CZĘŚĆ II – SZCZEGÓŁOWA
14. Ogólne wskazówki dotyczące dostosowania wnętrz o charakterze
i ekspozycyjnym do potrzeb zwiedzających z dysfunkcją wzroku
Autor: mgr Alina Talukder.
Sale edukacyjne, specjalnie przygotowane do przekazywania wiedzy o środowisku leśnym, stwarzają użytkownikom optymalne warunki do nauki.
W celu zdobycia informacji zwiedzający może korzystać z różnych form przekazu (zarówno o charakterze tradycyjnym, jak i z wykorzystaniem najnowszych rozwiązań technicznych) oraz fachowej pomocy edukatora leśnego. Kanałami pobierania informacji są wszystkie zmysły: wzrok, słuch, dotyk, zapach. Istotne jest, aby informacje były przedstawiane w sposób interesujący, zrozumiały i dostępny dla każdego zwiedzającego.
Nauka w sali edukacji leśnej ma szczególne znaczenie dla osób z dysfunkcją wzroku, ponieważ w naturalnym, leśnym środowisku szereg informacji jest dla tej grupy niedostępny. Izba edukacyjna z eksponatami zwierząt, ptaków, powiększonymi lub pomniejszonymi modelami gatunków leśnej fauny i flory jest bardzo często jedynym sposobem na dotykowe zapoznanie się z ich wyglądem. Jednocześnie swobodny dostęp do wszystkich zgromadzonych w sali informacji stwarza optymalne warunki dla bezwzrokowego zapoznania się z tym środowiskiem. Potrzeby poznawcze osób słabo widzących i niewidomych są takie same, jak i osób pełnosprawnych wzrokowo, jednak sposób ich zaspokojenia wymaga pewnych dostosowań do możliwości zwiedzających. Bardzo często te dodatkowe formy przekazu są również interesujące i wykorzystywane przez osoby w pełni sprawne wzrokowo.
Nawiązywanie kontaktu z osobami z dysfunkcją wzroku
Dla osób z niepełnosprawnościami codzienne życie jest pełne małych i dużych przeszkód i trzeba dużo wrażliwości i taktu, aby nie urazić kogokolwiek swoim zachowaniem lub wypowiedzią. Rozmowa z osobą niewidomą bywa trudna dla osoby widzącej, przyzwyczajonej do nawiązywania kontaktu wzrokowego z rozmówcą. Bywa, że prowadzi to do groteskowych sytuacji, podczas których niewidomy, będący z przewodnikiem, traktowany jest jak osoba obarczona dwiema dysfunkcjami: wzrokową i słuchową. Rozmawiający pomijają jego osobę, kierując wypowiedzi wyłącznie do przewodnika. Mój niewidomy kolega opowiadał dykteryjkę, jak to zwrócił się w bezpośredniej rozmowie do pracownika LP z prośbą o umożliwienie mu obserwowania polowania z ambony. Pytany skierował twarz w stronę przewodnika i odpowiedział: „Ale ten pan nic tam nie zobaczy!”.
Warto wiedzieć, że niewidomy rozmówca potrafi ocenić zarówno wzrost, jak i kierunek, w którym zwrócona jest twarz mówiącego. Ponadto osoba z dysfunkcją wzroku ma nawyk kierowania swojej twarzy w kierunku rozmówcy. Dlatego rozmawiając z osoba niewidomą, patrzmy na nią. To wszystko czyni konwersację bardzo naturalną.
Udzielanie pomocy osobie z dysfunkcją wzroku należy rozpocząć od zadania pytania: „Czy mogę pani/panu pomóc?”. Jeśli nie mamy pewności, czy
104 Las bez barier – obiekty kubaturowe
rzeczywiście oczekuje ona pomocy, upewnijmy się, pytając: „Czy potrzebuje pani/pan pomocy?”. Chcąc poprowadzić osobę niewidomą, najlepiej jeśli staniemy obok niej na tyle blisko, aby delikatnie poczuła położenie naszego ramienia/ręki (stoimy wówczas skierowani w tę samą stronę), umożliwi to jej zorientowanie się w naszym położeniu i ułatwi uchwycenie nas w odpowiedni dla niej sposób.
Zbliżając się do schodów, informujemy o tym prowadzonego i dodajemy, czy schody prowadzą w górę, czy w dół. Osoba prowadząca idzie zawsze przed niewidomym.
Spotykając osoby z ograniczeniami wzrokowymi, nie obawiajmy się używać słów związanych ze wzrokiem typu: widzieć, widok, widzialny itd. Słowami tymi posługują się sami niewidomi; nie używa się sformułowań typu „dotykałem królika”
czy „oglądałem królika palcami”, ale właśnie „widziałem królika” (chociaż faktycznie królik ten był widziany dotykiem). Czasami możemy spotkać się z żartem z własnej niepełnosprawności. Przewodnik włącza światła w sali, „aby było lepiej widać eksponaty”. Niewidomy uczestnik mówi: „Chyba żarówka się zepsuła, bo nie widzę lepiej”. W rozmowie starajmy się opisywać obiekty z użyciem nazw kolorów, szczególnie są to cenne informacje dla osób ociemniałych; dzięki naszym opisom, odszukują w pamięci wrażenia kolorów, wzbogacając wyobraźnię. Nie jest to oczywiście regułą, są osoby, dla których opis z użyciem kolorów jest bezsensowny („Przecież i tak tego nie zobaczę.”). Zawsze możemy to uściślić, pytając słuchaczy o ich potrzeby. W otoczeniu osób niewidomych używajmy słów pokrewnych od słowa „widzieć”, np. zaobserwować, zauważyć, oraz nazw kolorów.
Nie starajmy się podczas całego spotkania szczególnie opiekować się osobami z dysfunkcją wzroku. Jeśli w grupie będą na przykład dwie osoby niewidome, dobrze jest przed rozpoczęciem zajęć przeznaczyć chwilę czasu na ustalenie z nimi rodzaju pomocy. Edukator może zwięźle nakreślić schemat zajęć, aby osoba z dysfunkcją mogła określić swoje potrzeby. Może się zdarzyć, że niewidomy w ogóle zrezygnuje z pomocy prowadzącego zajęcia, opierając się tylko na współpracy ze swoim przewodnikiem. Wcześniejsze ustalenie zasad współpracy pomiędzy prowadzącym a osobą lub grupą osób z dysfunkcją sprawia, że zajęcia są bardziej efektywne dla wszystkich uczestników.
Chorób oka jest wiele i powodują one różnego rodzaju uszkodzenia w polu widzenia. Większość osób określanych medycznie i potocznie jako niewidome posiada szczątkowe widzenie, które umożliwia im postrzeganie kształtów, a przy sprzyjającym oświetleniu – również intensywne kolory. U części widzenie może ograniczać się tylko do poczucia światła (zauważy włączoną lampę, określi porę dnia). Tego rodzaju widzenie wykorzystywane jest tylko w orientowaniu się w przestrzeni.
Duża liczba schorzeń oka, a często ich współwystępowanie przekłada się na różnorodność w postrzeganiu przedmiotów i przestrzeni.
W przypadku braku wzroku lub jego poważnego ograniczenia nasz organizm ma możliwość intensywniejszego wykorzystywania informacji płynących z pozostałych zmysłów, co w jakiejś mierze rekompensuje tę stratę. Dotyk i słuch są wówczas dwoma najważniejszymi kanałami informacyjnymi. Dotyk pozwala nam „zobaczyć” obiekty, stworzyć sobie ich wyobrażenia, poczuć ich temperaturę, a słuchem możemy je „dostrzec” z odległości. Nie posiadając wzroku, można nauczyć się rozróżniać wiele ptaków, wykorzystując do tego brzmienie ich głosów, a jednocześnie można nie znać wyglądu żadnego z nich. Aby mogło powstać adekwatne do rzeczywistości wyobrażenie obiektu, niewidomy musi mieć możliwość dotykowego zapoznania się z nim. Najczęściej postrzegania dotykowe wymagają dodatkowego opisu osoby widzącej. Im więcej doświadczenia
w oglądaniu różnych kategorii obiektów ma oglądający, tym proces identyfikowania jest szybszy i tym rzadziej wymaga słownego opisu. Im więcej obrazów zgromadzi się w jego wyobraźni, tym łatwiej jest wytworzyć nowe, na podstawie jedynie usłyszanego opisu słownego.
Wzrok jest najszybszym i najobszerniejszym źródłem informacji dla człowieka i – co ważne – korzystanie z niego nie wymaga wysiłku, wystarczy podnieść powieki. Bezwzrokowe postrzeganie wymaga od oglądającego poświęcenia temu procesowi większej ilości czasu i własnej energii. Oglądając rzeźbę, reliefową mapę, sukcesywnie badamy kolejne fragmenty, aby na końcu dokonać ich syntezy. Podobnie jest z obrazem słuchowym: chcąc zidentyfikować śpiewającego ptaka, nie wystarczy go usłyszeć – trzeba się wsłuchać przez chwilę w jego śpiew. Osoby z dysfunkcją wzroku potrzebują więcej czasu na zapoznanie się z eksponatami aniżeli sprawnie widzący.
Ta informacja jest szczególnie istotna przy prowadzeniu zajęć z młodszymi uczniami, wśród których znajdują się dzieci z dużymi ograniczeniami w postrzeganiu wzrokowym oraz pełnosprawne; znaczne czasowe różnice w postrzeganiu wymagają od prowadzącego dużej sprawności organizacyjnej i merytorycznej w prowadzeniu zajęć.
Utrudnienia, jakie pojawiają w postrzeganiu otoczenia w przypadku braku wzroku lub znacznego jego uszczerbku, to:
trudności w samodzielnym chodzeniu w miejscach nieznanych i o dużym natężeniu hałasu (pracujące maszyny, gwar rozmów),
brak możliwości zobaczenia maleńkich obiektów, tj. mrówka, mały kwiatek itp.,
brak możliwości zobaczenia dużych obiektów, np. budynku, drzewa, ambony,
brak możliwości zobaczenia pewnych zjawisk, jak np. tęcza, ogień, lecący ptak, biegnące zwierzę; trzy ostatnie przykłady niewidomy może
„zobaczyć” słuchem, o ile wokół nie będzie hałasu, a obserwujący będzie stał dostatecznie blisko zachodzącego zjawiska.
W jaki sposób przygotować teren ekspozycji, jakiego rodzaju eksponaty tam umieścić, aby osoby z dysfunkcją wzroku mogły w jak najszerszym zakresie z niej korzystać i jak najwięcej dowiedzieć się o środowisku leśnym?
Dostosowanie izb edukacyjnych
1. Stworzenie warunków umożliwiających na dotykowe zapoznanie się z obiektami
Należy zapewnić swobodne dojście do eksponatu. Jeśli obiekt jest większy (na swobodne obejrzenie go nie wystarczy zasięg rąk), powinien być dostępny ze wszystkich stron dla minimum dwojga oglądających (osoba z niepełnosprawnością i osoba wspomagająca oglądanie).
Eksponat powinien być umiejscowiony na odpowiedniej wysokości, tak aby potencjalny oglądający mógł zapoznać się z całym eksponatem.
2. Opis eksponatu
Opis eksponatu powinien być wykonany w systemie Braille’a i zawierać nazwę i ważniejsze informacje na jego temat. Powinny być też dostępne informacje o eksponacie do odsłuchania.
106 Las bez barier – obiekty kubaturowe
Dźwiękowe pliki powinny zawierać zarówno audiodeskrypcję34 obiektu, jak i informacje na jego temat. Nagrania powinny być dostępne w systemie ogólnego odsłuchiwania oraz przez słuchawki.
Powinien być dostępny słuchowy zapis obrazu eksponatu w technologii binauralnej35, jeśli obiekt jest dźwiękotwórczy.
Formą opisu eksponatu może być krótki film, najlepiej z dźwiękiem nagranym w systemie binauralnym. Film powinien mieć dodatkową ścieżkę audio z opisem treści wizualnych oraz umożliwiać odbiór również przez słuchawki.
3. Wykorzystanie tyflografiki36 do przekazu wybranych obszarów informacji
Komfortem dla oglądającego jest, gdy rysunek ułożony jest w płaszczyźnie horyzontalnej. Jeśli z braku miejsca opracowania te zostaną umieszczone na ścianach, odsunięcie dolnego boku o 10 cm od ściany znacznie zwiększy funkcjonalność ich oglądania. Ponieważ część osób niewidzących nie potrafi korzystać z pisma Braille’a (utrata wzroku w późniejszym wieku, cukrzyca), korzystne jest usunięcie z map opisów brajlowskich i udostępnienie ich w wersji dźwiękowej. Krótkie dźwiękowe opisy mogą być aktywowane przyciskami umieszczonymi na mapie. Drugą możliwością jest wykorzystanie urządzenia o nazwie PenFriend. W miejscach wymagających opisu nakleja się maleńkie etykietki (np. w kształcie koła o średnicy 5 mm), które uaktywniają zapisane w urządzeniu PenFriend informacje. Urządzenie ma 1 GB pamięci, co pozwala na zapisanie do 70 godzin nagrań. Pomoc ta jest wysoko ceniona przez osoby niewidome.
4. Wykorzystanie modeli do przedstawienia obiektów zbyt małych lub zbyt dużych do postrzegania dotykiem
Owady czy drobne kwiaty mogą być poznane tylko po ich powiększeniu. Długość modeli nie powinna być mniejsza niż 4–5 cm (szerokość proporcjonalnie dostosowana do długości). Z drugiej strony duże obiekty, tj. tropy zwierząt, paśniki, ambony, przekroje nor, odchody zwierzęce, przedstawione w postaci modeli będą doskonałą pomocą dydaktyczną dla osób z dysfunkcją wzroku.
5. Eksponaty dostępne węchowo, np. suszone rośliny rosnące w lasach, a posiadające uchwytny, charakterystyczny zapach, drewno zawierające substancje aromatyczne, garbniki i inne
Należy pamiętać, że pozawzrokowe zmysły dostarczają więcej informacji osobom niewidomym niż widzącym. Mimo że na zmysły osób prawidłowo widzących oraz osób z uszkodzonym wzrokiem działa taka sama liczba bodźców, percepcja osób widzących nie jest tak wyczulona w ich interpretacji, ponieważ są one nastawione przede wszystkim na odbiór sygnałów wzrokowych (wzrok jest u nich zmysłem dominującym).
6. Bardzo interesującą częścią ekspozycji będzie przekaz informacji na temat jadalnych leśnych roślin, kwiatów, owoców itd. Optymalnie byłoby, gdyby
34 Audiodeskrypcja – opis głosem treści wizualnych.
35 Technologia binauralna – technika nagrywania dźwięku z zastosowaniem dousznych mikrofonów.
36 Tyflografika (grafika reliefowa) – grafika dostosowana do odczytu dotykowego.
w tym procesie zapoznawania się z eksponatami uczestniczył również zmysł smaku.
7. Oświetlenie pomieszczenia
Ponieważ większość osób w grupie dysfunkcyjnej wzrokowo posiada możliwość odbioru wrażeń wizualnych, oświetlenie jest istotnym składnikiem prawidłowego przystosowania pomieszczenia. Najlepsze warunki do odbierania informacji stwarza światło naturalne, dlatego zastosowane światło sztuczne powinno być jak najbardziej zbliżone do naturalnego. Najczęściej osoby słabowidzące potrzebują więcej światła niż sprawne wzrokowo, ale są schorzenia, które wywołują nadwrażliwość na światło, i nawet przy zastosowaniu indywidualnych pomocy zabezpieczających zwiedzający może czuć dyskomfort. Na rynku jest kilka rodzajów źródeł światła (żarowe, halogenowe, świetlówki, diodowe LED), z których można wybrać właściwe do typu oświetlenia (ogólnego i miejscowego).
Prawidłowo zaprojektowane oświetlenie pozbawia pomieszczenie efektu cienia i – w pewnym zakresie – pozwala na samodzielne zmiany w jego aranżacji poprzez przygaszenie (wykorzystanie ściemniaczy) lub doświetlenie.
8. Akustyka pomieszczenia
Kolejnym zagadnieniem, które należy uwzględnić w projektowaniu pomieszczenia, jest jego akustyka (słyszalność w nim). Nakładające się na siebie liczne pogłosy37 utrudniają rozumienie mowy, co dla osób z dysfunkcją wzroku jest szczególnym dyskomfortem. Osoba widząca ma w trudnym akustycznie otoczeniu bardziej komfortową sytuację: części odbitych dźwięków w ogóle nie zauważa (nie słyszy), natomiast może polepszyć sobie słyszalność, skupiając wzrok na ustach mówiącego (wspomaganie używane bardzo często, choć zazwyczaj nieświadomie).
Komfort akustyczny można poprawić w każdym pomieszczeniu. Sposobów na polepszenie komfortu słuchania jest wiele, można np.:
zadbać, aby ściany, sufit i posadzka nie były powierzchniami o dużej gładkości,
ustawić rząd krzeseł wyściełanych,
odpowiednio ustawić meble,
zawiesić pod sufitem element rozpraszający dźwięki itd.
Współpraca z akustykiem wnętrz i osobą niewidomą (dysponującą dużym zakresem słyszalności dźwięków), która funkcjonalnie oceni słyszalność w pomieszczeniu, pozwoli na stworzenie optymalnych warunków słyszalności.
Dźwiękowe wspomaganie poruszania się w przestrzeni zamkniętej
Obecnie funkcjonuje wiele strategii wspomagających bezwzrokowe poruszanie się zarówno w otwartej, jak i zamkniętej przestrzeni. Jednym z nich jest Stop-Hear. Urządzenie jest interesujące ze względu na cenę, łatwość wprowadzania do niego informacji oraz brak wrażliwości na warunki atmosferyczne. Składa się z dwóch elementów: bazy i pilota. Baza jest montowana w miejscu, do którego idący jest naprowadzany za pomocą wibracji i dźwięku.
Maksymalny czas nagrania wynosi 10 minut. W urządzeniu można nagrać trzy różne komunikaty, których treść możemy dowolnie modyfikować: zmieniać
37 Przedłużenie trwania dźwięku bezpośredniego, wywołane odbijaniem się od gładkich powierzchni.
Szczególnie słyszany na klatkach schodowych, korytarzach itd.
108 Las bez barier – obiekty kubaturowe
informacje, czas ich trwania, język. Użytkownik musi być zaopatrzony w pilota38. Kiedy użytkownik znajdzie się w zasięgu oddziaływania bazy (maksymalny zasięg to 9 m), będzie – dzięki zwiększającej się głośności dźwięku (lub siły wibracji) – informowany o zbliżaniu się do miejsca docelowego.
Korzystając z trzech znajdujących się na pilocie przycisków, można odsłuchać informacje zapisane w bazie. Pilot jest niewielkim urządzeniem, które użytkownik może nosić na ręce jak zegarek, i jest uniwersalny dla wszystkich baz.
Kolejną możliwością jest wykorzystanie etykietek RFID (Radio-frequency identification), które wykorzystują fale radiowe do przesyłania informacji.
W posiadaniu użytkownika jest czytnik. Na stałych konstrukcjach (ściany, tablice) umieszcza się tzw. transmitery – etykietki RFID. Informacje z etykiet mogą być sczytywane z różnych odległości – od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów. Korzystający z tego sytemu nawigacji, mając w zasięgu etykietkę RFID, otrzymuje przez słuchawki informacje głosowe. System odczytu umożliwia identyfikację jednocześnie wielu etykiet znajdujących się w polu odczytu.
Najnowszą technologią wykorzystującą fale radiowe jest Beacon, który – podobnie jak RFID – do transmisji danych wykorzystuje fale radiowe. Beacon (z ang. latarnia, światło przewodnie) to kilkucentymetrowy znaczek – transmiter, z którego informacje możemy odbierać, korzystając ze specjalnych aplikacji na smartfony. Beacony są bardzo ekonomiczne w użyciu (jedna bateria wystarcza na 2 lata). Maksymalny zasięg czytnika to 70 m, najkrótszy – kilkadziesiąt centymetrów, dzięki czemu mogą naprowadzać zarówno na wejście do budynku, jak i na określony obiekt w pomieszczeniu. Podobnie jak w RFID informacje mogą być podawane w sposób dyskretny, z wykorzystaniem słuchawek.
Systemy nawigujące naprowadzają przemieszczającego się do wybranego celu, ale dają niewiele informacji pozwalających na wyobrażenie sobie rozkładu pomieszczeń na danym poziomie budynku. Wsparcie w postaci planów reliefowych jest nieodzowne.
Dźwięk zapisany w technice binauralnej – „dźwiękowe zdjęcia”
Osoby widzące przywykły do utrwalania ciekawych obiektów, widoków i do umieszczania na ich tle własnego obrazu i obrazu osób towarzyszących.
Fotografie (teraz już w wersji cyfrowej) pozwalają nam na odświeżenie wspomnień, informacji, a tym samym utrwalanie ich w naszej pamięci. Dzięki binauralnemu (dwuusznemu) zapisowi dźwięków osoby niewidome mogą również mieć „zdjęcia” umożliwiające im odtworzenie przeżyć i słuchowych obrazów.
W czym tkwi moc oddziaływania tych nagrań? W odsłuchu słuchawkowym dają iluzję rzeczywistego przebywania w miejscu, które słyszymy w nagraniu.
Nagranie binauralne, jak dotąd żadne inne, pozwala zarówno na określenie położenia obiektów w przestrzeni, ich usytuowania względem słuchającego, jak i na określenie ich struktury (twarde – bardziej odbijające dźwięki, miękkie – bardziej pochłaniające). Przykładowy opis nagrania binauralnego: słyszę, że za mną rozmawiają dwaj mężczyźni, z prawej strony od tyłu do przodu przejechał samochód; po lewej stoi budynek, trochę wysunięty do przodu (odbił się od niego dźwięk odjeżdżającego samochodu); z lewej blisko mnie stoi kosz na śmieci (przechodzący wrzucił do niego butelkę); w oddali, przede mną, lekko z prawej strony krótki odgłos przejeżdżającego tramwaju informuje mnie, że jest tam skrzyżowanie ulic. Nie powstały jeszcze nagrania binauralne przestrzeni leśnych, póki co społeczność osób z dysfunkcją wzroku ma do dyspozycji bogaty zbiór
38 Wkrótce pojawi się aplikacja na smartfony.
„pocztówek dźwiękowych” środowiska miejskiego39. Efekt przestrzenności uzyskujemy tylko wtedy, gdy słuchamy nagrań w słuchawkach (im lepsza jakość słuchawek i karty dźwiękowej, tym obraz słuchowy bardziej wyraźny).
Sprzęt niezbędny do wykonania tego rodzaju nagrań to: recorder (małe urządzenie zapisujące dźwięk) i dwa maleńkie mikrofony (umieszczane podczas nagrań na wejściu do kanałów słuchowych). Na rynku jest już bogata oferta tych urządzeń; są bardzo dobre jakościowo, ale ze względu na wysoką cenę są raczej niedostępne dla prywatnego użytkownika.
Byłoby wskazane, aby leśne obiekty edukacyjne w swojej ofercie posiadały binauralne nagrania odgłosów ptaków i innych zwierząt w ich naturalnym środowisku. W nagraniach tego typu konieczna jest audiodeskrypcja obejmująca:
opis miejsca, w którym znajduje się nagrywane zwierzę,
opis miejsca, w którym stoi nagrywający,
warunki pogodowe,
określenie czasu, tj. pory dnia, i nazwę miesiąca.
Przy nagraniach mobilnych należy opisywać zmieniające się otoczenie, najlepiej z lekkim wyprzedzeniem. Nagrania obrazów pojedynczych drzew czy widoków lasu mają najlepszą jakość słuchową, kiedy mikrofony są w uszach osoby niewidomej; używając różnych dźwięków, może ona wydobyć z otoczenia jego pełne brzmienie (wykorzystując echolokację40).
Jakość nagrań uwarunkowana jest nie tylko jakością sprzętu, lecz także dobrymi warunkami akustycznymi, na które wpływ ma zarówno pogoda, jak i otaczający nas krajobraz słuchowy (szum, hałas i inne niechciane dźwięki są jego zanieczyszczeniem). Na końcowy efekt wpływa również ostateczne przygotowanie nagrania: wycięcie interesujących fragmentów, wyregulowanie głośności, zmniejszenie dynamiki jego rozpoczęcia i zakończenia.
Oferta nagrań leśnej przestrzeni powinna być zróżnicowana pod względem pór roku. Tego rodzaju zapisy leśnych obrazów są również interesujące dla osób sprawnych wzrokowo, pozwalają zobaczyć las w sposób odmienny od dotychczas im znanego.
39Powstały w ramach projektu „Opracowanie metody nauki orientacji przestrzennej w dużym mieście dla osób niewidomych z wykorzystaniem dźwięków środowiska” (2009 r.). Kierownik projektu badawczo-rozwojowego: prof. zw. dr hab. Edward Hojan.
40 Wykorzystanie dźwięków odbijających się od obiektów do określenia ich położenia.
110 Las bez barier – obiekty kubaturowe
15. „Dawanie przyrody do ręki”, czyli wyposażenie wnętrz
Autor: mgr Anna Chojecka.
Jednostki organizacyjne Lasów Państwowych posiadają znaczną liczbę obiektów i pomieszczeń udostępnianych społeczeństwu m.in. do celów edukacyjnych. Ze względu na specyficzną funkcję powinny one uwzględniać zasady opisane w rozdziałach dotyczących wejść do budynków, drzwi wejściowych, ciągów komunikacyjnych, ale również pomieszczeń edukacyjnych oraz pokojów gościnnych.
Tworząc łatwo dostępne wnętrza o charakterze edukacyjnym i ekspozycyjnym, tj. sale edukacyjne, wystawowe oraz ścieżki dydaktyczne udostępnione osobom z niepełnosprawnościami, należy pamiętać o kilku zasadach.
Ciąg komunikacyjny powinien mieć na ogół jednolitą fakturę oraz kolor dla całości wystawy, nadając kierunek przemieszczania się, za wyjątkiem
Ciąg komunikacyjny powinien mieć na ogół jednolitą fakturę oraz kolor dla całości wystawy, nadając kierunek przemieszczania się, za wyjątkiem