W sw ojej 35-letniej d z ia ła ln o ś c i sy tu a c ja Ś IN u le g a ła m o d y f ik a c jo m i z m ia n o m , w ra z z p rz e k s z ta łc a ją c ą się sy tu a c ją s p o łe c z n o -p o lity c z n ą k ra ju i re g io n u . P o c z ą te k I n s ty tu tu ściśle w ią z a ł się z o d w ilż ą 1956 ro k u . C h w ilo w a lib e ra liz a c ja d a ła szan sę n a p rz y w ró c e n ie lu b u tw o rz e n ie części reg io n aln y ch in sty tu cji i organizacji.
W ś r ó d n o w o p o w o ła n y c h lu b p rz y w ró c o n y c h in s ta n c ji k u ltu ro tw ó rc z y c h re g io n u znalazł się m .in. P ań stw o w y Z esp ó ł Pieśni i T a ń c a „Śląsk”, p o ja w iły się ty tu ły p r a s o w e („ P rz e m ia n y ”, „ P a n o ra m a ”), w reszcie u tw o rz o n o Ś IN 12. C o p raw d a, p e w n e d z ia łan ia w ty m k ie ru n k u p ro w ad zo n e były o d p o c zątk u la t 50. X X w ieku (n iem al o d razu p o z a m k n ię c iu I n s ty tu tu Ś ląskiego), ale
do p iero atm o sfera polskiego p a ź d z ie rn ik a p o z w o liła n a re a ln e p o d ję c ie p u b lic z n e j dy sk u sji i p ra c n a d k s z ta łte m i c h a ra k te re m p la n o w a n e j p la c ó w k i13.
D n ia i p a ź d z ie rn ik a 1956 ro k u k w e stią o d ro d z e n ia In s ty tu tu zajęła się W o jew ó d z
k a R a d a K u ltu ry . P o d c z a s p o s ie d z e n ia p o w o ła n o K o m ite t O rganizacyjny, n a k tó reg o czele s ta n ą ł p ro f, d r P aw eł R ybicki (so c jo lo g z U n iw e rsy te tu Jagiellońskiego, z w ią z a n y w c z e śn ie j ta k ż e z I n s ty tu te m Ś ląskim ). K o m ite t o d b y ł d w a p o sie d z e n ia (w p a ź d z ie rn ik u i listo p a d z ie 1956 ro k u ), z u d z ia łe m re p re z e n ta n tó w in n y c h o ś r o d k ó w n au k o w y c h , w w y n ik u k tó ry c h o p r a c o w a n o p ro je k t p rz e w id u ją c y p o w o ła n ie d o życia sto w arzy szen ia p o d n azw ą Śląski In s ty tu t. R ó w n o leg le p ro w a d z o n o p ra c e n a d z a ło ż e n ie m (re a k ty w a c ją ) Śląskiego T o w arzy stw a N a u k o w e g o , m a ją c e g o s ta n o w ić in s ty tu c ję re p re z e n tu ją c ą in te re sy n a u k o w c ó w z ró ż n y c h d z ie d z in w iedzy, o rg a n iz a c y jn ie z b liż o n ą d o Polskiej A k a d e m ii N a u k (P A N )14. O sta te c z n ie w ład ze w o je w ó d z k ie n ie w y ra z iły z g o d y n a p o w s ta n ie T o w a rz y stw a , z d e c y d o w a ły się n a to m ia s t n a p o w o ła n ie p la c ó w k i n a u k o w o -b a d a w c z e j. U c h w a łą z 13 m a r c a 1957 r o k u P re z y d iu m k a to w ick iej W R N zad ecy d o w ało fo rm a ln ie o p o w o ła n iu K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o S to w arzy szen ia p o d nazw ą: Śląski In s ty tu t N a u k o w y w K a
to w ic a c h 15. S am i tw ó rc y o d n o to w y w a li:
„Ś ląski I n s ty tu t N a u k o w y je s t w p e w n e j m ie rz e k o n ty n u a c ją d a w n e g o I n s ty tu tu Śląskiego w K atow icach, sięgającego sw ym p o c z ą tk ie m la t trz y d z ie s ty c h o k re s u m ię d z y w o je n n e g o ” 16. U c h w a ła W R N o b o k p o w o ła n ia Ś IN u s ta n a w ia ła 5 -o s o b o w y K o m ite t O rg an izacy jn y , w sk ła d k tó re g o w eszli: K a z im ie rz P o p io łe k (k ie ro w n ik Z a k ła d u H isto rii Śląska In s ty tu tu H isto rii PA N ), Jó zef P ie te r (re k to r W yższej Szkoły P e d a g o g ic z n e j w K a to w ic a c h ), M a k s y m ilia n Z io m e k (p ro fe s o r W yższej Szkoły E k o n o m ic z n e j w K a to w icach ), S tan isław Z ie m b a ( w ic e p r z e w o d n ic z ą c y Z a r z ą d u
G łó w n e g o S to w arzy szen ia D z ie n n ik a rz y P o lsk ich ) i Jacek K o raszew sk i (d y re k to r B ib lio tek i Ś ląskiej)17.
W s tę p n e zało ż en ie u tw o rz e n ia je d n e j in sty tu cji, po siad ającej o d rę b n e placów ki te re n o w e w K atow icach i O p o lu , p rz y n io sło w k ró tc e co ra z w y raźn iejsze ró w n ice z d a ń w ś r ó d sa m y c h o rg a n iz a to ró w . P o n ie w a ż r e p r e z e n ta n t o m o b u r y w a liz u ją c y c h o ś ro d k ó w n ie u d a ło się w y p ra c o w ać w sp ó ln e g o sta n o w isk a o d n o ś n ie d o u m ie js c o w ie n ia I n s ty tu tu , p o p rz e s ta n o n a u tw o r z e n iu k o le jn e j k o m is ji „ p o r o z u m ie w a w c z e j”, p o d p rz e w o d n ic tw e m s e k r e ta rz a I W y d z ia łu P A N S ta n isła w a A r n o ld a . P r ó b y u z y s k a n ia k o n s e n s u s u o k a z a ły się je d n a k n ie sk u te c z n e , k o m isja n ie z w o ła ła n a w e t sw ojego p o sie d z e n ia , a p o d k o n ie c k w ie tn ia 1957 ro k u O polskie T o w arzy stw o P rz y ja c ió ł N a u k ro zesłało z a p ro s z e n ia n a w a ln e z e b ra n ie c z ło n k ó w -zało ży cieli In s ty tu tu Śląskiego w O p o lu , k tó re o sta te c z n ie o d b y ło się 9 m a ja 1957 r o k u 18. W tej sy tu acji n ie m a l ró w n o leg le p ro w ad zo n o działania w K atow icach. Stan przygotow ań do działania In sty tu tu był już n a tyle zaaw ansow any, że w cze rw c u 1957 ro k u n a łam ach „D z ie n n ik a Z ach o d n ieg o ” o d n o to w a n o g ó r n o lo tn ie b rz m ią c e s ło w a: „ p o ra z trz e c i p o w staje w K atow icach u p o rc z y w ie b u rz o n a p la c ó w k a n a u k o w a p ra w d y i w ied zy o Śląsku”19. ŚIN stał się o rg a n e m P rezy d iu m W R N w K atow icach, 5 m a ja 1957 ro k u zo stał w y p o sażo n y w n ie z b ę d n e d o p o d ję c ia d z ia ła ln o ś c i ś ro d k i fin a n so w e (b u d ż e t). W d n iu 25 m aja 1957 ro k u , n a w n io s e k J. Z ię tk a , u tw o rz o n o fo rm a ln e p o d sta w y d o p o w o łan ia ty m c z a sow ego ze sp o łu w ykonaw czego. N a m o c y tej sam ej u c h w a ły „ fo rm a ln ie ” k ie ro w n i
k iem , a n a stę p n ie pierw szy m d y re k to re m In s ty tu tu z o sta ł J. K o raszew sk i20.
N a jw c z e ś n ie js z y o k re s is tn ie n ia Ś IN stan o w ił z je d n e j stro n y p ró b ę resty tu o w a
n ia p lacó w k i w jej p o p rz e d n im w ym iarze (z g o d n ie ze sp ra w d z o n ą d o tą d fo rm u łą:
n ie lic z n a g r u p a s ta ły c h p ra c o w n ik ó w ,
w sp ó łp ra c u ją c a z n a u k o w c a m i w ra m a c h k o n k r e t n y c h p r o je k tó w b a d a w c z y c h ) , z d ru g ie j c h a ra k te ry z o w a ł się d o ś ć d u ż ą sw o b o d ą w zakresie te m a ty k i b a d a ń i s p o s o b u p ro w a d z e n ia p ra c . P o d e jm o w a n e b a d a n ia d o ty c z y ły b a rd z o szero k iej p r o blem atyki, czego najlepszym św iadectw em p o z o sta je p o w o ła n ie 13 sp o łe c z n y c h k o m isji (sk u p iając y ch w sp ó łp ra c o w n ik ó w ):
so cjo g raficzn ej, etn o g ra fic z n e j, d e m o g ra - ficzn o -staty sty czn ej, ek o n o m ic z n e j, p e d a gogicznej, dialektologicznej, geograficznej, a rc h e o lo g ic z n e j, b ib lio g ra fic z n e j, h i s t o ry czn ej, niem co zn aw czej, p iś m ie n n ic tw a śląskiego o ra z k o o rd y n a c y jn e j d la b a d a ń h is to rii g ó rn ic tw a 21. L ata 1957-1960 p o z o stały o k re se m k sz ta łto w a n ia się s tru k tu r y o rg an izacy jn ej, a z n ik o m a lic z b a stałych, e ta to w y c h p ra c o w n ik ó w i sp ecy fik a p r o w a d z o n e j d z ia ła ln o ś c i p o z w a la ły je d y n ie n a o rg a n iz a c ję ty m c z a s o w y c h s t r u k t u r i d o ra ź n ą d z ia ła ln o ś ć k o m is ji22. D lateg o Ś IN d o k o ń c a la t 50. X X w ie k u tr u d n o o k reślić m ia n e m p la c ó w k i p o d e jm u ją c e j
„zlecenia” w ład z p arty jn y ch , a p ro w ad zo n e w n im p ra c e n ie n o s iły n a so b ie p ię tn a
„ p o lity c z n e j a g ita c ji”. D o d a tk o w o p r a c u ją c e i w s p ó łp ra c u ją c e z n im o so b y często n ie d aw ały w ła d z o m g w a ra n c ji p ro w a d z e n ia „ o d p o w ie d n ic h ” b a d a ń . D aw ały te m u zre s z tą w y ra z z a ró w n o w ła d z e p a rty jn e , ja k ró w n ie ż słu ż b y „ b e z p ie c z e ń stw a ”. S e
b a s tia n R o s e n b a u m w s p o m in a ł, że „już w listo p ad zie 1957 ro k u p a d a ły głosy z KW, ab y u n ik n ą ć sytuacji, w któ rej ŚIN o d d a n y z o sta łb y »w p a c h t n a jm n ie j p o s tę p o w y m , c z a s e m w rę c z s e p a r a ty s ty c z n y m , r e a k cy jn y m , sz o w in isty c z n y m , k le ry k a ln y m d z ia ła c z o m « ”23. W m a r c u 1958 ro k u p o d czas p o s ie d z e n ia s e k re ta ria tu K W P Z P R w K a to w ic a c h z a p o z n a n o z g r o m a d z o n y c h z n o ta t k ą „W s p r a w ie Ś lą s k ie g o I n s ty tu t u N a u k o w e g o ”, p r z y g o t o w a n ą p rz e z a n o n im o w e g o a u to ra , k tó r a w z a sa d z ie p o ś w ię c o n a b y ła „ p o lity c z n e m u n a s ta w ie n iu i n a u k o w e m u p o z io m o w i p ra c o w n ik ó w I n s ty tu tu ”. M o ż n a w n iej
by ło p rz e c z y ta ć m .in .: „G łó w n ą ro lę w I n sty tu cie b ę d ą oczyw iście o d g ry w a ć c z ło n kow ie k ie ro w n ic tw a i k ie ro w n ic y działów . N a czele I n s ty tu t u s to i ja k o k ie r o w n ik K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o i p.o. k ie r o w n ik In s ty tu tu d o c. d r J. K o raszew ski. Jest o n ró w n o c z e śn ie d y re k to re m B ib lio tek i Śląskiej i w y k ła d o w c ą lite r a tu ry w PWSP.
P olitycznie m a o n p rz e k o n a n ie ch ad eck ie i je s t b a rd z o z rę c z n y m i g ię tk im d z ia ła c z e m . Jako k ie r o w n ik I n s ty tu tu b ę d z ie z całą e n e rg ią i k o n se k w e n c ją ale ch y trze i w sp o só b zam askow any dążył d o tego, by n asza p a rtia i jej id eo lo g ia nie o d d z ia ły w a ły n a In s ty tu t i jeg o p ra c e n au k o w e. D w aj zastęp cy dr. K oraszew skiego: d r M ro w ieć i d r H e rn in g [sic/], z o sta h o d p o w ie d n io d o b ra n i i b ę d ą id e a ln ie re a liz o w a ć lin ię sw ojego k ie ro w n ik a . S e k re ta rz e m n a u k o w y m In s ty tu tu je s t n au czy ciel z R y b n ik a A lfo n s M ro w ie ć - b e z d o ro b k u n a u k o w e go. Z o stał o n w 1953 r. u su n ię ty n a w niosek K W z fu n k c ji k ie ro w n ik a sz k o ln ic tw a z a w o d o w e g o w R y b n ik u z p o w o d u fa w o ry zow ania lu d zi w rogo ustosunkow anych do naszej p a rtii. A. M ro w ie ć był c z ło n k ie m n a sz e j p a r t i i i z o s ta ł z a s w o ją p o s ta w ę z n iej w y kluczony. P rz e d w o jn ą b y ł z n a n y m d z ia ła c z e m san a c y jn y m . I z a stę p c ą d y r. I n s ty tu t u je s t m g r H e r n in g , k tó r y n ie zajm u je się p ra c ą nau k o w ą, n a to m ia s t p ro w a d z i p ry w a tn y w arsztat. P o lity czn ie - ch a d e k . N a czele d z ia łu h is to ry c z n e g o I n s ty tu tu z o s ta ł p o s ta w io n y p r a c o w n ik B ib lio tek i Śląskiej A lo jzy T arg - n ie p o siad ający żad n e g o ty tu łu n aukow ego. W y ró ż n ił się ty m , że n a ła m a c h « P rz e m ia n » za p o c z ą tk o w a ł i p ro w a d z ił n ie p rz e b ie ra jącą w śro d k a c h k a m p an ię szow inistyczną, o c z e rn ia ją c ą h is to rię ru c h u ro b o tn ic z e g o i m a r k s iz m u i z m ie rz a ją c ą d o o ż y w ie n ia k u ltu K o rfa n te g o i e n d e c k o -c h a d e c k ie g o n a c jo n a liz m u 24. N a naczeln eg o re d a k to ra p is m a In s ty tu tu « Z a ra n ie Śląskie» z o sta ł w y z n a c z o n y L. B rożek, z n a n y e n d e k , d y r e k to r M u z e u m w C ie sz y n ie , c z ło w ie k b e z ja k ie g o k o lw ie k d o ro b k u n au k o w eg o .
W R ad zie N au k o w ej je s t k ilk u c z ło n k ó w p a rtii (p ro f. A rn o ld , p ro f. Z io m e k ). R ad a n ie m a je d n a k d e c y d u ją c e g o w p ły w u n a d z ia ła ln o ś ć In s ty tu tu . P o z a ty m n ie m a w n im ta k ic h n a u k o w c ó w k o m u n is tó w , k tó rz y b y lib y sp e c ja ln ie w y c z u le n i n a id e o lo g ię c h a d e c k ą i s k ło n n i w y s tą p ić b o jo w o p rz e c iw k o n iej. N a to m ia s t e n d e c y m a ją w R ad zie sw o ich o b ro ń c ó w b a rd z o w y c z u lo n y c h n a m a r k s iz m . T a k im je s t np. p ro f. R ybicki, o b e c n ie p ro f. UJ, były d y r e k to r B ib lio te k i Ś ląsk iej, s p e c ja ln ie zw iązan y z c h a d e c k im ś ro d o w isk ie m n a szego w ojew ództw a. Prof. Rybicki w łączył się ak ty w n ie d o p ra c y w Instytucie i należy d o P re z y d iu m R a d y ”. Z w ie ń c z e n ie ra p o r tu s ta n o w ił z estaw w n io sk ó w , k tó re z d a n ie m je g o a u to ró w n a le ż a ło zrealizow ać, b y u ra to w a ć p lacó w k ę. N ajw ażn iejszy m b y ł p o s tu la t z m ia n p e rs o n a ln y c h , m i n .:
su g estia w p ro w a d z e n ia d o R a d y N a u k o wej „ n a u k o w c ó w -m a rk s is tó w ”; z m ia n y s k ła d u ś c is łe g o k ie r o w n i c tw a i cz ę śc i p ra c o w n ik ó w 25.
„ N a z e w n ą trz ” s y tu a c ja w y g lą d a ła je d n a k inaczej. K o m en tu jąc relacje In s ty tu tu ze śro d o w isk ie m Jacek K o raszew sk i p isał w 1957 ro k u : „ O g ó ln ie m o ż n a stw ierd zić , że z a r ó w n o s p o łe c z e ń s tw o ślą sk ie , ja k i tu t e js z e k o ła n a u k o w e p o w ita ł y p o w s ta n ie Ś ląsk ieg o I n s ty tu tu N a u k o w e g o z z a d o w o le n ie m . Z n a la z ło to w ie lo ra k i w yraz. M iejscow e in sty tu c je i o rg an izacje n a u k o w e w y ra z iły g o to w o ść sy stem aty cz
nej w s p ó łp r a c y z In s ty tu te m , n a p ły n ę ła ró w n ie ż p e w n a lic z b a ciek a w y ch m a n u sk ry p tó w . . ,”26.