WAŁBRZYSKIE KSIĘGARNIE W LATACH 1945–1950
3. Ogólna charakterystyka księgarstwa wałbrzyskiego
Powojenny wałbrzyski rynek księgarski był odbiciem sytuacji panującej w całym kra-ju, a jego ukształtowanie w zakresie form organizacyjnych nie odbiegało zasadniczo od innych miast. Ten pierwszy okres, obejmujący lata 1945–1950, charakteryzował się „bezplanowym i chaotycznym rozmieszczeniem sieci, tworzonej nie na zasadzie potrzeb, ale na zasadzie walki konkurencyjnej o lokale księgarskie między różnymi organizacjami księgarskimi”69. Powstało wówczas aż czternaście placówek, których właściciele wykorzystali sprzyjające okoliczności oraz warunki dla prowadzenia tego rodzaju działalności. Większość tych firm miała charakter asortymentowych księgarni prywatnych (9) i bardzo szybko znikła z rynku księgarskiego (ok. 1948 r.), gdyż nie wytrzymała konkurencji dynamicznie rozwijających się spółdzielni księgarskich. Były to przeważnie małe, powstające żywiołowo placówki, biernie ustosunkowane do kwestii propagowania czytelnictwa, nieprzystosowane „pod względem lokalowym i wyposażenia oraz często dublujące się na jednej ulicy”70. Taki charakter miały m.in.
firmy Pankracego Kardasia, Jakuba Fiszbina, Franciszka Pobereczki, Mieczysława Pachy, W. Belau, Ireny Staszko, Agnieszki Nowakowej, Jana Hanuskowskiego, Ed-warda Korcza. Wśród wielu przyczyn upadku tych firm można wymienić, za Połciem, nieznajomość potrzeb rynku, niefachowość młodych kadr księgarskich, brak ogól-nokrajowego hurtu księgarskiego oraz wysokie koszty handlowe i deficytowość wielu placówek71. Nie dziwi, że liczba księgarni spadała i następowało stopniowe zmniejsza-nie udziału firm prywatnych na rzecz księgarni spółdzielczych (1 mała spółdzielnia i 3 spółdzielnie duże), które wiodły prym na rynku, zwłaszcza od 1946 r.72
Ten rodzaj działalności był wówczas bardzo pozytywnie przyjmowany i szero-ko propagowany przez władze państwowe. Jak pisze Kazimierz Rzewuski „zakładanie spółdzielni księgarskich […] należy uznać za najbardziej charakterystyczną cechę księ-garstwa powojennego”73. Do roku 1950 przetrwały w mieście jedynie księgarnie na-leżące do ogólnopolskich spółdzielni wydawniczych „Książka i Wiedza”, „Czytelnik”
oraz miejscowej „Książnicy Spółdzielczej”.
69 S. Połeć, Organizacja i ekonomika księgarstwa, Warszawa 1962, s. 50.
70 T. Hussak, Księgarstwo bliskie czytelnikom, Olsztyn 1991, s. 10.
71 S. Połeć, op. cit., s. 50–51.
72 S. Malawski, Zasięg organizacyjny spółdzielni księgarskich, „Praca Księgarska” 1948, nr 3, s. 3.
73 K. Rzewuski, Księgoznawstwo, Warszawa 1987, s. 176.
Wałbrzyskie księgarnie w latach 1945–1950 171
Tabela 4. Księgarnie spółdzielcze w Wałbrzychu w latach 1945–1950 Lp. Nazwa
„Wiedza” 3.11.1946 r. Janina Hillekes
ul. Gdańska 3 pl. 3 Maja 4 (we wrześniu 1949 r.
lokal zlikwidowano)
W zakresie przestrzennego rozmieszczenia księgarni w Wałbrzychu możemy mó-wić o zdominowaniu centrum miasta przez tego typu placówki, gdyż zdecydowana większość z nich funkcjonowała w granicach Śródmieścia, które pełniło wówczas rolę centrum handlowego i kulturalnego. Sklepy księgarskie miały swe siedziby bądź przy głównych ulicach miasta (Słowackiego, Limanowskiego), bądź w pobliżu rynku, czy też decydujących węzłów komunikacyjnych miasta (al. Wyzwolenia).
Dominującą formą własności było początkowo księgarstwo prywatne, które od 1948 r. zostało całkowicie wyparte z rynku przez spółdzielnie księgarskie, bowiem to właśnie je uznano za najodpowiedniejszy system do rozprowadzania książek. Od 1950 r.
przeważały natomiast placówki państwowe będące w posiadaniu Przedsiębiorstwa Państwowego „Dom Książki”.
Opierając się na zgromadzonym materiale możemy stwierdzić, że w zakresie asor-tymentu wyróżniamy konsekwentną linię rozwoju charakteryzującą się dwiema ce-chami. Pierwsza to zrozumiałe łączenie asortymentu księgarskiego z materiałami biu-rowo-papierniczymi, druga zaś to wyraźna specjalizacja poszczególnych placówek.
Bez wątpienia pierwsza cecha związana była z obawą właścicieli, iż z samej sprzeda-ży książek nie zdołają się utrzymać. Bez materiałów piśmienniczych i artykułów biu-rowych egzystencja księgarzy byłaby w wielu przypadkach niemożliwa. Druga cecha nieodłącznie związana była z odbiorcą, do którego kierowano ofertę. Zainteresowanie książką przejawiali nieliczni mieszkańcy miasta, a klientami księgarni w głównej mie-rze byli uczniowie oraz nauczyciele, którzy kupowali podręczniki oraz lektury szkol-ne. Nie dziwi zatem popularność szkolnego i papierniczego asortymentu. Istotną rolę w asortymencie księgarskim spełniały także książki obcojęzyczne, a to z racji zamiesz-kiwania w mieście sporej liczby osób narodowości niemieckiej.
W wałbrzyskich księgarniach dominowały oczywiście nowe publikacje. Źródłem zaopatrzenia były największe oficyny wydawnicze z całego kraju, a także firmy miej-scowe. Trzeba pamiętać także o tym, że w latach 1945–1946 półki zapełniały nierzad-ko książki pochodzące od samych księgarzy, bądź innych osób przybywających do miasta, które przywoziły ze sobą całe księgozbiory.
Rok 1950 zamknął ten pierwszy chaotyczny okres i przyniósł znaczne zmiany w dotychczasowej geografii rynku księgarskiego. Powstały wówczas „Dom Książki”
zajął się reorganizacją i porządkowaniem przejętej sieci księgarń, łącząc małe placów-ki, organizując nowe księgarnie w poszczególnych dzielnicach wielkich miast, wymie-niając ciasne i niedogodne lokale na bardziej nowoczesne itd.74 Restrukturyzacja sieci księgarskiej przebiegała w kilku etapach (modernizacja i rozbudowa, okres specjalizacji i samoobsługi oraz intensywna rozbudowa sieci) – te zjawiska należałoby obszernie skomentować, stąd powinny stać się tematem osobnego artykułu.
BIBLIOGRAFIA
Archiwum Akt Nowych w Warszawie:
163: Związek Księgarzy Polskich, sygn. 4, 14, 17, 21, 59
209: Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich, sygn. 4, 387 Archiwum Państwowe we Wrocławiu, oddział w Kamieńcu Ząbkowickim:
620: Zarząd Miejski i Miejska Rada Narodowa, sygn. 145, 191, 198, 206, 210, 214, 217, 219, 221, 302.
810: Miejska Rada Narodowa i Zarząd Miejski Biały Kamień, sygn. 3.
Archiwum Biblioteki Narodowej, Zakład Dokumentacji Księgoznawczej:
Archiwum Feliksa Pieczątkowskiego, teczki za lata 1945–1948.
Archiwum Stowarzyszenia Księgarzy Polskich, teczki za lata 1945–1948.
Archiwum Związku Księgarzy Polskich, teczki za lata 1946–1948 Materiały Komisji Weryfikacyjnej ZKP i PTWK, teczki za lata 1945–1948.
Spuścizna Stanisława Tarkowskiego, teczki za lata 1945–1948.
Arct Z., Pionierskie księgarnie województwa wałbrzyskiego, cz. II, „Trybuna Wałbrzyska” 1979, nr 30.
Bielawska S., „Książnica Spółdzielcza w Wałbrzychu” w latach 1945–1950, [w:] Nowa kronika wałbrzyska, t. III, red. S. Bielawska, Wałbrzych 2015.
Bielawska S., Szkice z dziejów powojennego drukarstwa wałbrzyskiego (1945–1950), [w:] Nowa kronika wał-brzyska, t. II, red. S. Bielawska, Wałbrzych 2014.
Biliński L., Ruch wydawniczy i księgarstwo w Polsce Ludowej, Warszawa 1974.
Biliński L., Zarys rozwoju ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej, Warszawa 1977.
Ciszewska W., Książka w Toruniu w latach 1945–1950. Ruch wydawniczo-księgarski, Toruń 2005.
Ciszewska W., Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach 1945–1956, Toruń 2015.
Hussak T., Księgarstwo bliskie czytelnikom, Olsztyn 1991.
Klukowski B., Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce, Warszawa 2008.
Kondek S.A., Papierowa rewolucja, Warszawa 1999.
74 Ruch wydawniczy…, op. cit., s. 31.
Wałbrzyskie księgarnie w latach 1945–1950 173
Kondek S.A., Władza i wydawcy: polityczne uwarunkowanie produkcji książek w Polsce w latach 1944–1949, Warszawa 1993.
Malawski S., Księgarstwo spółdzielcze. Instrukcja dla organizatorów, Łódź 1945.
Malawski S., Zasięg organizacyjny spółdzielni księgarskich, „Praca Księgarska” 1948, nr 3.
Nowak P., Poznań jako ośrodek wydawniczy w dwudziestoleciu 1919–1939, Poznań 1997.
Ożarzewski C., Zarys dziejów książki i księgarstwa, Poznań 1963.
Połeć S., Organizacja i ekonomika księgarstwa, Warszawa 1962.
Ruch wydawniczy, prasa, drukarstwo i księgarstwo w latach 1945–1954, Warszawa 1956.
Rzewuski K., Księgoznawstwo, Warszawa 1987.
Siekierski S., Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1965.
Zarządzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie utworzenia Centrali Obrotu Księgarskiego „Dom Książki”,
„Monitor Polski” 1950, nr A–7, poz. 72.
Zawadka M., Z działalności „Wiedzy”, [w:] „Książka i Wiedza”: przeszłość i teraźniejszość 1918–1968, War-szawa 1968.
SUMMARY
WAŁBRZYCH’S BOOKSTORES IN THE YEARS 1945–1950
The years 1945–1950 was the time when in Wałbrzych the Polish bookselling was created, referring to the pre-war’s structure of the publishing branch, characterized by the coexistence of a different forms of eco-nomic activity (private, cooperative and state firms) simultaneously leading the bookselling activity. This is also a time of creating the basics of so called social bookselling, consisting in gradual reduction of the acti-vity of the private booksellers. So called the battle of the trade, launched in 1947, consisting in the gradual reduction non-state and non-party bookstores was subordinated to a new social – economic system and the dogma of the nationalization of this part of the trade. The process of closing the private and the coopera-tive bookstores closes finally in 1950, when “Dom Książki” (“The House of a Book”) has been established, which role was to create a consistent bookstore’s network.
Tłumaczenie: Piotr Retecki
ZBIGNIEW GRUSZKA Katedra Informatologii i Bibliologii
Uniwersytetu Łódzkiego