częstotliwości 50 Hz przy użyciu mate-riałów takich jak blacha aluminiowa lub stalowa wynosi co najwyżej kilka razy56. Do ekranowania pola magnetycz-nego należy stosować materiały, których względna przeni-kalność magnetyczna jest duża (co najmniej kilka tysięcy) i nie występuje zjawisko nasycenia. Najlepsze rezultaty przynosi stosowanie ekranów wielowarstwowych. Jest to jednak działanie uzupełniające [57].
Człowiek tworzy przepisy… Regulacje krajowe:
Indukcja magnetyczna w miejscach dostępnych dla lud-ności powinna wynosić do 75 µT natężenie pola
elek-56 Największą skutecznością charakteryzują się materiały Round Table of Magnetic Field Mitagation Techniques.
trycznego dla terenów przeznaczonych pod zabudowę 1000 V/m57.
Nieobligatoryjna Rekomendacja UE: dopuszczalna dawka indukcji magnetycznej 100 µT, dopuszczalne natę-żenie pola elektrycznego 5000 V/m58 [4].
Ze względu na częste wykazywanie w badaniach nega-tywnego oddziaływania PEM dodatkowe ustalenia mają na celu zmniejszenie poziomu pola magnetycznego o czę-stotliwości 50 Hz do wartości 0,4–10 µT.
Najefektywniejszą ochronę stanowi rozsądkowe korzy-stanie z dobrodziejstw technologicznych.
W przypadku komórek glejowych nie możemy napisać żadnego nakazu czy zakazu. Próbujemy walczyć z nimi farmakologicznie, co czasami przynosi pożądane efekty, np. suplementacja cyklofasfamidem powoduje złagodzenie objawów w chorobie Schildera.
Oddziaływanie pola magnetycznego na organizm czło-wieka jest niezwykłym zjawiskiem. Z jednej strony wiąże się z niebezpieczeństwem powstawania poważnych chorób, z drugiej od lat wykorzystywane jest jako skuteczne lekarstwo.
Komórki glejowe „odnawialne źródło energii” mózgu ciężko pracują by zapewnić „sprzyjające wiatry” dla morza neuronów. Jeżeli neurony metaforycznie porównałam do morza, to glej mogę określić jako mózgową sferę nie-biańską, która otacza i jednoczy wszystko. Nieboskłon sięga mórz i gór, rozciąga się z jednego bieguna na drugi. Taką moc w utrzymaniu homeostazy mózgu wykazuje istota biała.
w służbie zdrowiu…
„Na nic zda się nasza wiedza teoretyczna skoro nie potra-fimy przekształcić jej w czyn” Mikołaj Gogol.
Właściwie dozowane pola magnetyczne wykazują wła-ściwości lecznicze, również w chorobach, które same mogą wywoływać. Umysł może przekształcać „wroga” w „sojusz-nika”. W umyśle takim udział prądów glejowych w falach mózgowych wzrasta proporcjonalnie. Reakcje komórek gle-jowych na wytwarzanie impulsów elektrycznych w neu-ronach uwydatniają się w okresie wytężonej aktywności mózgu, co ma miejsce między innymi w chwilach olśnienia, tworzenia. Kreatywność ma wiele wspólnego z glejem…
Parametry pola oraz wartości indukcji pozwalają na roz-dzielenie i wyróżnienie dwóch metod:
Magnetoterapię, charakteryzującą się częstotliwo-ścią mniejszą od 100 Hz (z reguły 10–20 Hz) i indukcją 1.
57Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dnia 14.06.2007 r.
w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych oraz spo-sobów sprawdzania utrzymania tych rygorów oraz Mazur I., Wyjaśnienia do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 2007 r. zmieniające‑
go rozporządzenie w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko DzU Nr 158, poz. 1105
58 Dyrektywa 2008/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. zmieniająca dyrektywę 2004/40/WE w sprawie minimal-nych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi), (osiemnasta dyrektywa szczegółowa w ro-zumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG).
rzędu mT dokładnie 0,1–20 mT, tj. 2–3 razy rzędy większą od indukcji PM Ziemi59.
Magnetostymulację
2. 60 o częstotliwości 2–3 kHz i in-dukcji 1 pT–100 µT [58, 59].
Urządzenia emitujące PEM składają się z części gene-rującej oraz aplikatorów o charakterze solenoidu lub apli-katorów płaskich61. Wyróżnia się dwie grupy parametrów mających wpływ na wartości prądów wirowych induko-wanych w mózgu:
Wartości typowo elektryczne, zmieniane przy po-mocy zasilacza sterowanego, do których należy amplituda 1.
impulsu elektrycznego i czas jego narastania.
Wartości związane z geometrycznym wymiarami układu: rozmiary cewek2. 62, liczba zwojów cewki oraz jej położenie względem głowy pacjenta. Przypuszczalnie w nie-których schorzeniach (np. w depresji) kluczowe znaczenie terapeutyczne ma wytworzenie jak największego natężenia pola elektrycznego wewnątrz mózgu63 (krótkotrwałe prze-ciążenie układu) [4, 60, 61, 62].
W przypadku leczenia farmakologicznego działaniu chemicznemu leków podlega nie tylko mózg lecz całe ciało.
Metody fizykalne jawią się pod tym względem „czyst-sze”64.
Oddziaływanie pól niskiej indukcji wpływa na aktyw-ność wielu zmiennych fizjologicznych mózgu, niejedno-krotnie dochodzi do aktywacji procesów psychicznych odpowiedzialnych za świadomą percepcję, zwiększenie koncentracji uwagi oraz czasu jej trwania65. Pod ich wpły-wem dochodzi do zmienności niezależnych rytmów fal β oraz skokowych zmian synchronizacji aktywności neuro-nów66. Powodują zmianę przepuszczalności błony komór-kowej w kierunku wartości prawidłowych, a wytworzona różnica potencjałów umożliwia dalszą wymianę jonów;
wspomagają naturalną zdolność organizmu do regenera-cji (zmniejszenie skutków zaburzeń związanych ze stre-sem, stylem bycia czy szukaniem sposobów radzenia sobie
59 Efekt terapeutyczny wywołany jest również przez prądy płynące w tkankach.
60 Termin „magnetostymulacja” jest określeniem funkcjonującym w Pol-sce (wprowadzone w 1999 r. przez Aleksandra Sieronia i przyjęta w 2000 r.
przez uczestników Ogólnopolskiego Sympozjum Lekarzy i Fizykoterapeu-tów w Warszawie). W literaturze światowej zmienne pola elektromagnetycz-ne o skrajnie małej częstotliwości określaelektromagnetycz-ne są jako ELF -MF (Extremely Low Frequency–Magnetic Field).
61 Przy zasilaniu prądem wyprostowanym w otoczeniu aplikatorów wystę-puje pole magnetostatyczne (statyczne - stałe w czasie).
62 Promienie wewnętrzne, zewnętrzne i wysokość
63 Próg normy 0,1 A/m2
64 Przy zachowaniu odpowiedniej wartości prądów wirowych w części ciała poddanej leczeniu na odpowiednim z medycznego punktu poziomie zarówno w obszarze uszkodzonym (wartości prądów zapewniające efekt te-rapeutyczny) jak i w obszarach sąsiadujących eksponowanych zmiennym polem magnetycznym (wartości prądów, które nie przekraczają poziomów dopuszczalnych).
65 Głębokość penetracji maleje wraz ze zmniejszeniem się indukcji strumie-nia magnetycznego.
66 tzw. efekt placebo. Uważa się, że czasowa synchronizacja małych po-pulacji lokalnych sieci neuronowych stanowi fizjologiczną bazę dla obser-wowanych funkcji integracyjnych. Ich realizacja pozwala na elastyczne do-stosowanie się do zmieniającego się środowiska oraz umożliwia realizację zachowania nastawionego na cel. Zmiany fazy sygnałów EEG i potencjałów wywołanych (dyskretne, nieciągłe wartości) wskazują na deterministyczny charakter procesów mózgowych.
w trudnych sytuacjach). Ponadto regulują procesy psy-chofizjologiczne funkcjonowania organizmu i ułatwiają utrzymanie właściwej homeostazy w warunkach zmian środowiskowych [13].
Bardzo ważny jest wpływ stymulacji magnetycznej na układy neuroprzekaźnikowe i ich wzajemne interak-cje; dochodzi do wzrostu uwalniania endorfin z równole-głym podwyższeniem progu bólowego oraz wzmocnienia synaptycznej transmisji serotoniny [8, 64]. Instytut Badań Fizykochemicznych, pod kierownictwem Feliksa Jaroszyka, od ponad 20 lat zajmuje się optymalizacją niejednorodnego stałego pola magnetycznego (NSPM) w celu uzyskania najlepszych efektów terapeutycznych – czasami bardzo praktycznych jak zmniejszenie liczby popełnianych przez kierowców błędów [8, 65].
Wykazano zwiększenie oporności wejściowej oraz znaczne ok. 50% zmniejszenie częstotliwości spontanicznej neuronów o dużej aktywności. Następuje istotny wzrost wychwytu choliny w korze płatów czołowych i hipokampa67. Poprzez zmniejszenie tonusu naczyń mózgowych polepszył się metabolizm tkanki mózgowej. Wyraźnej poprawie ulega hemodynamika tętnicy środkowej mózgu [62, 63].
Korelacja pola magnetyczne – komórki glejowe jest dopiero poznawana. Pod wpływem magnetoterapii zwiększa się ich liczba oraz zmianie ulega synteza białek w komór-kach glejowych – wzrost w neuronach asocjacyjnych oraz zmniejszenie w neuronach efferentnych. Magnetostymu-lacja sprzyja wzrostowi mikropęcherzyków w hodowlach astrocytów68.
Szkodliwe działanie PEM jest najwyraźniej widoczne w intensywnie rozwijających się w mózgach dzieci. Poprawa funkcji poznawczych również powinna u nich zachodzić szybciej i efektywniej. Czy tak jest w rzeczywistości?
Jedną z największych zagadek neuropediatri wciąż sta-nowi autyzm69 określany jako ślepota (daltonizm) psychiczny.
W trakcie monitorowania i rejestracji fal mózgowych dzie-ciom pokazywano twarz matki i obcej osoby. Nie zareje-strowano żadnego sygnału wskazującego na rozpoznanie mamy. Spontaniczna zmiana w zapisie pojawiła się przy patrzeniu na ulubioną maskotkę. Dzieci z cechami auty-stycznymi widzą twarze innych ludzi jako zbiory obojęt-nych emocjonalnie części, które nie tworzą uporządkowa-nych emocji. Występuje tzw. triada zaburzeń myślowych, wyobraźni oraz komunikacji.
Już po pierwszym zastosowaniu pól magnetycznych nastąpił wzrost stopnia koncentracji uwagi i pojemno-ści pamięciowej. Wyzwalały one w świadomopojemno-ści dzieci uczucie ogólnego rozluźnienia warunkowanego stopnio-wym zmniejszaniem aktywności układu sympatycznego, równowagi emocjonalnej oraz wzrost dojrzałości komórek
67 Uaktywnienie syntezy acetycholiny i pobudzenie ośrodków układu przy-współczulnego.
68 Tym samym do pobudzenia transportu wewnątrzkomórkowego.
69 Szacuje się, że 2–9/10000 dzieci rodzi się z diagnozowanym autyzmem w tym ok. 75% powikłanych z różny, stopniem dysfunkcji umysłowych.
W regionie o zwiększonym zanieczyszczeniu środowiska (smog elektroma-gnetyczny?) schorzenie występuje u 1 na 500 urodzonych dzieci.
nerwowych70. Pozytywne zmiany zachodzą szybciej w gru-pie dzieci młodszych (3–5 lat) – fale α i θ niż w starszej (10–12 lat) – α, β i SMR71.
Zespół psychohiperaktywny (zespół psychohiperkine-tyczny) oraz jego głębsza postać – zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi (Atten‑
tion Deficit Hyperactivity Disorder – ADHD) charakteryzują się nadwrażliwością emocjonalną72 i wybitną chwiejnością strefy intelektualnej73. Ludzki mózg jest systemem o ogra-niczonych możliwościach a jego optymalnie wykorzysta-nie związane jest z właściwym ukierunkowawykorzysta-niem uwagi.
Komórki mikrogleju pomagają przebudowywać obwody w mózgu by umożliwić uczenie się.
Leczenia polega na zmniejszeniu nadmiernej aktywno-ści rytmów θ na korzyść aktywnoaktywno-ści szybkich rytmów fal β (15–20 Hz) i SMR. Magnetoterapia okazała się wyjątkowo skuteczna w zespole porażenia mózgowego74.
Należy pamiętać, że skuteczność terapii polem magne-tycznym w każdym przypadku jest indywidualna, a przed-stawiane rezultaty uśredniane. Wpływ mają różnice płciowe oraz cechy osobowości. Organizmy kobiet z silnym Ego i jego samokontrolą, wysoką inteligencją i samodzielnością w myśleniu najefektywniej reagowały na PM75. Kobiety i mężczyźni z zaburzeniami nerwicowymi i depresyjnymi reagowali oporniej. Młodsze osoby były bardziej wrażliwe na działanie pól niż starsze76. Niektórzy autorzy badań dopatrują się wrodzonej korelacji pomiędzy wrażliwością na PM z wrażliwością psychiczną (skłonność do wzru-szeń) [13]. Pole magnetyczne jest równie skuteczne w zabu-rzeniach mózgu starzejącego się, jak choroba Alzheimera czy Parkinsona. Wyniki badań zespołu Arendash’a z Flo‑
rida Alzheimer’s Disease wskazują, że promieniowanie emitowane przez telefony komórkowe może chronić przed rozwojem choroby Alzheimera [66]. Myszy w większości zmodyfikowane genetycznie (by w ich mózgach powstały płytki β -amyloidowe) napromieniowano i nie zaobser-wawano zaburzeń pamięci. Komórki glejowe segregują i kontrolują obwody neuronalne w hipokampie, następują
70 Na co wskazuje znaczący spadek mikrowoltowego poziomu rytmów fal θ i δ.
71 Wzrost złożoności stopnia zachodzących procesów umysłowych oraz elektrogeneza wymaga dłuższego czasu działania (?).
72 Łatwe powstawanie reakcji uczuciowych o dużej sile, która może być bierna lub czynna i dotykać głównie strefy poznawczej.
73 Poważne trudności z hamowaniem układu nerwowego i kontrolowaniem nadmiaru nieistotnych bodźców zewnętrznych i wewnętrznych. Zburzenia uwagi i niedostrzegania bezpośredniej korzyści z działania. Przyczyna:
zmniejszenie aktywności noradrenergtycznej, wzrost aktywności rytmów fal θ w czołowych i centralnych regionach kory mózgowej oraz zmniejszony metabolizm glukozy głównie w płatach czołowych.
74 Objawy: upośledzenie koordynacji ruchów, zaburzenia mowy, wzroku, u 20% dysfunkcja intelektualna. Ich częstość i intensywność zależą od umiej-scowienia, rozległości i głębokości uszkodzenia tkanki mózgowej. Zabu-rzenia poznawcze występują głównie w postaci deorientacji topograficznej w zakresie czynności konstrukcyjnych (zwłaszcza w rozpoznawaniu relacji i zależności przestrzeni ciała i odzieży), co negatywnie wpływa na percepcję, rozwój umiejętności czytania i pisania, rozróżnianie stron prawa -lewa. Wy-nik terapi PM był podobny jak w ADHD.
75 Badania przeprowadzono w zbliżonej grupie wiekowej kobiet i mężczyzn.
Stosowane dawki PM były we wszystkich przypadkach takie same.
76 Być może związane jest z większą intensywnością procesów kognityw-nych i ekspansywnością.
wolno ewolujące zmiany przetwarzania informacji. Astro-cyty regulują liczbę synaps, te o prawidłowym działaniu receptorów glutaminian skłania do ciasnego upakowa-nia synaps, te zmodyfikowane wycofują się z otoczeupakowa-nia neuronów i odswaniają synapsy. Ten rodzaj komórek gle-jowych komunikuje się za pomocą sygnalizacji wapnio-wej [67]. W 2002 r. naukowcy intensywnie badali korelację glej -pamięć. Usunięcie genu kodującego GFAP strocytu u myszy powoduje upośledzenie LTP i zaburzenia pamięci, z kolei wzmocnienie LTP można powiązać z defektem genu S100 [15].
Pola o częstotliwości 900 MHz emitowane przez telefon komórkowy mają pozytywny wpływ na funkcje poznaw-cze i pamięć operacyjną [68]. Stwierdzono przyspieszenie czasu reakcji prostej i w zadaniach mierzących czujność oraz skrócenie czasu potrzebnego do wykonania zadań arytmetycznych. Badania sekcyjne nie wykazały zmian w mózgowiu pod wpływem PM. Heinnebrg, dyrektor kli-niki w Neuheim w książce „Nieuleczalne choroby” napisał, że „Terapia magnetyczna u ⅓ pacjentów z Parkinsonem zmniejsza ograniczenia ruchowe, co w znacznym stopniu zwiększa zdolność koncentracji”.
Pole magnetyczne stanowi filar zabiegów rehabilita-cyjnych u chorych na stwardnienie rozsiane [69]. Przez-czaszkowa stymulacja (Transcranial Magnetic Stimu‑
lation – TMS) pozwala na aplikację 30 impulsów pola magnetycznego w ciągu sekundy, przy czym sam impuls trwa ok. 30 µs. Ten zmienny impuls generuje w tkance mózgowej prąd kołowy77. Za pomocą TMS na mózg można oddziaływać dwojako:
Stosując pojedyncze impulsy i pytając badanego o odczucia lub obserwując jego reakcje. Podczas stymulacji1. 78 w różnych miejscach pola widzenia pojawiały się parestezje wzrokowe (phosphenes)79.
Poprzez wielokrotną stymulację
2. 80 (repetive trans‑
cranial magnetic stimulation – rTMS) można zablokować działanie jakiegoś obszaru mózgu, co wytwarza przejściową sytuację odpowiadającą uszkodzenie tego regionu. Stymu-lacja obszaru mowy Brocki spowodowała zaburzenia mowy,
77 Przełom w TMS wiąże się ze skonstruowaniem elektromagnesu w kształ-cie ósemki. W jednej części prąd płynie zgodnie ze wskazówkami zegara, w drugiej przeciwnie; największe natężenie generowanego pola przypada w miejscu styku kół. Obie części ósemki powinny być umieszczone syme-trycznie względem powierzchni czaszki. Jeżeli jedna jest dalej od czaszki niż druga wytwarza znacznie słabszy prąd. Stymulować można powierzchnię kory, chociaż pobudzenie może rozejść się do innych struktur.
78 TMS wydaje się być metodą bezpieczną, do tej pory nie stwierdzono poważnych negatywnych konsekwencji. Niektóre źródła podają zaburzenia pamięci jako możliwe późne powikłania TMS.
79 Przy polu magnetycznym aplikowanym na lewo od linii środkowej (szcze-liny podłużnej) fotomy pojawiały się w prawym polu widzenia. Po zwięk-szeniu odległości od bieguna potylicznego, którego kora odpowiada dołkowi środkowemu fotomy przemieszczały się od środka pola widzenia ku bardziej obwodowym miejscom przy czym rosła ich wielkość. Podobna stymulacja kory ruchomej w płacie czołowym prowadzi do pojawienia się spontanicz-nych ruchów kończyn.
80 rTMS sporadycznie wywołuje napady padaczkowego bez żadnych póź-niejszych skutków.
podobne do wywołanych przy stymulacji elektrycznej81. Podczas stymulacji lewej półkuli mózgu w obszarze Brocki badani posiadali wyraźny problem z liczeniem 1–10 (spo-radycznie dochodziło do całkowitego zatrzymania mowy).
Nie dotyczyło ono śpiewu. Podobnie jak stymulacja homo-logicznego obszaru prawej półkuli82.
Silne osłabienie pola (mające wpływ na efekt terapeu-tyczny) następuje przy oddalaniu głowy od cewki. Odsu-nięcie głowy o 1 cm to spadek pola w mózgu o ponad 15%, odsunięcie o 5 cm – o ponad 50% [5].
Pole magnetyczne uważa się za czynnik wiążący rela-cje somy i psyche; podczas sesji terapeutycznej można podziwiać obraz rzeczywistej jedności psychosomatycz-nej człowieka83 [13]. Potrzebujemy zewnętrznej stymula-cji, aby uzyskać stan stabilizacji wewnętrznej? Czy ta jed-ność na dłuższą metę jest korzystna, czy może ograniczać możliwości mobilizacyjne organizmu na co dzień? Pozorny fizjologiczny chaos w pracy mózgu zapewnia optymalne dopasowanie do zmieniających się sytuacji, często przy-padkowe ale skuteczne. Czy przyzwyczajeni do warunków sprzyjających jedności potrafilibyśmy skutecznie egzysten-cjować i dokonywać prawidłowych wyborów w nieznanych, ekstremalnych sytuacjach84? Czy mamy prawo ingerować w psychikę (poza wskazaniami klinicznymi) tak głęboko?
Czy mielibyśmy wolną wolę?
Wyniki badań Karton i Bachmann’a z Uniwersytetu w Tartu wskazują, że pole magnetyczne może do pew-nego stopnia zablokować mówienie prawdy lub kłamstwa.
Szesnastu dorosłym ochotnikom rozdano kolorowe płytki, a następnie stymulowano korę przedczołową – ośmiu lewą jej stronę, reszcie prawą. Następnie poproszono każdego z nich o powiedzenie jakiego koloru płytkę otrzymał.
Osoby, którym stymulowano lewą stronę wykazywały większą tendencję do kłamstwa. Przy stymulacji ciemie-niowej kory mózgowej nie zaobserwowano takich rezulta-tów [69]. Zespół Young’a z Massachusetts Institute of Tech‑
nology poszedł o krok dalej – stymulował cały mózg. Przy ocenie moralnych bądź niemoralnych zachowań innych osób postawionych w fikcyjnych sytuacjach. Uzyskano dużą elastyczność w ocenach85. „Panuje powszechne prze-konanie, że podstawy moralne są zachowaniami w najwyż-szym stopniu wyuczonymi. Tymczasem wystarczy oddzia-ływać na płat skroniowy aby zmieniać podstawę moralną.
Jesteśmy tym zdumienie. Ludzkie poczucie dobra i zła nie wynika wyłącznie z edukacji, religii czy filozofii, ale w pewnym stopniu także z biologii mózgu” podsumowuje
81 W innym badaniu przy użyciu cewki powietrznej uzyskano maksymalną gęstość prądu 320 A/m2 występującą w zewnętrznych warstwach skóry przy największej wartości w mózgu 180 A/m2.
82 Generowanie mowy ma zlokalizowane obwody neuronalne, śpiewanie – nie.
83 „Rezonans” potencjałów mięśniowych (EMG), relacji skórno -galwa-nicznych (Skin Conductance/Galvanie Skin Response – SC/GSR), częstość rytmów oddychania (Breathe Per Minute – BPM), zmiany kardiowaskularne (Heart Rate – HR) ze stanami aktywności mózgowej.
84 Zdrowie to nie tylko brak chorób i prawidłowe funkcjonowanie wszystkich układów fizjologicznych, ale również brak nadmiernych obciążeń psychicz-nych i stresów, zdolność do aktualpsychicz-nych warunków środowiska pracy i życia.
85 Dokonywanie oceny – aktywacja prawego płata skroniowego.
koordynatorka [70]. Badania MRI u pacjentów z pseudo-logią wykazują wzrost liczby oligonendrocytów [15].