Organizacja i metodyka badań

Podstawową przesłanką do podjęcia przedstawionego tematu badań nau-kowych była chęć nawiązania do problematyki uwarunkowań rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem funk-cjonowania tych podmiotów w obszarach zmarginalizowanych. Popularność zagadnień dotyczących teorii i czynników wzrostu/rozwoju MSP powoduje, że badaniom poddaje się coraz większą liczbę czynników warunkujących rozwój tych podmiotów W wyniku przeprowadzonej pogłębionej analizy literatury przedmiotu można stwierdzić, że wzrost/rozwój jest wypadkową wielu różnorodnych czynników zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Dokonanie spójnej wielowymiarowej analizy wszystkich czynników w jed-nym modelu, zidentyfikowanych w rozdziale 3 niniejszej pracy, stanowi trudne wyzwanie badawcze.

Aby osiągnąć cel badania oraz zweryfikować postawione hipotezy, wyko-rzystano metody analizy ilościowej i jakościowej, co pozwoliło na sprawdzenie prawdziwości założeń teoretycznych sformułowanych na podstawie studiów literaturowych zawartych w rozdziale 3. Do realizacji badania ilościowego opracowano narzędzia badawcze w postaci dwóch wariantów kwestionariusza ankiety – wersja podstawowa dla przedsiębiorstw zlokalizowanych w obszarach rozwiniętych, wersja rozszerzona dla przedsiębiorstw z obszarów zmarginalizo-wanych1. Aby sprawdzić zrozumiałość przygotowanych pytań i wariantów odpowiedzi, przeprowadzono w styczniu 2011 r. badania pilotażowe na próbie 67 małych i średnich przedsiębiorstw, które pozwoliły na weryfikację treści kwestionariuszy i wniesienie właściwych poprawek.

1 Przygotowanie dwóch wariantów ankiety podstawowej i rozszerzonej miało na celu głębsze poznanie uwarunkowań rozwoju małych i średnich funkcjonujących w specyficznych warunkach obszaru zmarginalizowanego.

Badania właściwe zostały przeprowadzone w latach 2011–2012 na próbie małych i średnich przedsiębiorstw z sektora prywatnego2. Zaprojektowano je tak, aby umożliwić porównanie warunków funkcjonowania podmiotów gospo-darczych w obszarach Polski o najniższym i najwyższym poziomie rozwoju. Zastosowany algorytm doboru próby uwzględniał konieczność osiągnięcia tak postawionych celów badania.

Pierwszym elementem procedury doboru próby było ograniczenie populacji do obszarów, które stanowią przedmiot zainteresowania, zgodnie z celem badania, jak również podział populacji na podpoppulacje podlegające porówna-niu. Losowanie realizowane jest odrębnie dla każdej z podpopulacji.

Podpopulacje mają charakter terytorialny i wyznaczone zostały w oparciu o analizę przeprowadzoną na poziomie powiatu. Do ich klasyfikacji zastosowa-no metodę taksozastosowa-nomiczną Z. Helwiga3, która pozwoliła na wyodrębnienie obszarów rozwiniętych (87 powiatów) oraz obszarów zmarginalizowanych (101 powiatów). Metodologia klasyfikacji obszarów została omówiona w rozdziale 1. Populację stanowiły podmioty gospodarcze zlokalizowane w powiatach o najwyższym poziomie rozwoju (obszary rozwinięte, pierwsza podpopulacja) oraz o najniższym poziomie rozwoju (obszary zmarginalizowane, druga podpo-pulacja). Kategorie te stanowiły rozłączne podpopulacje, badane w sposób niezależny. Obydwie te podpopulacje (a więc cała populacja badana) nie obejmują, rzecz jasna, całego obszaru kraju, ale tylko skrajne grupy obszarów najlepiej i najsłabiej rozwiniętych.

Poza kryterium terytorialnym przy definiowaniu populacji celu uwzględ-niono dodatkowe kryteria. Populacja podlegająca badaniu obejmowała podmio-ty, które:

− powstały przed 31 grudnia 2007 r.,

− należą do sektora prywatnego (wyłączony sektor publiczny),

− należą do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, tj. liczba pracują-cych nie przekracza 249 osób.

Nie została zastosowana selekcja za względu na rodzaj działalności, tj. do populacji zalicza się podmioty z wszystkich sekcji PKD pod warunkiem, że nie należą do sektora publicznego.

Operat losowania stanowił krajowy rejestr urzędowy podmiotów gospodarki narodowej REGON, prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny. Jako jednostkę losowania (i jednostkę statystyczną w badaniu) przyjęto tzw. jednost-kę prawną (odpowiadającą w przybliżeniu przedsiębiorstwu wraz ze wszystkimi

2 Badanie zostało przeprowadzone w ramach projektu badawczego Determinanty rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw funkcjonujących w regionach zmarginalizowanych. Strategie rozwoju i polityka wsparcia projekt, no. N N115 297738, umowa nr 2977/B/H03/2010/38, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

3 Szerzej na temat metody taksonomicznej Z. Helwiga w opracowaniach: Kolenda (2006), Młodak (2006), Helwig (1968).

oddziałami). Przy definiowaniu populacji oraz jej podziale na podpopulacje zastosowano przypisanie jednostek do powiatu poprzez adres siedziby.

Ponieważ założono, że wyniki badania mają pozwalać na odrębne wnio-skowanie na temat każdej z dwóch podpopulacji oraz ich porównanie, optymal-nym rozwiązaniem był równy podział próby pomiędzy podpoulacje. Z każdej populacji wylosowano próbę liczącą po 3000 jednostek. Liczebność próby losowanej została ustalona z dużym nadmiarem, biorąc pod uwagę, że przy zastosowanej technice realizacji badania możliwe będzie uzyskanie wywiadu tylko od części wylosowanych jednostek.

W każdej z podpopulacji zastosowano losowanie warstwowe. Kryteria wy-odrębnienia warstw, identyczne dla obydwu podpopulacji, były następujące:

− liczba pracujących (3 grupy: mikroprzedsiębiorstwa: o liczbie pracują-cych 0–9; małe przedsiębiorstwa: o liczbie pracująpracują-cych 10–49; średnie przedsię-biorstwa: o liczbie pracujących 50–249),

− powiat według adresu siedziby.

Zastosowany sposób warstwowania zapewnia reprezentatywność terytorial-ną według wielkości przedsiębiorstwa.

W każdej podpopulacji całkowita liczebność próby podzielona została mię-dzy warstwy losowania proporcjonalnie do liczebności populacji generalnej. Przyjęto zasadę, że każda z warstw losowania, reprezentowana w populacji, powinna być również reprezentowana w próbie. Alokacja proporcjonalna próby w warstwach była rozwiązaniem optymalnym ze względu na próbę uogólnienie wniosków na na całą populację, Kwestionariusz ankiety został wysłany pocztą tradycyjną i elektroniczną, z prośbą o zwrot po wypełnieniu tą samą drogą, jednak ze względu na mały zwrot wysłanych kwestionariuszy badanie uzupeł-niono wywiadem bezpośrednim.

Liczebność próby zrealizowanej, tj. liczba uzyskanych, kompletnie wypeł-nionych ankiet, wynosi: dla podpopulacji pierwszej 319 ankiet (stopa zwrotu 10,6%), dla podpopulacji drugiej 271 ankiet (stopa zwrotu 9,0%). Przeprowa-dzone badania ilościowe z jednej strony umożliwiły dotarcie do większej liczby podmiotów gospodarczych, jak również zapewniły stopień anonimowości respondentów (często był to warunek konieczny do przeprowadzenia badań), z drugiej strony posiadały wiele trudności z realizacją, np. wypełnione częścio-wo kwestionariusze, jak również problemy z interpretacją treści niektórych pytań.

W celu oceny reprezentatywności próby zrealizowanej przeprowadzono po-równanie jej struktury ze strukturą populacji ze względu na następujące cechy: wielkość przedsiębiorstwa (mikroprzedsiębiorstwa, małe przedsiębiorstwa, średnie przedsiębiorstwa), lokalizacja (miasto/wieś) oraz rodzaj działalności (produkcja, usługi handel), odrębnie dla obszarów rozwiniętych oraz obszarów zmarginalizowanych. Wynik porównania pozwolił uznać zbadaną próbę za

reprezentatywną dla populacji generalnej w przypadku obydwu podpopulacji (obszarów rozwiniętych i zmarginalizowanych).

Dla realizacji badania jakościowego zostały przygotowane dwa scenariusze wywiadu pogłębionego dla przedsiębiorców i przedstawicieli instytucji otocze-nia biznesu. Badaotocze-nia te przeprowadzono w 2012 r. za pomocą metody wywiadu bezpośredniego w obszarach zmarginalizowanych z 15 właścicielami i współ-właścicielami małych i średnich przedsiębiorstw i 10 przedstawicielami instytu-cji otoczenia biznesu. Dobór próby do tych badań był celowy, wybrano przed-siębiorstwa, które brały udział w badaniu ilościowym, w przypadku instytucji były to te, które znajdowały się w obszarze funkcjonowania tych przedsię-biorstw. Wyniki tych badań są przedmiotem znacznej części rozdziału 5.