Płaca minimalna a zatrudnienie w teorii ekonomii i badaniach empirycznych

Płaca minimalna jest kategorią ekonomiczną i społeczną. Z jednej strony ma na celu zapewnienie środków utrzymania i redukowanie rozpiętości płac (ujęcie szer-sze), z drugiej zaś ma niwelować problemy ubóstwa i pauperyzacji (ujęcie węższe) (Zelek, 2019, s. 11). Defi niując płacę minimalną, uznaje się, że jest to poziom wyna-grodzenia, poniżej którego nie można opłacać pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy (Krajewska, Krajewski, 2013). Tak określane wynagrodzenie nie stanowi kategorii rynkowej, a kategorię prawną i element polityki gospodarczej, który narusza reguły konkurencyjnego rynku pracy stanowiącego podstawę ekono-mii klasycznej i neoklasycznej.

W ekonomii głównego nurtu przyjmuje się założenie, że rynek pracy jest do-skonale konkurencyjny, czyli obie jego strony, tj. pracownicy i pracodawcy, nie mają wpływu na poziom płac. Wysokość płacy i zatrudnienie zależą więc od relacji mię-dzy popytem a podażą pracy (Begg, Fischer, Dornbusch, 2014, s. 101). Zwolennicy tego podejścia wskazują, że wzrost płacy prowadzi do spadku popytu na pracę, a jed-nocześnie powoduje wzrost liczby chętnych do podjęcia pracy. Tym samym ustale-nie płacy minimalnej powyżej ceny równowagi prowadzi do nadwyżki podaży pracy nad popytem na pracę i skutkuje powstaniem bezrobocia. Czy zawsze tak się dzieje?

Oczywiście, że nie. Rynek pracy nie zawsze jest w pełni konkurencyjny. W sytuacji, gdy na rynku pojawi się monopson – rynek pracy zostanie zdominowany przez lo-kalnego pracodawcę, np. kopalnię – a w mieście nie ma innego przemysłu, wówczas może się okazać, że powstanie pozytywny wpływ płacy minimalnej na zatrudnienie (Kamerschen, McKenzi, Nardelli, 1999, s. 696). Z kolei M. Friedman uważał, że sztywność wynagrodzeń prowadzi do utrzymującego się bezrobocia. Optował on za znoszeniem nadmiaru regulacji i ingerencji państwa w ich poziom. Monetarysta twierdził, że o wysokości płac powinien decydować wyłącznie mechanizm rynkowy (Romer, 2013).

Ponadto użyteczność płacy minimalnej silnie zależy od sytuacji na rynku pracy.

Jeśli pozycja pracodawców jest relatywnie silna i bliska monopsonowi, to wprowa-dzenie płacy minimalnej pomaga przeciwdziałać nadużywaniu tej przewagi. W ob-szarach rynku pracy bliższych konkurencji doskonałej, sztuczne podwyższanie płac jest zbędne i może być szkodliwe – zwiększać bezrobocie i rynkowe ceny pracy (Aaronson, French, 2007, s. 169).

W ostatnich latach, w szczególności po kryzysie 2008 roku, płacę minimalną traktuje się jako instrument pobudzania gospodarki. Jednym z ważnych postulatów w tym zakresie była koncepcja L. Kenworthy’ego, który sformułował zalecenie dla różnych modeli polityki społecznej, a których celem ma być wzrost zatrudnienia z łagodzeniem nierówności społecznych¹.

W literaturze przedmiotu wciąż spotyka się wzajemnie przeciwstawne poglądy na temat wpływu płacy minimalnej na zatrudnienie i gospodarkę, co powoduje, że określenie odpowiedniego poziomu płacy minimalnej jest skomplikowaną kwestią zarówno ekonomiczną, jak i społeczno-polityczną. Warto więc przyjrzeć się wyni-kom dotychczasowych badań empirycznych. Jednym z celów wprowadzenia pła-cy minimalnej było dążenie do ograniczenia wykluczenia społecznego i ubóstwa.

Z przeglądu badań na ten temat wynikają sprzeczne wnioski. C. Saget w swoich badaniach stwierdziła, że „analiza danych daje silne wsparcie twierdzeniu, że płaca minimalna może mieć pozytywne rezultaty w łagodzeniu ubóstwa poprzez popra-wę warunków życia pracowników i ich rodzin, nie mając negatywnego wpływu na zatrudnienie” (Saget, 2001, s. 17). Przeciwne zdanie prezentowała S. Borkowska, która stwierdziła, że „duża część wzrostu płacy minimalnej nie jest trafnie adreso-wana i nie przyczynia się do redukcji ubóstwa. Rzecz w tym, że płacę minimalną pobierają głównie ludzie młodzi, a wzrost płacy minimalnej najsilniej oddziałuje na spadek zatrudnienia właśnie w grupie ludzi do 24 roku życia oraz w szczególności wśród młodocianych do 18–19 roku życia” (Borkowska, 2001, 11).

Przeciwnicy płacy minimalnej podkreślają z kolei jej ujemne, nie tylko eko-nomiczne, ale i społeczne, niepieniężne konsekwencje. Badania z lat 80. XX wie-ku wykazały, że wzrost płacy minimalnej prowadził do poszukiwania możliwości obniżania pozapłacowych kosztów pracy, a także powodował ograniczenie pro-gramów szkoleniowych, rezygnację z premii rocznych i premii za pracę zmiano-wą (Wessels, 1980, s. 11), redukcję świadczeń socjalnych, pogorszenie warunków pracy, ograniczenie płatnych urlopów i płatnych zwolnień lekarskich (Alpert, 1983, s. 4). Wessels wykazał, że każda podwyżka stawki o 1 USD prowadziła do straty 20 centów przez pracownika, a dodatkowo do wzrostu zwolnień, co hamowało wzrost zatrudnienia i spowalniało wzrost gospodarczy oraz zwiększało zakres biedy. Z ko-lei Card i Krueger w badaniach z 1992 roku wykazali, że wzrost płacy minimalnej

1 Por. L. Kenworthy (2008), Jobs and Equality, Oxford: Oxford University Press, s. 279, za:

R. Szarfenberg (2009), Czy i kiedy kryzys gospodarczy i wzrost nierówności dochodów są dobre dla ubogich, w: M. Księżopolski, B. Rysz-Kowalczyk, C. Żołędowski (red.), Polityka społeczna w kryzy-sie, Warszawa: IPS UW, s. 80. Cyt. za: Krajewska (2015), s. 305.

w stanie New Jersey przyczynił się w latach 90. XX wieku do wzrostu zatrudnienia (Card, Krueger, 1995). Eksperyment Kruegera i Carda powtórzono w 2010 roku w skali całej gospodarki USA w sektorze gastronomii i nie wykazano żadnego wpły-wu płacy minimalnej na zatrudnienie, a przeciwnie – stwierdzono pozytywny efekt wzrostu płac na wzrost popytu globalnego, który zrekompensował pracodawcom wyższe płace minimalne (NELP, 2011). Wnioski Carda i Kruegera są współcześnie bardzo często cytowane przez zwolenników wzrostu płacy minimalnej.

Pozytywnie wpływ płacy minimalnej na rynek pracy oceniała także Światowa Organizacja Pracy w swoim raporcie ILO z 2011 roku, która potwierdziła, że zasad-ne jest stosowanie płacy minimalzasad-nej, bowiem nie wpływa zasad-negatywnie na zatrudnie-nie. Eksperci organizacji wskazali zasadność stosowania płacy minimalnej z racji na pozytywną rolę, jaką odgrywa ona w zarówno w wąskim, jak i szerokim ujęciu.

Ponadto zauważyli, że nawet jeśli byłby widoczny jej negatywny wpływ na zatrud-nienie, to zostałby zrównoważony wyższym popytem zagregowanym. Także OECD zmieniło podejście do płacy minimalnej – w raportach coraz częściej pojawia się stanowisko, że stosunek płacy minimalnej do mediany wynagrodzeń nie wykazuje znaczącego wpływu na strumień zatrudnienia, a płaca minimalna może mieć znacze-nie co najwyżej drugorzędne, jeżeli chodzi o stosunki pracy (Global Wage Report, 2010).

Obserwacje te potwierdzają dane statystyczne zebrane przez amerykański De-partament Pracy, gdzie wykazano, że płaca minimalna w istotny sposób oddziałuje na dochody jedynie w pierwszym decylu dochodowym (a ten dotyka głównie ludzi młodych – 51,2% osób). Ponadto zaobserwowano oddziaływanie płacy minimalnej na dochody pracowników zarabiających nieco powyżej płacy minimalnej, na za-sadzie tzw. efektu spillover. Wraz ze wzrostem płacy efekt ten tracił na znaczeniu (Krajewska, Krajewski, 2013).

Kolejny problem to wpływ płacy minimalnej na poziom bezrobocia. Klasyczna teoria ekonomii mówi, że wzrost płacy minimalnej powoduje przesunięcie krzywej popytu na pracę w stronę niższego poziomu zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Skala bezrobocia zależy jednak od elastyczności krzywej popytu na pracę – im wyższa ela-styczność, tym bezrobocie będzie większe. Badania rzeczywistości gospodarczej nie są jednoznaczne. Wzrost płac minimalnych w krajach OECD w latach 1975–1996 nie wykazał związku ze wzrostem bezrobocia. Dowiedziono jedynie, że wzrost pła-cy minimalnej oddziałuje na poziom bezrobocia w przypadku pracowników poniżej 20 lat. W badaniach amerykańskich wskazano, że w rezultacie 10-procentowego

wzrostu płacy federalnej bezrobocie wśród nastolatków wzrosło od 1 do 3 punktów procentowych (Brown, Gilroy, Kohen, 1982). W latach 80. i 90. XX wieku kon-tynuowano badania empiryczne, a ich rezultaty wykazały, że płaca minimalna ma negatywny wpływ na zatrudnienie, ale siła tego wpływu nie przekracza 1% (Wel-lington 1991 r. oddziaływanie – 0,6%, zaś Klerman 1992 r. – oddziaływanie na po-ziomie 0,52%), a więc jest niższa niż w latach siedemdziesiątych (Dąbrowski, 1998, s. 45). Kolejne badania prowadzone dla danych z 17 krajów OECD z lat 1975–2000 potwierdziły, że wzrost płacy minimalnej obniża zatrudnienie wśród młodzieży (Neumark, Wascher, 2014, s. 13). Wyniki badań przeprowadzonych dla Polski po-twierdziły, że jeżeli gospodarka jest w sytuacji transformacji lub recesji, to popyt na pracę może być zdeterminowany przez poziom produkcji (wzrost PKB), a nie przez pracę (Suchecki, 1999, s. 186). Badania na ten temat realizowane po 2000 roku potwierdzają dotychczasowe tezy (Ruzik, 2007, s. 17). Warto jednak podkreślić, że analiza oddziaływania ekonomicznego systemu płacy minimalnej, oprócz wysoko-ści, relacji do płacy średniej i do kosztów utrzymania, powinna uwzględniać odsetek osób otrzymujących najniższe uposażenie. Odsetek ten decyduje o znaczeniu płacy minimalnej w gospodarce i stanowi wyzwanie dla bieżących badań w tym obszarze.