[Juliusz Kaden-Bandrowski, Piłsudczycy, Białystok, KAW, 1990]
[...] Dwudziestego trzeciego grudnia strzelanina na rozwijającym się froncie poczęła jeszcze wzrastać. Dnia tego ostatecznie rozprężyć się miała żmija naszego ognia i przyjąć, wstrzymać jej wypadło masę rosyjskiego naporu. Front wyciągnął się tak dalece, że pchnięto weń wszystkie rezerwy.
Poszli trzymać wąwozy, by się w nie, niby napór ziemi, nie wcisnęły szare kolumny rosyjskie, na lewo komendanci: [Józef Wilczyński] Olszyna, [Albin]
Fleszar, [Franciszek] Grudziński; na prawo jeszcze dalej się posunął komendant [Witold Ścibor-]Rylski. Około godziny jedenastej rano brakowało już amunicji.
Szeregi nasze strzelały z karabinów rosyjskich, których podczas walki poprzedniej zabrano bardzo wiele.
Walczące strony zbliżały się do siebie, gryząc i szarpiąc coraz zajadlej. Zwłaszcza na lewym skrzydle gwałt akcji nieprzyjacielskiej powiększał się. Dochodziło tu do szesnastu ataków na bagnety.
Ogień artylerii, rzecz prosta, opuścił walczące z tak bliska fronty i szukał rezerw.
Strasznymi wyrwami ziemi rzucał po zaroślach, słupem rozdartej gleby pędził po stoku, to znów zacinał się, waląc tuż obok chałupy, w której całą arcytrudną rozprawą kierował podpułkownik Sosnkowski. Kierownictwo mozolne, ciężkie przy wyciągniętym froncie i bez rezerw, gdy nieprzyjaciel, mimo niezmiernej straty pcha się naprzód i zmieniać może swe siły.
Chałupa drży od wystrzałów, otacza ją zewsząd jak strun zrywanych brzęczenie, syk kul karabinowych. Przed dowodzącym kupka pomiętych świstków – to meldunki z linii ognia. Pod ręką blok do pisania rozkazów.
Ordynans, który tylko co wrócił od swego oddziału, drży jeszcze z gorącego podniecenia walką. Utytłany w glinie, za paznokciami pełno ziemi. Nie paznokcie to są już, lecz pazury. A usta spękane, granatowe. Są już w ogniu dwie doby i jeszcze nic nie jedli.
Nic prawie niepodobna dowieźć. Wozy się w nocy pną pod górę (z daleka w dole jak sznury złote drżą światła Tarnowa), sierżanci prowiantowi pochrypli od krzyku, z koni dech ostatni wypierają, lecz przemożne błoto wsysa całą tę żmudę bezpowrotnie.
Ordynans wraca „na linię” z karteluszkiem w garści. Jest on jednym z tych węzłów małych, a ważnych, przez które myśl i zdolność dowódcy dobiega frontu,
45
Materiały dla nauczycieli
Ataki nieprzyjaciela na nasze lewe skrzydło, jego chytre przebiegłości wśród wąwozów, cała jego praca dzisiejsza zostaje udaremniona. Bataliony Satyra, Olszyny, Grudzińskiego stoją twardo, jak ich dowódcy i nie uradzi im wyborowa dywizja piechoty, specjalnie na sforsowanie odcinka, przez nasz Legion zajmowanego, przysłana.
Wrogie linie, już dwie doby leżące naprzeciw siebie, poczynają wśród strzałów rozmawiać ze sobą, dzieli je bowiem przestrzeń trzydziestu do czterdziestu kroków.
„Poddajcie się” – woła nasz. „Sybirskie striełki nie poddajut sia”. Inna rzecz, że w boju na bagnety te sybirskie striełki nie mogły wytrzymać odwagi i siły ducha naszych żołnierzy. Ogromny drab padał na kolana przed małym strzelcem, wołając:
„Nie zabijaj panoczku”.
Po całej linii z ust do ust idą wśród ognia „ostatnie wiadomości”. Ten padając krzyknął: „Niech żyje Polska! Legioniści naprzód!”. Tamten się dziwi: „Żebyś wiedział, jak bagnet miękko wchodzi w ciało...”. Inni ubolewają, że Belina został ranny na progu kwatery podpułkownika Sosnkowskiego, gdy szedł ze skargą, iż jego kawaleria w tym boju współpracować nie może. W ogniu i huku dział zapada czarna noc.
Dnia 24 grudnia 1914, słodkiego dnia wilii, bój nie zelżał ani na chwilę.
Do kwatery dowódcy coraz przybywali oficerowie „po sytuację”, dzielnie spokojni. Trudno inaczej powiedzieć jak tylko, że czar polskiego uporu i wytrzymałości, że najwyższa cnota wojenna spełniała się tego dnia, zwłaszcza, gdy na centrum pozycji przypuścili Rosjanie szturm, przygotowany piekielnym ogniem artylerii walącej w okopy.
Tam właśnie, mając obok siebie rannych i zabitych w okopach śmierci i bohaterstwa bronili się nasi żołnierze, póki pysznym atakiem na bagnety nie zagarnął Rosjan ze wzgórza komendant [Kazimierz] Kuba-Bojarski, biorąc do niewoli kilkudziesięciu jeńców.
Kuba-Bojarski tegoż dnia, ugodzony śmiertelnie kulami karabinu maszynowego, był typem oficera polskiej piechoty. Przezacny w stosunku do żołnierzy, niestrudzony w marszu, twardy dla wroga, stanowić będzie wzór, z linii tych samych, co to lat temu z górą sto, drogą na Egipt do Polski maszerowali.
Wieczór wigilijny zastał nas w boju na posterunkach. Jakoś między jednym meldunkiem a drugim, skorzystał z chwili porucznik kawalerii [Gustaw Dreszer]
Orlicz (było to na kwaterze podpułkownika Sosnkowskiego), oznajmiając, że ma ze sobą opłatek.
Oficerowie zmieszali się, podporucznik [Konstanty] Dzieduszycki piszący
45
Materiały dla nauczycieli
rozkaz pochylił się nagle nad stołem, drgający uśmiech owinął usta wszystkich.
Mimo ryku ustawicznych salw, łamanie opłatka słychać było tak cicho i wyraźnie, jakby słyszeć można było samo szczęście, gdyby widomym i namacalnym dzielić się mogli ludzie między sobą z ręki do ręki.
I znów bezsenna noc trzecia. Przychodzi rozkaz dywizji, że cofać się mamy z zajmowanych dotąd stanowisk. Powoli wywlekają się z okopów pojedyncze sekcje i plutony.
W lesie śmierdzi prochem i ckliwą wonią trupów.
Powoli ostyga straszliwa linia. Kilka oddziałów ściągnęło już na drogę.
Sanitariusze unoszą rannych, bolejąc nad śmiercią mężnego kolegi Koloszka (Buława), który zginął na posterunku.
Ranni I pułku prawie nie jęczą. Żołnierze mówią o pozostałych tam na tej linii, na zawsze... Olbrzymia wiara w życie prześwieca w hartownym umieraniu naszych żołnierzy i w pamięci, jaka o nich zostaje wśród żywych.
Śmierć w szeregu polskim nie jest żadnym dylematem. Jest czymś, bez porównania mniej ważnym od zwycięstwa. Drugi rozkaz dywizji każe znów objąć opuszczone pozycje. Wróciliśmy na nie w nocy, wyrzucając nowych gospodarzy naszej placówki bagnetem.
Wyborowa dywizja rosyjska, specjalnie, jak to jeńcy zeznawali, na przełamanie tego frontu sprowadzona znów, wśród trzasku karabinów leżała całą noc przed cienką linią I Legionu bezsilna.
Nazajutrz, 25 grudnia, w pierwszy dzień Bożego Narodzenia przycichło. Gęsta mgła nie pozwala na walkę artylerii, a ogień karabinowy osłabł. Koło dziesiątej rano przyszedł rozkaz z dywizji, iż będziemy zmienieni przez nowe siły, a przy tej okazji generał „Dowódcy, oficerom i całemu polskiemu Legionowi za jego nadzwyczaj mężny bój, z jakim Legion c. i k. wojska, oraz c.k. Obronę krajową wspomagał, wyraża w imieniu Najwyższej Służby najgłębsze uznanie i podziękowanie”.
Oddziały nasze zeszły z pozycji, zostawiając przed sobą stosy nieprzyjacielskich trupów (w pułku rosyjskim Benderskim po tych czterech dniach kompanie jego liczą dwudziestu do trzydziestu ludzi), u wroga sławę „atczajannych polskich ochotników”, podziw wśród szeregów współwalczącej armii i najcenniejsze tak dawno, żołnierskim trybem, między sercem polskim a ziemią niewiązane ogniwo:
z rany niesionego żołnierza, w świście kul, w łomocie armat, na grudy spływającą krew.
Więź tymi rubinami nizana jest wieczna...
46
Materiały dla nauczycieli
46. „[...] okrzyk »do ataku« poskutkował”.
[Józef Wojnarski, Pamiętnik legionisty, Toruń, Oficyna Wydawnicza Kucharski, 2007]
[…] Jesteśmy w Limanowej. Kwaterujemy w szkole. Jestem wyznaczony na łącznika. Nasze karabiny stoją oparte o ścianę w korytarzu, a ja myślę ciągle o swoim. Łącznicy – to był rodzaj telefonu. Byliśmy rozciągnięci w kierunku do frontu, gdzie trwał bój. Idąc na tego łącznika wziąłem nie swój karabin, ale któregoś z moich kolegów. Po jakimś czasie moja kompania maszeruje do linii frontowej i likwiduje łączników. W kierunku na północ od miasta kompania idzie tyralierą w prawo od szosy, a mój pluton w lewo.
Przy jednym domku otrzymujemy rozkaz „padnij” i mamy strzelać na wprost.
Ja, ze względu na wzrost, byłem zawsze na lewym skrzydle, więc ostatni w tej tyralierze. Pakuję magazynek za magazynkiem i strzelam, chociaż żadnego celu nie widzę. Moskale musieli zauważyć nasze ruchy i zaczęli ostrzeliwać nas z artylerii.
Jeden z granatów wybuchł tuż przy naszej linii i zostaliśmy zasypani odłamkami.
Czwarty ode mnie leżał plutonowy i on dostał odłamkiem w rękę powyżej łokcia.
Odłamek był duży i trzeba było plutonowego położyć na koc i odnieść na tyły.
[…] W okolicy Limanowej przebywaliśmy kilka dni i pamiętam takie miejscowości jak Tymbark, Pisarzowa, Zakliczyn, Mszana Górna. W tych miejscowościach nie mieliśmy spokoju. Krótkie odpoczynki i znowu front – pierwsze linie. Okopów tu nie było, więc zawsze leżeliśmy na polach lub w przydrożnych rowach i tu nie było mowy o okopaniu się. Taka to była nasza wojaczka.
Na prawdziwym froncie, gdzie wyczuwało się wroga i wiedziało się, że on jest naprzeciw, też już byłem. Nad naszymi głowami gwizdały moskiewskie kule karabinowe, wydające charakterystyczny dźwięk „fiufiufiu”. Było to 5 grudnia 1914 roku. Moi koledzy z plutonu, ci starsi, którzy „wąchali już proch” przeciwnika, wcześniej wiedzieli, co takie „fiufiufiufiu” oznacza i że taka kula z przeciwnej strony może zranić lub zabić. Mimo woli schylali głowy, ja natomiast z zaciekawieniem wsłuchiwałem się w gwizd kul i głowy nie chowałem. Z każdym dniem stawałem się bardziej doświadczonym żołnierzem. Szedłem też do ataku z karabinem, na którym był umocowany bagnet. Tak się jakoś składało, że Rosjanie byli szybsi, uciekali, a my wpadaliśmy do ich pustych okopów. I znowu byliśmy na pierwszej linii, ale nigdy nie widzieliśmy Moskali. Były rozkazy „bagnet na broń” i trzeba było iść do ataku. To przecież nie były żadne manewry, to była ta prawdziwa wojna.
Spod Limanowej – jak nam mówiono – mamy iść na odpoczynek do Nowego
46
Materiały dla nauczycieli
Sącza. […] Nasze kwatery znajdowały się w budynku szkolnym. Szkoły najlepiej nadawały się na kwatery dla żołnierzy. Tu otrzymaliśmy pierwszy żołd, a było tego 3 korony i 60 halerzy na dekadę, a więc nazbierało się trochę pieniędzy. Tu mieliśmy odpoczywać dwa tygodnie. Po trzech dniach znowu alarm i mamy iść aż pod Tarnów.
Pod Tarnowem byliśmy w samo Boże Narodzenie. Marsz na przestrzeni 40 kilometrów był dla nas ciężki. Rosjanie urządzili nam Święta. Bez przerwy atakowali i bombardowali ogniem artyleryjskim. Musieliśmy szesnaście razy odpierać ich ataki. Przez dwa dni świąt nie dowożono nam jedzenia, ale my jednak odpieraliśmy napór przeciwnika. Przed nami był wróg doświadczony w bojach, a my chłopcy 17-, 18-letni. Na nasze szczęście tuż koło okopów były kopce z karpielami [brukwią], więc tymi karpielami zaspokajaliśmy głód.
Drugiego dnia świąt była bardzo gęsta mgła. Leżało nas kilku na skraju wąwozu.
Cały czas strzelaliśmy w stronę Moskali. Naraz widzimy, że stoi nad nami kilku Moskali – chłop w chłopa. Jeden z tych wielkoludów woła do nas „sokoliki zdawajtesia”, a my poturlaliśmy się w tym wąwozie i zniknęliśmy im z oczu.
Zaczęli za nami strzelać w linii prostej, a więc pociski szły nad nami. Na szczęście po drugiej stronie wąwozu był las. Dotarliśmy do tego lasku, a tam już byli nasi, leguny. Wtedy nasza sytuacja była o tyle lepsza, że jako osłonę mieliśmy drzewa i kryjąc się za drzewami mogliśmy się skutecznie bronić i ostrzeliwać wroga. Który z Rosjan zeszedł do wąwozu, już z niego nie wychodził. Kiedy jeden z naszych oficerów został ranny w policzek, wydobył swoją szable i krzyczał „do ataku”.
Dwóch naszych żołnierzy wzięło go pod ręce i odprowadziło na tyły. Kiedy byliśmy na Wołyniu, wrócił do nas, ale miał bardzo zniekształconą twarz, a szczególnie usta.
Jego okrzyk „do ataku” poskutkował, bo taktycznie ruszyliśmy do ataku i Rosjanie uciekali przed nami. Jednak daleko nie goniliśmy za nimi, bo nas było za mało, żeby utrzymać linię frontu. Był rozkaz „wycofać się”. […]
[Oficerem, który wydał ten rozkaz był Władysław Bortnowski, późniejszy generał WP, we wrześniu 1939 roku dowódca Armii „Pomorze”].
47
Materiały dla nauczycieli