Okres od II wojny światowej do czasów współczesnych

Po zajęciu Sudetów i likwidacji państwa czechosłowackiego Niemcy otoczyli południowo-zachodnie kresy II Rzeczypospolitej z obu stron⁹³. Tereny Zaolzia zostały zajęte przez wojska niemieckie w dniu wybu-chu II wojny światowej. Zaolzie włączono do Rzeszy Wielkoniemieckiej jako nowy powiat Cieszyn (Kreis Teschen), który liczył 284 951 miesz-kańców (według spisu ludności z grudnia 1939 roku) i miał powierzchnię 1570 km² . Powiat był częścią prowincji śląskiej we Wrocławiu, a w 1940 roku wszedł w skład prowincji górnośląskiej z siedzibą władz w Katowi-cach. Wprowadzono język niemiecki do szkół, urzędów, kościołów i przy-jęto bardzo rygorystyczną politykę antypolską (masowe aresztowania, egze-kucje, mordy, zesłania do obozów koncentracyjnych i obozów pracy).

2.7.1. Polityka hitlerowska

Zaraz po zajęciu Zaolzia Niemcy uznali miejscowe przedsiębiorstwa hutnicze i górnicze za zdobycz wojenną. 17 września 1940 roku zniesiono prawo własności osób narodowości polskiej i żydowskiej. Także mniejsze przedsiębiorstwa, które znajdowały się w rękach polskich, konfiskowano na rzecz Niemców; polskich rolników z wielu miejscowości wywłaszczano, a nawet częściowo przesiedlano, aby zyskać ziemie dla napływającej lud-ności niemieckiej. W ten sposób chciano dokonać szybkiej germanizacji Zaolzia⁹⁴.

W latach okupacji hitlerowskiej ludność polska otrzymywała niższe przydziały żywnościowe, obuwia, odzieży, a także przedmiotów codzien-nego użytku. Na podstawie rozporządzenia z 16 maja 1940 roku wszyst-kim polswszyst-kim robotnikom i urzędnikom potrącano 15% zarobków jako tzw. podatek wojenny. Polakom zakazano wstępu do niektórych miejsc publicznych, zajmowania kierowniczych stanowisk oraz zawierania mał-żeństw z osobami narodowości niemieckiej⁹⁵. Zlikwidowano również szkol-nictwo polskie, wprowadzając język niemiecki jako wykładowy. Z życia

93 Podaję za: M.W. Wa n atow ic z: Historia społeczno-polityczna Górnego Śląska…, s. 176. Zob. też: Aneks 2, rys. 3, s. 218.

94 S. Z a h rad n i k: Polityka narodowościowa okupanta hitlerowskiego w powiecie Cie-szyn 1939—1945. W: Okupacja hitlerowska na Śląsku Cieszyńskim. Red. J. Ru snok. Cze-ski Cieszyn 1993, s. 11.

95 Ibidem, s. 11—12.

37

2.7. Okres od II wojny światowej do czasów współczesnych

publicznego stopniowo usuwano także język czeski. W grudniu 1939 roku przeprowadzono wspomniany spis ludności, tzw. palcówkę (Fingerab-druck). Wyniki spisu nie usatysfakcjonowały Niemców (Polacy — 24%, Czesi — 21%, Niemcy — 18%, natomiast Ślązacy — 37%)⁹⁶, więc w 1942 roku przystąpili oni do akcji przyznawania tzw. niemieckiej listy narodo-wej (Volksliste). Analiza wyników owego spisu ukazuje, iż niewiele było osób narodowości czeskiej, ale wielu zadeklarowanych Ślązaków⁹⁷.

„Niemiecką listę narodową”, tzw. Volksliste, zaczęto nadawać od 4 marca 1941 roku. Przyznawano ją w czterech kategoriach: I grupa — aktywni Niemcy, tzw. bojownicy narodowi, II grupa — osoby zachowu-jące niemieckość, ale nieuczestniczące aktywnie w życiu społecznym, III grupa — osoby z większą domieszką krwi niemieckiej (np. Kaszubi, Mazurzy, Ślązacy), IV grupa — osoby pochodzenia niemieckiego całkowi-cie spolonizowane, które miały pozostawać pod stałą obserwacją⁹⁸.

2.7.2. Ruch oporu

Narastaniu represji niemieckich towarzyszył rozwój polskiego ruchu oporu. Pierwsze polskie organizacje powstały już jesienią 1939 roku. Były to: Tajna Organizacja Wojskowa Pawła Musioła oraz Organizacja Orła Bia-łego Antoniego Studenckiego⁹⁹. W rejonie Brennej, Ustronia i Istebnej oraz na Zaolziu rozwijała się partyzantka leśna. Najaktywniejsze oddziały leśne to: Czantoria, oddziały AK: Strzały (Franciszka Kamińskiego) oraz Kozu-bowa i Brenna. Na trwałe w dziejach cieszyńskiego ruchu oporu zapisały się także siatki wywiadowcze, takie jak: Augusta (Jana Margicioka z Orło-wej), wywiad przemysłowy Lido (Karola Błaszczyka z Bogumiła) i prowa-dzony przez cieszyniaków w Wiedniu wywiad Stragan. Ważną rolę

ode-96 S. Z a h rad n i k: Polacy na Zaolziu 1920—1990…, s. 9; zob. także: T. Siwek: Narodowość śląska w byłej Czechosłowacji. W: Kultura ludowa na pograniczu. Red. D. K ad ł u -bie c. Katowice 1995, s. 46—54.

97 „Przyczyny wysokiego stanu sztucznie utworzonej narodowości »śląskiej« były bar-dziej skomplikowane. Częściowo tkwiły w tradycjach ruchu ślązakowskiego. […] ludzie po prostu w celach egzystencjalnych, by przetrwać krótki — w ich mniemaniu — okres oku-pacji zgłaszali narodowość śląską”. Ibidem, s. 13. Więcej w: K. Popio łek: Śląsk w czasach okupanta. Katowice 1958; S. Z a h rad n i k: Nástin historického vývoje. V: Polská národní menšina na Těšínsku v Českě republice. Ed. D. K ad ł ubie c. Ostrawa 1997, s. 10—43.

98 J. K a z i k: Formy ucisku ludności polskiej Śląska Cieszyńskiego w czasie II wojny świa-towej. W: Okupacja hitlerowska na Śląsku Cieszyńskim…, s. 19—20.

99 Więcej w: K. Nowa k: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku. W: Śląsk Cieszyński.

Środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej. Cieszyn 2001.

grało również emigracyjne Koło Ślązaków Cieszyńskich w Wielkiej Bryta-nii, broniące praw Polski do Zaolzia¹⁰⁰.

2.7.3. Ofiary okupacji niemieckiej

We wrześniu 1939 roku zastrzelono 12 Polaków w Karwinie, w marcu 1942 roku powieszono 24 Polaków w Cieszynie, w sierpniu 1944 bestial-sko zamordowano 36 mieszkańców Żywocic i okolic¹⁰¹. Takie postępowa-nie hitlerowców spowodowało naturalną chęć przeciwstawienia się Pola-ków okupantowi. W 1942 roku uaktywniła się partyzantka, która rezydo-wała w Beskidach. Szacuje się, że podczas wojny zginęło na Zaolziu ok.

6 000 obywateli miejscowych (w tym 2 500 Żydów); w tej liczbie ok. 85%

Polaków zamordowano w obozach koncentracyjnych, więzieniach (ogółem było to ok. 2,5% ludności tego obszaru)¹⁰².

2.7.4. Polsko-czechosłowackie stosunki polityczne

Zdaniem Jana Nĕmečka¹⁰³, nie zostało dotąd opublikowane żadne cało-ściowe opracowanie na temat stosunków politycznych pomiędzy Polakami i Czechami podczas II wojny światowej. Piszący o tym okresie oparł się w swojej monografii na rozległej bazie źródłowej — przeprowadził kwe-rendę w archiwach praskich, warszawskich, londyńskim, bratysławskim, moskiewskim, paryskim i waszyngtońskim. W opinii autora, wraz z latami wojny stosunki polsko-czechosłowackie zaczęły się stopniowo pogarszać.

Na ochłodzenie kontaktów pomiędzy Polakami i mieszkańcami Cze-chosłowacji miała wpływ sprawa Zaolzia. Eduard Beneš 12 grudnia 1943 roku w Moskwie podpisał układ dwustronny ze Związkiem Radzieckim (układ czechosłowacko-radziecki o wzajemnej współpracy i pomocy powo-jennej). W czasie rozmów z Józefem Stalinem prezydent Czechosłowacji

100 Ibidem, s. 214—215.

101 S. Z a h rad n i k: Zaolziańskie ofiary okupacji hitlerowskiej 1939—1945. Opole 1988, s. 223—232; T. Siwek: Narodowość śląska w byłej Czechosłowacji…, s. 48.

102 S. Z a h rad n i k: Zaolziańskie ofiary okupacji hitlerowskiej…, s. 220. Zob. też:

Aneks 2, tab. 2, s. 209.

103 J. N ĕ me č ek: Od spojenectví roztržce. Vztahy československé a polské exilové repre-zentace 1939—1945. Praha 2003.

39

2.7. Okres od II wojny światowej do czasów współczesnych

poruszył też sprawę polskiego rządu, przedstawił premiera Mikołajczyka w dobrym świetle, ale ostatecznie chciał uzyskać jak najlepszą pozycję dla swojego kraju i poparł władze sowieckie: „[…] chciał zachować dla odbu-dowanego państwa czechosłowackiego rolę pośrednika między Wschodem i Zachodem”¹⁰⁴.

2.7.5. Lata powojenne

Po zakończeniu II wojny światowej, kiedy to wojska niemieckie wyco-fały się z ziem Śląska Cieszyńskiego, Polacy na Zaolziu zaczęli organizo-wać polską administrację. W cieszyńskim hotelu Piast powstała Tymcza-sowa Rada Narodowa Zaolzia i polska milicja.

W czerwcu 1945 roku (w Moskwie) i w lutym 1946 roku (w Pradze) sprawa Zaolzia stała się tematem polsko-czechosłowackich rokowań.

Polscy eksperci proponowali Czechom Zaolzie w zamian za część daw-nego Śląska Niemieckiego i Kotliny Kłodzkiej lub Spisz i Orawę. Strona czeska nie wyraziła zgody na taki układ. Rozmowom politycznym towa-rzyszyły napięcia na pograniczu, dochodziło do szykan i aresztowań ludno-ści polskiej. Zamykano polskie szkoły i przedszkola. Konflikt zakończył się dopiero w 1947 roku, kiedy to 10 marca Józef Stalin podpisał polsko-cze-chosłowacką umowę o przyjaźni¹⁰⁵.

2.7.6. Życie polityczne, gospodarcze i kulturalne (do roku 1989)

W latach powojennych w polskiej części Śląska Cieszyńskiego kształtował się — jak w całym PRL — system komunistyczny. Zaczęto wysiedlać ludność niemiecką. Wyjechała też większość ocalałych z zagłady Żydów. Niezależnie od uwarunkowań politycznych, od końca wojny stale postępowały przeobra-żenia gospodarcze cieszyńskiego regionu. Zaczęły powstawać liczne zakłady produkcyjne, m.in. „Cefana”, „Termika”, „Zampol”, „Olza”, „Polkap”.

104 K. Nowa k: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku…, s. 107, zob. też: ibidem, s. 107—130.

105 K. Nowa k: Dzieje Śląska Cieszyńskiego po 1918 roku…, s. 107—130; więcej w: Stan i potrzeby badań nad dziejami Cieszyna. Red. K. Nowa k, I. Pa n ic. Cieszyn 1998.

Z kolei po lewej stronie Olzy w lutym 1948 roku miał miejsce przewrót polityczny, w wyniku którego nieograniczoną władzę zdobyli komuniści.

Władze komunistyczne nie były zainteresowane utrzymywaniem zróżni-cowania etnicznego Republiki, lecz raczej budowaniem socjalistycznego, jednomyślnego społeczeństwa. W procesie tym nie uwzględniono innych narodowości oprócz czeskiej i słowackiej, co wiązało się z zakazem reakty-wowania przedwojennych polskich organizacji (uznawanych za „faszystow-skie” lub „beckow„faszystow-skie”). Dopiero tzw. praska wiosna (1968 rok) umożli-wiła odrodzenie się dawnych organizacji, m.in. Harcerstwa Polskiego i Sto-warzyszenia Młodzieży Polskiej. Niestety, niesprzyjające dla Zaolziaków warunki polityczne trwały aż do roku 1989, kiedy to w Czechosłowacji miała miejsce tzw. aksamitna rewolucja¹⁰⁶.

Mimo wielu przeszkód natury politycznej polska kultura na Zaolziu rozwijała się. Od 1947 roku organizowano jedną z większych imprez kul-turalnych tego regionu Gorolskie Święto. Prasę zaolziańską reprezento-wały: „Głos Ludu”, „Zwrot”, „Jutrzenka”, „Ogniwo”, „Kalendarz Śląski”,

„Kalendarz Zwrotu”. Po roku 1989 zaczęto reaktywować dawne organi-zacje, m.in. Macierz Szkolną. Powstała Rada Polaków i Rada Przedstawi-cieli, które reprezentowały i nadal reprezentują interesy Polaków mieszka-jących na Zaolziu.